Текст книги "Чужая бацькаўшчына"

Вячэралi пры лямпе, таўклi картоплямi ў падсмажанае на панiве i стоўчанае ў цёрле льняное семя, што было насыпана невялiкаю горбачкаю перад кожным на стале.

Алеся сядзела на другi рог гэтага тоўстага ясеневага стала, бокам да Iмполя. У белай паркалёвай блузцы з высокiм каўнерыкам, з гладка зачасанымi на радок валасамi, у якiх каля куклы на патылiцы сядзеў касцяны карычневы грэбень. Iмполь бачыў яе вуха з зарослай у мочцы дзiрачкай, некалi праколатай для завушнiцы, бачыў гладкi лоб, густое натапыранае брыво, роўны носiк з вострымi малымi ноздрамi, мяккiя губы, карычневую бародаўку з растапыранымi валасамi. Нейкая пыха i цвёрдасць была ў гэтых сухаватых мяккiх губах, у ноздрах, што варушылiся, калi яна дыхала. I, здаецца, варушылiся гэтыя два растапыраныя валаскi на бародавачцы. Твар яе быў ганарысты, сцяты, нiбы яна нешта хавала ад другiх.

– Хто ж у млiн паедзе? – павярнулася яна да старой. Тая выплюнула з рота, абсуслiўшы, як малое дзiця, дзяснамi, цвёрдую скарынку:

– Яна ж, Еўка.

– Якая з яе помач.

Нямая, нiчога не чуючы, таўкла ў цёрле аблупленую картоплю.

– Во, Iмполь ёсцека, – сказала Алеся, i твар яе памякчэў, з яго сышла гэтая зацятая ганарыстасць. – Праўда, Iмполька, паедзеш са мною? – яна павярнулася да яго, неяк глыбока сама сабе смеючыся.

Iмполя ўзяла радасць, што яна ласкава загаварыла да яго.

– Чаму ж, паеду, – сказаў ён, цiкуючы на яе мяккiя губы, на гэтую карычневую з двума растапыранымi валаскамi бародаўку з боку вастраватага носа.

– Няхай мужчыны малацiлi б. Збожжа вунь мышы сточаць, – старая зграбла ў скручаную жменю лупiны i тую абсмоктаную скарынку.

– Нiчога, дзядзька Ладзiмер адзiн управiцца, – Алеся ўстала першаю з-за стала.

Услед за ёю высунулiся мужчыны, пайшлi да падвешанага на тоўстым дроце вядра, забрынкалi адзiн за адным кубкам. Стары, шморгнуўшы рукою па мокрых губах, дастаў з кiшэнi жоўтую, вытачаную з бярозавае чачоткi табакерку. Нямая, перакасiўшы, як ад злосцi, твар, скрабла нажом стол.

Нагнаўшы ў хату лёгкага ветру, Алеся прынясла з сеняў i разаслала на зямлi халодную салому. Ад яе пахла гумном, сухою гаркатою, мышамi, сатлелаю павучынай.

Перад сном усе, адзiн за адным, збегалi на двор у чарнату сырое ночы. Астатнiм, падтрасаючы порткi, вярнуўся стары Ладзiмер.

– Туман, цемната, хоць на воўка ўлезь. Вот табе i зiма… – узяўшыся рукою за выгнуты ў лямпе дрот, ён хукнуў праз дзiрачкi ў машынцы на пляскаты язычок агню. Мяккая густая цемната раптам, нiбыта са столлю, упала на Iмполя, адабрала вочы. Ён, сляпы ў гэтай цемнаце, слухаў, што робiцца там на ложку, каля сцяны, дзе лягла Алеся.

Але там было цiха, толькi тут крактаў, раздзяваючыся i бразгаючы спронжкай, стары малацьбiт.

Потым зашастаў рукою па саломе, абмацваючы пасцель, i дыхнуў тытунём, падлез пад радзюжку да Iмполя, халодны пасля надворку.

Цемната, як скаламучаная вада, трохi адстойвалася, шараватым бяльмом выяснiлiся ў хаце вокны, паказалася з гэтай каламутнай глыбiнi белаватая печ.

Усе, сцiшыўшыся, пачалi драмаць. Адно Iмполя не браў сон. Ён ляжаў, заклаўшы пад галаву рукi, слухаў, як чахкае, неяк спяшаючыся i прападаючы, на сцяне гадзiннiк, як трэскае нацягнуты цяжкаю гiраю ланцуг, бачыў перад сабою Алесiны вочы, што блiшчалi ў стопцы, адбiваючы халодную яснасць з акенца ў сцяне.

Нешта з’юшчвала яго крадком пайсцi туды, на ложак, гэтаксама, як там, у стопцы, абняць, учуўшы ў сябе пад рукою i слiзкiя зблытаныя валасы, i мяккае вiльготнае цяпло яе вуснаў. Ён нават падняў голаў, паслухаў, што робiцца там, у цемнаце на ложку, але цiш раптам перабiў, задрапаўшыся i чапляючыся ў сенях за сцяну, кот, потым недзе пад печчу запiшчала, пазяхаючы спрасоння, курыца i тоненька, як адлушчаная шчэпка на ветры, нешта заграла ў пракураных грудзях старога малацьбiта i, захропшы, пачало пералiвацца, свiстаць на ўсю хату.

