Текст книги "Чужая бацькаўшчына"

III

Разбудзiлi ўсiх куры – якраз у першы i самы моцны сон.

Пад печчу жаласна цвiркнуў, а потым, просячыся, заверашчаў, нiбы яго паклалi на калодку, малады певень. I, лопаючы крыллямi i б’ючыся ў глухой цемнаце, з перапуду закудахкалi ўсе куры. Надоечы з курнiка ў хату iх пусцiла старая Мондрыха, каб начавалi ў цяпле, – мо пасля каляд пачнуць нясцiся.

Першаю, падхапiўшыся ад сну, яна i счула iхнi крык.

– Алеся, ты спiш? Алеся! – гукнула старая, ссоўваючыся з печы i папоцемку шукаючы нагою лаву, каб не звалiцца.

– Чую, ну чаго вы! – азвалася з ложка маладзiца хрыплаватым i чужым ад сну голасам i, пляскаючы босымi нагамi, мiльганула да печы шукаць на мурку запалак.

Адкрыўшы вочы, Iмполь убачыў яе белую, невыразную ўпоцемку сарочку. Малацьбiты спалi сярод хаты на разасланым кулi саломы.

Пырснуўшы серкаю, загарэўся запалак, асвяцiў зморшчаны ад раптоўнага агню маладзiцын твар, распушчаныя валасы, голыя да пляча i паўнаватыя рукi. Кароткая сарочка высока адкрывала таямнiчую белiзну гладкiх сцёгнаў.

Маладзiца, трымаючы перад сабою запалак i прыкрываючы локцямi грудзi, пайшла сюды, дзе ляжалi мужчыны, – якраз над iмi на цвiку, што быў убiты ў бэльку, вiсела лямпа.

Iмполь недзе блiзенька каля сябе чуў гэтыя голыя цёплыя ногi. Маладзiца лавiла рукою лямпу – аб дрот дзынкала талерка.

Пад печчу яшчэ ўсё крычаў малады певень i з перапуду кудахкалi куры.

– Шашок, не iначай, як шашок убiўся, – падняўшыся з пасцелi i падцягваючы шырокiя ў паяснiцы порткi, сказаў стары малацьбiт.

Нiбы з перапалоху, на лысаватай галаве ў яго дыбком стаялi рэдкiя сiвыя валасы.

Маладзiца запалiла ўжо лямпу i, трымаючы яе за дрот, панясла да печы – па сцяне пабег вялiкi пераломаны цень. У хаце запахла газаю.

– I адкуль жа ж ён тут узёўся? – нагнуўшыся, старая цiкавала пад печ.

Нямая, звесiўшыся з палка, таксама глядзела туды, i ў яе на твары мiльгаў не то страх, не то дзiва.

– Дайце ж я гляну, – стары ўзяў у маладзiцы лямпу, стаў на каленi перад драбiнкамi, адкiнуў iх i бокам, на локцi, палез пад печ. Засвяцiў там лямпаю.

Хату абняла густая, задушлiвая цемната. Пад печчу зноў закудахкалi куры i хрыпла закаркаў, як вараня, калi яго ловяць, малады певень.

– Ён, шашок! – счакаўшы, азваўся стары, сунучыся назад з-пад печы i ўстаючы на каленi. – Нару зрабiў. Сядзiць там i не аддае кураня. Я сабе цягну, а ён сабе. Во, ледзьве адабраў…

Стары выпусцiў чырвонага з караткаватым хвастом пеўня. Накульгваючы на адну нагу i звесiўшы крыло, певень забегаў па хаце, не ведаючы з перапуду, дзе дзецца, зашыўся мiж вялiкiх чыгуноў.

Загукаўшы здушаным, цяжкiм, як у сне, голасам, нямая схапiлася з палка, падскочыла да пеўня, падняла яго на рукi, абсыпаючы раскалмачанымi валасамi, прытулiла да шчакi.

– Анучу якую дайце, нару заткну, – сказаў стары, усё стоячы на каленях. – I сам вытруся. Во як вывадзгаўся, каб на цябе нарат! – Ён пакруцiў рукаво, гледзячы на запэцканы локаць.

– А дзе ж яе знайсцi? – старая круцiлася каля печы, недабачваючы ўпоцемку, абмацвала лаўку.

Малацьбiт падняў лямпу – жоўтая яснасць аблiла хату.