– Ах, божа, ну i храпе. – Алеся зашамацела на ложку саломаю i спытала ў гэтую лiпкую, што павучынаю начаплялася на вочы, цемнату: – Iмполь, цi чуеш, ты спiш?

– Дзе там, – ён павярнуў твар на яе голас, раптам зарадаваўшыся, што яна не спiць, i чакаючы, што яна скажа нешта яшчэ.

Але яна толькi ўздыхнула i рыпнула ложкам, перавярнуўшыся на другi бок. Iзноў у хаце стаiлася смутная, перамешаная з поцемкам цiш. Зноў чахкаў i раптам зацiхаў на сцяне стары гадзiннiк з цяжкаю алавянаю гiраю. Пацмокаўшы губамi, перавярнуўся на бок i сцiх стары Ладзiмер. Ускрыквала, задыхалася, нiбы знянацку ўкiнуўшыся ў ваду, нямая Еўка. Цiха дыхала, мусiць, задрамаўшы. Алеся, а Iмполь усё ляжаў, расплюшчыўшы вочы: пазiраў у цемнату, што варушылася, як падняты ветрам пыл. Сэрца ў яго салодка сцiналася ад гэтых раз’ятраных думак, што зараз не вытрывае i пойдзе да яе на ложак.

Ён нават скiнуў з сябе радзюжку, пачаў цiха падымацца, каб не вельмi шастаць саломаю, i раптам учуў нейкую брыдкасць i страх, што яна закрычыць, спалохаўшыся, i разбудзiць усiх.

Пасядзеў так якую хвiлiну, паслухаў удушлiвую цiшыню хаты. Аблiваючы гарачынёю грудзi, трапяталася, занывала сэрца. Але нешта падганяла Iмполя, што так трэба, што мужчына павiнен першы…

Як сам не свой, ад нечаканае гарачкi, ён скоранька падхапiўся. Узiраючыся ў гэтую мiтуслiвую цемнату i нiчога не бачачы, выставiўшы наперад рукi, пачаў красцiся туды, дзе бялелася акно – там стаяў яе, Алесiн, ложак. Але раптам як абамлеў ад моцнага голасу:

– Iмполь, ты не спiш? – пытаўся стары Ладзiмер.

– Не сплю, – азваўся ён, ледзьве ўжо варушачы перасохлым языком.

– Падай мне вады.

Знiякавелы, усё гэтак трымаючы перад сабою рукi i разводзячы iмi цемнату, Iмполь завярнуў да печы, каб знайсцi на доўгiм дроце вядро i кубак. Невядома чаго зарадаваўся, што так зрабiлася, што гэта на лепшае, i моцна ўздыхнуў, як скiнуў з сябе нешта цяжкае.

X

Не дайшоўшы да сярэдзiны плыткага броду, конь нагнуўся да вады. Доўга, з прыцмокам пiў. Спадцiшка бушавала ў колах цёмная i, здаецца, тлустая вада, далей ад воза рэчка блiшчала, як блiшчыць, астываючы, растопленае волава i па iм бегае цень. Рваў перагонамi вецер, шапацела сухая пры беразе асака.

За ноч змянiлася пагода – вецер развеяў туманец, што з’ядаў першы раскiслы снег, нарваўшы вострую, халодную iмжу з градам.

Конь фыркнуў i, нiбы лянуючыся, але з натугаю, турзануў наладаваны мяшкамi воз – вада, мусiць, ужо загнала пяском колы.

Густа зашумела пад возам, як у прарванай грэблi, рэчка. Хiснулася, стукнуўшыся ў плячо Iмполю, i войкнула ад перапалоху Алеся.

– Вой, у рэчку ўкiнеш.

Колы цяжка зашапацелi па сырым з берага пяску – фурманка выехала з рэчкi. Трапятлiвай лужынай блiшчала i аставалася з-заду шырокая тут, каля броду, вада. Было шкода, што ўсё далее i далее гэты трапятлiвы i жывы бляск рэчкi, як бывае шкода i неяк непамысна чалавеку, калi ён мiнае сярод ночы хату з жоўтым i цёплым агнём у вокнах.

Алесю ахапiў нейкi пусты смутак. Яна павярнулася i, падабраўшы пад сябе ногi, села каля Iмполя на гладкiх, засланых радзюжкаю мяшках. Паглядзела збоку на яго, смешнага, з салявым мяшком на галаве, патрасла яго за руку, штурханула локцем i сказала ўжо вясёла:

– Чаму маўчыш, Iмполька?

– Во конь разуўся, – сказаў ён, давольны, што зноў, як i ўчора, яна пачынае праманваць з iм.

– I праўда, зiма на носе, а каня не падкавалi.

Конь, слiзгаючыся на галалёдзе непадкаванымi, мусiць, ужо шырокiмi, як лапцi, капытамi i спатыкаючыся на пярэднiя ногi, iшоў пад груд. Скрозь чарнелi нiзкiмi купешкамi кусты маладога ялаўцу – пачынаўся хвойнiк.

Аб камень скрыгнула шына – воз падняло i нахiлiла на адзiн бок.

– Ой, i праўда, скiнемся, – Алеся схапiла Iмполя за руку, сцiснула вышай локця.

– Мацней трымайся, – ён прыцiснуў да бока локаць, з нейкай радасцю чуючы пад сваёю яе руку.

Спомнiлася, як учора вечарам Алеся ляжала на ложку, нацягнуўшы да самае барады злiнялую, у чырвоныя кветкi, радзюжку, i зверху гэтае радзюжкi бялелi голыя да мяккага круглага пляча яе рукi. I ён мацней прыцiснуў свой локаць, бачачы перад вачыма тую самую белую, з гладкiм плячом, руку.

Алеся расшчапiла свае пальцы i падрапала яму за бок:

– А што, будзеш?

– Буду, – абярнуўся ён, ловячы яе за вузкую, з халоднымi тонкiмi пальцамi, руку.

Дарога ўсунулася ў зацiшны ад ветру маладнiк; густая, здаецца, i пальца не ўваткнеш, цемната абвалакла шырокiя, з неацярэбленымi, нiзкiмi лапамi хвоечкi. Як у нейкiм чорным глыбакаватым рове, блiшчала гарбамi няроўная, аблiтая галалёдам дарога i, звузiўшыся, гублялася ў цемнаце.

З навалы хмар выцярэблiваўся нiзкi на полуднi месяц. Скоранька шапацеў, радзеючы, дробны, як пясок, град.

– Ну i рука, як лёд, халодная, – Iмполь лёгка цiснуў танкаватыя Алесiны пальцы.

– Затое сэрца гарачае, – яна блiснула бялкамi вачэй i апусцiла голаў. Суконная хустка з’ехала на плечы. Iмполь учуў, што i яго пачынае трасцi, нiбыта ад холаду.

– Во i ты змёрз, – яна цясней падсунулася да яго. – Накрыйся, – i накiнула яму на плечы адно крыло свае вялiкае хусткi.

I праўда, яму зрабiлася цяплей, нейкая сухая гарачыня пякла шчокi. Ён зноў успомнiў учарашнi вечар, удушлiвую цемнату хаты, але страху, тае брыдкасцi, як учора, у яго не было. Яму зрабiлася нават крыху смешна, што ўсё тое, пра што думаў так кожны раз, мучачыся перад сном, можа прыйсцi так проста тут, на возе, у гэтую сырую цёмную ранiцу, на дарозе сярод лесу.

I ён, ужо асмялеўшы саўсiм, выпусцiў з рук лейцы i, як ашалелы, нiчога не помнячы, абхапiў яе, кiнуў на мяшкi, раптам блiзенька ўбачыўшы яе спалоханыя вочы з белымi бялкамi.

– Дурненькi, пераломiш мяне!.. Дай хоць ногi выпрастаю.

Ён трохi працверазiўся, расшчамiў у яе за спiною рукi, згроб разам з шапкаю ў сябе з галавы цяжкi сыры мяшок.

– Здурэў ты… – I голас яе сцiшэў, потым саўсiм задыхнуўся. – Гэта ж дарога – iсцiме цi ехацьме хто… Мiленькi мой, любенькi мой!..

Ён учуў, як яе губы, мяккiя i вiльготныя, шукаюць яго губ. Раптам гарачыня засланiла яму вочы, увесь цэлы свет.

Учуўшы папушчаныя лейцы, спынiўся конь, стаяў сярод дарогi, унурыўшы голаў i стулiўшы ад iмжы вушы. Густа, як порсткая салома, шапацеў нiзкi, абвiты поцемкам хвойнiк. Скоранька i дробна шархацела перамешаная з градам iмжа, востра секла па гнiлым, назганяным на дарогу асовым лiсцi. Вецер зносiў з воза, глушыў задыханы голас:

– Ах, божа, ах, мiленькi мой!.. Люблю цябе, люблю…

– I я… i я цябе.

З-за пазухi жаўтлявай, як рудая вата, хмары выплыў тонкi стары месяц. Паглыбшала яснасць. Высока над месяцам у прагале хмар з трывожным водблiскам маргала i калолася ў вочы сiняя зорка.

– Iмполька, абярнiся, глянь, якая гвязда моргае.

– Дзе?

– Вуньдзека… Ай, ужо схавалася.

– Можа выпагадзiцца, – сказаў ён, шукаючы каля сябе на мяшках лейцы.

Учуўшы гаспадара, конь зрушыў з месца сам. Зарыпеў пад ценжарам мяшкоў, перавальваючыся з боку на бок, поз. З разбiтых калясьмi глыбокiх каляiнаў плюхала i перамешвалася на зацiрку гразь. Iмполь выкiраваў каня на новую, яшчэ не выезджаную каляiну.

Зрадзеў дождж – вецер разбэрсаў нiзкiя хмары, ачысцiў палосу маладога лiловага неба. З яго асыпалiся сатлелыя зоркi – браўся дзень. Скупая вiдната рассунула сырую ноч. Мерк, спускаючыся нiжэй, жоўты месяц. Выяснiўся i зелянеў чорны хвойнiк. Уразнабой пакалыхвалiся, нiбы з iх зляталi пташкi, калматыя выгiнастыя лапы. На растапыраных ёршыкамi iголках дробнымi шклянымi пацеркамi свiцiўся галалёд.

Дарога выбегла на памаладзелую ад сырога лiшая i моху сiваватую ялавiну ў пучках аблiтай галалёдам, з вострымi каленцамi, спалавелай мятлiцы. На старых разорах зялёнымi i круглымi, як купалы на царкве, кустамi вылез ялавец.