– За комiнам гляньце, – надзеўшы на голаў спаднiцу i высоўваючы з яе рукi, крыкнула маладзiца. Сарочка на ёй паднялася яшчэ вышай.

Iмполь, косячы вокам, як злодзей, глядзеў на маладзiцу, чуў брыдкавасць, што яго цягне, як магнэсам, зiрнуць на гэтыя незнарок заголеныя гладкiя ногi, па якiх трапятлiвымi сполахамi бегаў нiзкi агонь лямпы – стары iзноў лез пад печ, затыкаць шашковую нару.

Яе як укалоў гэты востры зiрк – яна борзда абцягнула нiжай спаднiцу, падкручваючы яе на клубах, няўзнак азiралася туды, на разасланую сярод хаты салому.

Гэты шашок i выбiў усiх са сну – спаць ужо не клалiся. Нямая пагукала да пеўня, носячы яго на руцэ i паказваючы ўсiм на аблiтае цемнаватаю кроўю, мусiць, перакусанае, крыло, упхнула яго за драбiнкi пад печ. Паставiўшы на лаву праснiцу, узялася за прадзiва – пстрыкала яшчэ голым, лёгкiм верацяном, што не хацела круцiцца.

Старая выкiдала з печы цёплыя, што пахлi ўжо гаркаватаю карою, алехавыя ружаватыя дровы, азiралася на дзверы, за якiмi драпалася i вiшчала ўпушчаная некiм ноччу ў сенцы трапяткая сучачка. Гаварыла да яе:

– Во якая ты, сядзiш там, а шашка не дапiльнавала.

– А дзе яна дапiльнуе, калi ён, няхай яго нарат, недзе са стопкi нару пратачыў, – сказаў стары, нагнуўшыся над цэбрам i фыркаючы ад вады, што сцякала ў яго з броваў i носа.

Пачырванелы ўжо ад пруткага палатнянага ручнiка, прыгладзiў абедзвюма рукамi свой натапыраны сiвы чубок i гукнуў на Iмполя, што яшчэ ляжаў на разасланым сярод хаты кулi саломы, цiкуючы блiшчастымi ад сну вачмi, дзе паварочвалася Алеся, як цiкуе, стаiўшыся, за пташкаю кот.

– Уставай, Iмполь, добрыя гаспадары, не тыльма што, даўно намалацiлiся.

Iмполь скоранька падхапiўся i, свецячы праз раз’еханыя ў споднiках дзiркi ружаватымi каленьмi, стаў нацягваць порткi, блытаўся са спеху ў калошах.

– Другая толькi гадзiна, цi не рана яшчэ? – заступiлася за Iмполя маладзiца, але сцягнуўшы з раз’еханае саломы радзюжкi, пачала скручваць яе ў адзiн вялiкi куль. Ад перацёртае, мусiць, леташняе, саломы паднiмаўся гаркаваты пыл.

– Дайце ж я сам, – папярхнуўся ад едкае i горкае саламянае пацярухi Iмполь.

– Хiба ж я не здужаю? – разагнулася маладзiца, i ў яе вачах блiснуў ясны язычок агню ад лямпы.

Iмполь, чуючы на сабе гэты пiльны блiшчасты зiрк, адступiўся, прысеў на лаву, угнуўшыся, пачаў накручваць на нагу каравую парцяную анучу.

Стары малацьбiт, ужо адзеты ў нявыдублены ломкi кажух, нейкi раптам як паменшаны ў сваёй вялiкай авечай шапцы, запалiў у закурэлым лiхтары невысокi агарак свечкi. Трымаючы за драцяны вочап лiхтар, папхнуў каленам дзверы – у хату, угiнаючы галаву i вiляючы шчуплым хвастом, ускочыла сучачка. Баязлiва пашылася пад лаву.

– Во, i ты тут ужо, – маладзiца за перавясла падняла раз’еханы, шапаткi куль i ўслед за малацьбiтом, цярушачы на ток саломiны, панясла з хаты.

– Цапы хоць не забудзься, чуеш? – засмяяўся адтуль, з сяней, стары малацьбiт.

Iмполь наспех ужо, нацягнуўшы абедзвюма рукамi на голаў шапку, схапiў з памялешнiка яшчэ ўчора вечарам напраўленыя, з новымi бiчамi i вушкамi, цапы i, чапляючыся iмi за вушак, выйшаў у сенi. У густой, што церушылася, як мак, цемнаце наткнуўся на маладзiцу. Тая войкнула i ўпусцiла з рук шапаткi куль саломы.