Iмполь глядзеў на гэтую сiвую ялавiну ў цёмных кустах нiзкага маладога ялаўцу паабапал слiзкай, у скарынцы блiшчастага галалёду, дарогi; на каня, што варушыў i трос мокрым шырокiм крыжам, – i ад усяго нядаўняга ў душы трапяталася, пералiваючыся цераз край, радасць, перайначыўся, змянiўся свет. Брала дзiва, што ён зрабiўся ясны, як бывае ён ясны ўвесну, на згоне зiмы, калi пасля ўдушлiвай хмурнасцi, абложнага туману адкрыецца сiнюткае, чыстае, як абмытае, неба i чалавек чуе нейкую дабрату да ўсяго.

Iмполю карцела сказаць пра гэта Алесi, але ён саромеўся i толькi крадком зiркаў на яе – яна сядзела тут, у перадку, выцягнуўшы на засланых выцвiлаю радзюжкаю мяшках свае ногi, у новенькiх блiшчастых, з аксамiтнымi каўнерыкамi-адваротамi, снягоўцах. Нейкi мяккi, глыбокi спакой, перамешаны нiбы з сорамам, гарэў у яе на твары, i каля куткоў губ у злосцi сцялiся дробныя шнаркi…

У Грабянкаў млын прыехалi прыпазнiўшыся – ужо было завозна: каля абслiзганае пастронкамi парэнчы стаяла фурманак пятнаццаць. Накрытыя радзюжкамi, старымi зрудзелымi буркамi, павыпраганыя конi, стоячы галовамi да воза, тапталi капытамi кучы свежага, што яшчэ курыўся параю, памёту.

Спудзiўшы каля конскай кучкi вераб’ёў, Iмполь скiраваў каня да тоўстае, з глыбокiмi ночвамi дупла, старое вярбы. На тлустае, ужо гнiлое лiсце на зямлi, што пахла гаркаватаю сырызнаю, сыпаўся, шархочучы па галлi, дробным раструшчаным шклом галалёд.

У выбрукаваную грэблю, дзе ўкарчэлi крывыя з жоўтымi плямамi лiшая на чарнаватай кары, вербы, плюхала, як у бераг балеi, i пырскала раскалыханая вада. З другога канца возера, дзе стаяў, як чубок нязжатага жыта, белаваты троснiк, разбушаваны вецер гнаў адну за адною цяжкiя хвалi. Пры беразе ў бруднай пене гойдалася набрынялая салома.

Пад старым, залапленым новымi жоўтымi дошкамi мостам густа шумела, недзе падаючы ў шчылiны паднятых заставак i выгiнаючыся шырокiм пасам, цяжкая вада. Пырскала дробным шнурочкам пацерак, разбiвалася аб слiзкiя ў зялёным моху каменнi, кiпела, што на агнi. Было вiдаць, як па нiзкай, за мостам, рэчцы плыве, круцiцца да берага белы шум.

Ад возера пахла прэснай, гнiлою вiльгаццю. З сiвага, абкуранага мукою млына з чорнаю прорваю адчыненых дзвярэй быў чуваць глухi, як зпад зямлi, грукат.

– Ого, да полудня цi змелем? – Iмполь азiрнуўся на фурманкi i саскочыў з воза. Накульгваючы на наседжаную нагу, перакiнуў цераз каня лейцы.

– Два камяне… Няўжо не ўправiмся? Пайду ж гляну, – трымаючы на локцях аб’еханую з плячэй вялiкую суконную хустку, Алеся абышла размешаную нагамi гразь i схавалася ў цемнаце млына.

Iмполь закруцiў за дуплявую вярбу лейцы i, павесiўшы на галаву каня торбу з аўсом, глядзеў на чорную прорву дзвярэй з белым, закураным мукою вушаком. Едкi мучны пыл абцерушыў аж да чырвонага чарапiчнага застрэшка сухую ў косых шчылiнах сцяну. Белым было i ластаўчына гняздо, што прыляпiлася пад самым вiльчыкам.

Сiвая, падпудраная мукою маладзiца вызiрала на двор – яе брала цiкавасць, хто прыехаў яшчэ.

Iмполь, злавiўшы пiльны, востры позiрк, пазнаў Вацю. Сэрца яго аблiлося пякучай раптоўнаю гарачынёю, страпянулася.

Яна скрывiла губы, здзiвiўшыся, што ўбачыла тут яго. I пайшла сюды, смеючыся i паказваючы жаўтаватыя зубы са свiшчом у верхнiм радку. Кругом яе поўных сцёгнаў i лытак круцiлася фалдамi паркалёвая спаднiца. Нешта ўжо чужое злавiў Iмполь у яе хадзе, у паставе – яна, здаецца, гэтак нiколi не ўцягвала галаву ў плечы. Яго ўзяла брыдкасць за тое даўнейшае, што ён наравiў яе. I ўчуў, што зноў, быдта зашчэмленая ў руцэ пташачка, сцiшылася сэрца. Яму зрабiлася толькi неяк непамысна, што яна тут, заварушылася нават злосць, што яна падыходзiць да яго i смяецца, крыва расцягваючы губы, выскаляючы гэтыя дробныя, жаўтаватыя, са свiшчом уверсе зубы.

– Ой, i ты тут!

– Тут, – сказаў ён, нешта перасiльваючы ў сабе. Яна падняла свой поўны, з абсiверанымi, як у лусцэ, шчокамi твар, зацярушаны дробненькаю пудраю мукi. Глядзела з-пад белых, таксама абсыпаных мукою, броваў.

– З кiм жа ты прыехаў? Дзе ты цяпер?..

– Блiзка тут. У Верасаве.

– Цi не Корсакава Алеся з табою?

– Ага.

– Во, харошую знайшоў! Гэта ж некалi да яе ўсе хлопцы сваталiся, – нейкая зайздрасць была ў яе голасе.

– Я ж не музыкант – не перабiраю. Якую ўжо бог даў, – Iмполь чуў, што не можа схаваць сваю злосць, раздражняла гэтае распытванне – быдта сляпцом лезлi ў душу. Ён паставiў на возе мяшок i, павярнуўшыся да яго спiною, цераз плечы, падняўшы локцi, узяўся абедзвюма рукамi.

– Пачакай, хачу нешта сказаць табе, – яна заступiла яму дарогу.

Ён стаяў, прыгнуўшыся i трымаючы нахiлены да плячэй поўны, гладкi мяшок.

– Бойся ты яе.

– А чаго я маю баяцца? – ён падтрос на плечы мяшок.

– Харошая надта. А з хараства, кажуць, вады не нап’ешся. Жыць трэба. Мужыка першага са свету звяла… Род ужо iхнi гэдакi… – на яе шырокiм гладкiм лобе сабралiся дробныя шнаркi. Поўныя, абсiвераныя, як у лусцэ, шчокi пачалi сiнець ад холаду.

– А чаго ты мне гэта гаворыш?

– Шкадую цябе.

Ён ускiнуў на плечы мех i, коўзаючыся па размешанай, як цеста, гразi, што чвякала пад нагамi, панёс яго ў млын. У душы асядала чорным накiпам нейкая брыдкасць, нiбы зрабiў што каму гадкае.

У млыне пахла пылам, цёплаю падпаленаю мукою. Пад нагамi дрыжала падлога. Цяжкi грукат камянёў глушыў чалавечыя галасы – яны пералiвалiся, як пералiваецца голас у гаркавага чалавека.

Распаўнелы, у хромавай тужурцы, год пад трыццаць мужчына з чорнымi, нiзенька падбрытымi вусiкамi, што толькi зачапiлiся за край чырвонае тлустае губы, гаварыў нешта сухому даўганосаму мельнiку ў сiвай ад мукi кепцы. Гэта быў Грабянка – асаднiкаў сын, гаспадар млына.

Мельнiк, дробненька перабiраючы пальцамi, пачухаў каля вуха белыя ад мукi валасы, заплюшчыўшы вочы, махнуў галавою i пайшоў да карычневых скрыняў, што траслiся сярод млына. У насыпаным ледзьве не да берагоў зеленаватым жыце вытачылiся неглыбокiя лейкi. Мужчына ў кароткiм жоўтым кажушку са зморшчанымi рукавамi спускаўся пад падлогу – там недзе ў абелiзганы скрэблам жолаб сыпалася цёплая, слiзкая i рудаватая мука.

Астатнiя сядзелi на мяшках у цемнаватым кутку – чакалi свае чаргi.

Iмполь круцiўся з мяхом на спiне, вызiраючы, дзе яго скiнуць.

– Сюды, Iмполька, сюды, – адтуль, з цемнаватага кутка, аказалася Алеся.

Iмполь пераступiў нечыя выцягнутыя на падлозе, сiняватыя вышай ануч ногi.

– Восьдзека скiнь, – паказала яна на пустое месца каля абслiзганае мяшкамi сцяны. – Мы будзем во за дзядзькам Радзюком.

Нахiлiўшыся, Iмполь спусцiў з сябе цяжкi, што адабраў плечы, мех.

Каля сцяны заварушыўся аблезлы барашкавы каўпак. З-пад яго скоса пазiралi знаёмыя вочы. Iмполь пазнаў старога Радзюка. Чуючы злосць, што ад гэтага каўпака ўжо нiдзе не ўцячэш, зноў пераступiў худыя, з задранымi калошамi ногi, пайшоў па другi мех.

Ваця, стаiўшыся ў палахлiвым кутку, цiкавала то за iм, то за Алесяю. Нейкаю знябожанаю, збедненаю i яшчэ больш пабрыдчэлаю выдавала яна.

Алеся, мусiць, учуўшы на сабе гэты позiрк, з ганарыстаю пыхаю пайшла да воза, чмыхнула носам, як чмыхае бадлiвая маладая карова, ганарыста круцячы вострымi вiлаватымi рагамi, i, маўчучы, памагала Iмполю пакласцi на плечы мяшок.

Пра Вацю яна загаварыла ўжо дома, калi яны, вярнуўшыся з млына, высыпалi ў кадушку муку.

У цьмянай стопцы, дзе пахла кiславатым вiнным хлебам, Алеся, як спатыкнуўшыся, прыпала да Iмполя, сказала, тулячыся шчакою да яго грудзей:

– Стары Радзюк сёння ў млiне казаў, што ты кахаўся з гэтаю белкаю. I хто такую любiць – белая, як злiнялы прусак, i броваў у яе нямашака. Дурны ён. Ты ж чысты да мяне прыйшоў. Ты не ведаў яшчэ баб… Дурны гэты Радзюк…

Iмполь прыгарнуў яе да сябе – губамi чуў мяккiя, гладкiя, як расчасаная ручайка лёну, яе валасы. Яны пахлi густою малiсай.

– Праўда, не ведаў?

Ён блiзенька ўчуў усю яе, бачыў, як заблiшчалi яе вочы ад яснасцi з акенца – адтуль дыхала халаднаватым, як з лядоўнi, ветрам.

– Хачу, каб ты астаўся ў мяне. Жыць будзем разам, чуеш?

– Чую.

– I зямля будзе наша, чуеш?

– Чую.

– Люблю цябе моцна-моцна, чуеш?

Але вымавiць слова ён ужо не паспеў – задыхнуўся ад яе вiльготных, крыху адкрытых губ.

XI

Каля доўгага, паднятага на цэментовых слупках пакгауза з навiслым прычолкам i вузкiмi задратаванымi вокнамi сабралiся грузчыкi.

Сядзелi на выступе новае, усланае з сырых негаблёваных дошак падлогi, што прыходзiлася якраз упоравень з падлогаю нiзкiх вагончыкаў вузкае калейкi. Сюды, да пакгауза, ад брукаванае рампы, застаўленай штабелямi папяроўкi, па жалезных, паўяданых у зямлю шпалах беглi тонкiя ржавыя рэйкi. З другога боку блiшчалi роўныя, як нацягнутая навоем пража, са струпамi патушаных ужо каля стрэлак лiхтароў, пуцi шырокай чыгункi.

Там, за пакгаузам, чмыхаў паравоз, цяжка лязгала жалеза буфераў i пасвiстваў у бляшаны свiсток з гарошынай счэпшчык – падавалi вагоны.

Грузчыкi, чакаючы работы, курчылiся ад холаду i хавалi ў кiшэнi скачанелыя рукi, каля калень у iх целяпалiся, зашморгнутыя вяровачкай на запясцi, палатняныя торбы з полуднем.

Пасля ўчарашняга дажджу востры сiвер, сцягваючы вiльгаць, сушыў зямлю. Каля пакгауза камянела сiвая, трохi зеленкаватая, перамешаная з цэментам гразь. За шарым блочным дэпо вузкай калейкi, дзе ў шырокай пройме дзвярэй быў вiдаць нiзкi з доўгiм комiнам паравозiк, выяснiлася неба – вецер ссоўваў адтуль цяжкую, як адломаная крыга лёду, сiняватую хмару. Там недзе збiралася вызiрнуць позняе сонца. У ружаваты, адслонены пасак неба вострым чарапiчным дахам упiралася белая высокая вадакачка. У глыбокiх нiшах вузенькiх вокнаў вiлiся i крычалi каўкi.

На другi бок пуцей, на чорную абсмоленую страху прысадзiстага склада, стракатаю хмараю апускалiся галубы. Там, у тупiку, стаялi нагружаныя ружаватымi сырымi дошкамi доўгiя платформы, блiшчала, як аблiтая тлушчам, круглая рудая цыстэрна.

Ад рэек густа пахла мазутам, перагаранаю цёплаю смалою нясло ад чорных, складзеных у штабель там, за пуцямi, новых шпалаў. Дыхала салодкiм чадам – недалёка ад загнутае помпы мiж рэек тлеў i лускаў чырвонымi вуглямi высыпаны з паравоза шпур. Марудны ў замусоленай рагатыўцы чыгуначнiк, шоргаючы шуфлем, сыпаў яго ў жалезную тачку.

– Гэй, вязi сюды, дай пагрэцца! – крыкнуў i саскочыў з выступу падлогi на ржавыя, паўяданыя ў зямлю жалезныя шпалы тоўсты, мардаты грузчык з круглым i лiловым, як слiўка, носам.

– Iдзi бяры шуфель – пагрэешся, чаго ж! – пераважваючы цераз рэйкi тачку, азваўся чалавек у чорнай рагатыўцы.

– Пшэцеш, каб да свое жонкi ў помач паклiкаў, то пэўна не адказаўся б…

– Гы-гы-гы, – затраслiся ад рогату грузчыкi. Высыпаўшы за вадакачкаю растоплены ў мiгатлiвыя лiловыя пляйстры перагараны вугаль, чыгуначнiк, нiбы нiчога не чуючы, папхнуў тачку назад.

– Ну, як сабе хочаш: скупы два разы трацiць, – крыкнуў зноў яму ў спiну мардаты грузчык, тутэйшы, з Дварчанаў, паляк Вунгер, па мянушцы Лялька.

– А што, у яго жонка добрая? – спытаўся даўганосы, з косым трохi вокам, што глядзела недзе ўбок, а не на Вунгера, грузчык у злiнялых плацянковых портках са скручанымi i падвязанымi вышай костачак калошамi.

– О, халера ў бок, бабця, як рэпа, – пакруцiў тоўстаю булаватаю галавою Вунгер. – Толькi не з твоiм, Восiп, носам, – i крыва засмяяўся, выскаляючы шырокiя, як лапаты, верхнiя зубы.

– Чаму не з яго? – перапытаў Iмполеў брат Платон, драбнейшы за яго, Iмполя, рыжы, губаты, з рыжымi вейкамi, што сядзеў тут, перабiраючы ў кiшэнях i кiдаючы ў рот вялiкiя сухiя крошкi. – Дзе вывеска, там i крама…

– Гы-гы-гы, – заплюшчыўшы вочы, душылiся ад смеху i налiвалiся чырванню ў тварах грузчыкi. З’ехаўшы з выступу падлогi i ўзяўшыся за жывот, не мог устояць на нагах маладзейшы тут за ўсiх, з рэдзенькаю, яшчэ не чапанаю брытвай, атаваю шчацiны, што занялася каля вушэй i на вострым вуграватым падбародку, верасаўскi Сяргей Рэпка.

– Што праўда, то праўда, – Вунгер выцер рукой чырвоныя, налiтыя слязьмi вочы. – Каб Восiп за парог чапiўся ды на свой нос не абапёрся, то пэўна ўпаў бы.

Восiпава вока пачало касiць, заязджаючы ў куток.

– Глядзi лепш на сябе. Ты майго носа не носiш.

– Скажу, што i табе не лёгка – пацягай гэткi дышаль.

– Пацалуй ты мне, Лялька…

– Ну, знаеш… – Вунгер раптам перастаў смяяцца. – Адзiн, кажуць, пацалаваў – тры гады аблiзваўся.

Грузчыкi зашмыгалi насамi, запэрхалi сухiм кашлем, адварочваючыся i закрываючы рукамi рот – iх яшчэ рваў смех.

– Ну, хлопцы, што задужа, то не здрова, – Платон Верамей, скрывiўшыся, выплюнуў з рота перамешаныя з тытунём горкiя крошкi i саскочыў на зямлю. – Аднаго можна так i заездзiць. Праўда, Восiп?

Восiп адвярнуўся, затрубiў носам i, адкiнуўшы крысо доўгага паўшубка, памянцiў рукою па злiнялых портках.

Восiп быў трохi як недапечаны, сюды на работу яго прыводзiў Платон. Яны прыходзiлiся сваякамi i былi з Дубатоўкаў, самае блiзкае ад Дварчанаў вёскi, адкуль былi, калi не лiчыць Вунгера i верасаўскага Сяргея Рэпку, усе грузчыкi.

Адсюль, ад станцыi, вёску заступаў напалавiну падкопаны стромы груд: белаваты, як чэрствы хлеб, пры сподзе пазарастаны травою i купешкамi, што, адарваўшыся ад тоўстае губы абвiслага берага, ехалi сюды ўнiз. Пры самым беразе, вывалiўшы, як япрук, гладкi азадак, сядзеў вялiкi ружовы камень. Збоку ад грудка, высунуўшыся белым атынкованым шчытом з цёмнага акенцам, стаяла першая дубатоўская хата. Далей, падступаючы да станцыi, зелянела цёмнае i густое, што атава пад восень, маладое дубатоўскае жыта.

Год пяцьдзесят назад, калi тут вялi чыгунку, казна адабрала палавiну лепшае дубатоўскае зямлi. Сплацiць за яе не паспелi – пачалася вайна, прыйшлi немцы, потым палякi. Дубатоўцы ўжо не ведалi, з каго спаганяць грошы.

Цяпер яны жылi са станцыi – кралi, што нарвецца пад руку: скрутак дроту, кавалак рэйкi, канчар дошкi цi старыя рассохлыя шпалы. Валаклi ўсё, бо ведалi, што ўсё прыдасца ў гаспадарцы. А найбольш пiльнавалiся падхватнае работы: на станцыi, разгрузiўшы вагон солi цi наладаваўшы платформу папяроўкi, можна было зарабiць якi злот.

Работы было вобмаль – дубатоўцы мянялiся: сёння ты робiш, заўтра – я.

Чужых сюды, на станцыю, дубатоўцы не падпускалi. Стычкi былi найболей з Ведравiчамi, маленькаю, хат на трыццаць, вёсачкаю, што сыходзiлася з Дварчанамi з другога боку. Завiнулiся яны даўно, яшчэ за сервiтут – куток пашы, якi нiяк не маглi раздзялiць: дубатоўцы згубiлi свой межавы план.

I цяпер яны ўзялi ў нораў: раз ведраўскi, спуску не давай – бi i не прагадаеш, ён вiнаваты. I бiлi, падпiльнаваўшы дзе на кiрмашы, на фэсце, i не вельмi зважалi – стары цi малы. Скончылася ўсё тым, што ведраўцы зарэзалi Сямёна Качаргу, урэднага i зацятага да бiтвы хлопца.

Было гэта ў леташнюю весну тут, на станцыi.

Сыраватай ранiцай, прыпазнiўшыся i пацепваючыся ад дрыжыкаў, дубатоўцы падышлi сюды, да пакгауза, а тут ужо на выступе падлогi, звесiўшы босыя ногi з аброшанымi калошамi, сядзелi ведраўцы. Рагаталi, жмурачыся ад нiзенькага сонца, чакаючы работы.

Дубатоўцы, знiякавеўшы, спынiлiся каля рампы i ўсе, нават не змаўляючыся, пачалi азiрацца кругом сябе, каб знайсцi што падхватнае ў руку.

– Хлопцы, бi гэтую мошку! (На ведраўцаў была мянушка «мошкi».) – крыкнуў Качарга, першым выдраўшы з рампы важкаваты камень.

Ведраўцам як заняло дух – яны сцiхлi, пераглядаючыся мiж сабою, чакалi, што будзе далей, але, убачыўшы, што дубатоўцы дружна нагнулiся над рампаю, як спуджаныя авечкi, падбiваючыся адзiн аднаму пад ногi, сыпанулi на другi бок пакгауза. I м наўздагон, цяжка круцячыся, паляцелi круглыя ка меннi, дзе цюкаючы i адскокваючы ад рэек.

Перад самым вуглом нечы камень насцiг высокага, у шарачковым пiнжаку хлопца. У таго неяк раптам заплялiся ногi, i ён тыцнуўся носам мiж мокрых ад расы рэек у маладую, яшчэ не выпалатую траву. Двое ведраўцаў, вярнуўшыся, падхвацiлi яго пад пахi.

Дубатоўцы падбеглi туды, за пакгауз, але ў iхнiх руках каменняў ужо не было.

– Чаго ж стаiш? Хадзi блiжай, хадзi! – асмялелi ўжо ведраўцы, прыпынiўшыся па другi бок пуцей, каля шчыльна абгароджанага старымi шпаламi вугальнага склада, дзе чмыхаў дымам, паднiмаючы над комiнам адарванае драцяное сiтца, мурзаты паравоз.

Ачуняўшы, на нагах ужо стаяў той высокi у шарачковым пiнжаку хлопец, круцiў галавою, як круцiць ёю пабiты баран.

– Ну хадзi, раз ты такi храбры, – патрос недзе ўжо, мусiць, выкашчаным з травы каля плота клямарам плячысты, на крывых нагах, ведравец. – Хадзi! Чаго ж баiшся?..

Дубатоўцы круцiлi галовамi i суха паплёўвалi, паказваючы чырвоны кончык языка.

Сямён Качарга маўчаў, скрывiўшы набок галаву i падняўшы адно брыво, цiкаваў туды, на ведраўцаў, як цiкуе, напалохаўшы курэй i сеўшы на кол, пануры каршун. I ў яго гэтак драпежна загiнаўся нос, як загiнаецца дзюба ў каршуна.

Ведраўцы, трасучы кулакамi, крычалi адзiн перад адным:

– Ну хадзi, раз такi рызыкант!

– Чаго ж напусцiлi ў порткi?

– Гы-гы, ваякi!

– Завяжы калошы!..

Сямён Качарга крыва засмяяўся, памалу пераступiў цераз рэйку i пайшоў туды, ганарыста задраўшы голаў, як, бывае, iдуць адзiн да аднаго, завiнуўшыся за што, дзецi. Дубатоўцы, згледзеўшы каля пакгауза кучу ржавых кастылёў, кiнулiся туды, сапучы, граблi iх у рукi. Нехта адрываў ад пажарнага шчыта вострую, з кароценькай ручкай кiрку.

Але ведраўцы не ўцякалi. Падпусцiўшы блiжэй да сябе Качаргу i бачачы, што ён ужо далекавата адлучыўся ад сваiх, неяк цiшком i прыгнуўшыся рушылi да яго. Прытоптваючы рукою натапыраную, з пакладзенаю ўсярэдзiне папераю, кепку. першым бег той самы з крывымi нагамi ведраўскi хлопец, махаў доўгiм, што збiваюць паколатыя шпалы, клямарам. За iм краўся, як кот да мышы, малады, гадоў семнаццацi цi дзевятнаццацi, хлопец у выцвiлым кароткiм пiнжаку. Адставiўшы назад руку, хаваў нешта ў ёй.

Качарга раптам спынiўся, не ведаючы, што рабiць – стаяць цi ўцякаць ужо назад.

– Не пускай! Рашай яго тут, на месцы! – махнуў клямарам крываногi.

Закрываючыся локцем, Качарга пачаў адступацца назад. Зачапiўся нагою за рэйку. Упаў, перакручваючыся i абапiраючыся на рукi. Але падняцца ён ужо не ўскораў.

Апярэдзiўшы крываногага, да Качаргi падскочыў той маладзенькi ведраўскi хлопец, замахнуўся, раптам паказаўшы складаны, з доўгiм, вузкiм лязом нож, i, выскаляючы зубы, цяў iм Качарзе ў спiну, якраз недзе пад левую лапатку.

Абапiраючыся на рукi, Качарга пастаяў ракам, потым, як хто яго папхнуў, тыцнуўся тварам у залiтыя мазутам шпалы. Перавярнуўся на спiну i, задыхаючыся ад удушлiвае гарачынi, пачаў драць рукамi грудзi.

– Тваю маць! Што робiш? Што! – прысядаючы i трасучы кулакамi, заенчыў нехта з дубатоўцаў. Яны ўжо спяшалiся на помач, на бягу шпурлялi гэтымi доўгiмi жалезнымi кастылямi.

Убачыўшы, што нарабiлi бяды i што дабром гэта не мiнецца, ведраўцы крута завярнулi назад, рассыпалiся хто куды.

Дубатоўцы якi мiг пастаялi над Качаргою, убачыўшы, як у яго ўжо сiнеюць губы i ён вяне, мяняецца ў твары, кiнулiся за ведраўцамi, не спускаючы вока з таго маладога хлопца ў выцвiлым картовым пiнжаку.

Рашылi б яго, пэўна, на месцы. Але ён, як ведаючы, што далёка не ўцячэ, заскочыў у аптэку, што была якраз блiзенька да станцыi, i ўскораў закiнуць на прабой у дзвярах тоўсты крук.

А тут надарыўся палiцыянт Гура – прыйшоў купляць лякарства.

Ведраўскага хлопца засудзiлi, але далi ўсяго тры гады – на дубатоўцаў даўно мелi вока гмiна i пастарунак.