– Што, пабучавалiся там? – засмяяўся знадворку стары, закрываючы ад ветру лiхтар.

– Ага, – аказалася з чарнаты сяней маладзiца.

– Сваякамi будзеце.

– Чаму?

– Знак такi, – ужо здалёк, з надворка, аказаўся малацьбiт – туды за iм паплыла, трапечучыся i маргаючы, рэдзенькая яснасць ад лiхтара.

Маладзiца, высунуўшыся з сяней, бачыла, як мужчыны, закрываючы сабою лiхтар, памаленьку сунулiся да гумна, перад iмi высокаю сцяною ўставала чарната ночы. Рассоўваючы яе, на густым частаколе плота бегала святло ад лiхтара, высвечвала сюды, пад хату, вузкую раскiслую сцежку.

Пад страхою шастаў, iрваў салому вецер.

Маладзiца, здрыгануўшыся ад сырога, што аж браў за сэрца, холаду, вярнулася ў хату. Наспех надзела сачык, накiнула на сябе вялiкую суконную хустку i зноў выскачыла ў сенi, навобмацак знайшла дзверы ў стопку – доўга шукала той стары кажух, пад якiм вiсела схаваная ад пiльнага i скупога вока свекрывi торбачка з акрайцам хлеба i доўгенькiм бруском сала.

Учора звечара, прыйшоўшы ў стопку да кубельца ўзяць сала, каб прыскварыць булён, яна няўзнак яшчэ адрэзала ад жоўценькага, выхаванага ад леташнiх каляд i высушанага пад страхою на гарышчы апольца доўгенькi брусок. I, каб не агледзела свякроў, схавала ў торбачку пад кажух. Нават сабе не хацела прызнацца, што рабiла ўсё дзеля маладога малацьбiта. Баялася, каб нехта ведаў, што спадабала яго нават з таго моманту, калi ён увайшоў у хату. Высокi, плячысты, i вочы цёмныя, лiловыя, як у барана. I сам падобны да барана – сваёю чарнатою, трохi гарбаценькiм носам i густым, што, мусiць, не прытопчаш, кучаравым чубком. I ўжо не ведала, як угадзiць яму, i саромелася, што ўсе ведаюць цi здагадваюцца пра гэта.

Алеся асцярожненька, каб не нарабiць груку, зачынiла стопку, але, iдучы на глыбокую, як вада, зеленаватую яснасць адчыненых дзвярэй, спатыкнулася на пусты саган.

– Што там? – адсланiўшы цемнату, з хаты ў сенi вызiрнула старая Мондрыха.

– Грэбень во згубiла. – Алеся прыняла з-пад ног i прыставiла да сцяны пусты саган.

– Знойдзеш там упоцемку, – старая ўжо насцеж адчынiла дзверы.

– Во, знайшла, – змахлявала Алеся, адступаючыся ўпоцемак i ўсё хаваючы за спiну торбачку з салам.

Старая Мондрыха, як чуючы што падазронае, паўзiралася на Алесю i зноў зарыпела дзвярмi, забiраючы з сяней жоўценькую яснасць ад далёкае лямпы. Глыбокай вадою Алесю абняў халодны поцемак ночы. Яна, як сляпая, памаленьку спусцiлася з ганка. Мокрай зямлёю, сапрэлым лiсцем пахла глухая ноч. За душу браў холад, што скора зiма. Захлынаючыся ад ветру, Алеся пайшла да гумна. У прычыненых дзвярах свяцiлiся шчылiны. Стаiўшы дух, прыпынiлася каля iх, услухалася, што робяць у гумне мужчыны. Там быў чуваць голас старога малацьбiта:

– Авёс скiдай, – крычаў Iмполю стары малацьбiт. – З аўса пачнём, а то ж яго любяць мышы. Дый на кiсель трэба ж змалацiць…

Алеся зашкрабла за папярочную лiштву, цягнучы да сябе з сярэдзiны прычыненыя дзверы.

– Хто там? – па току зашоргалi ногi, i з прабоя скiнуўся, забрашчаўшы, жалезны крук. I далей вецер сам ужо турзануў i панёс да сцяны дзверы – у гумне завiўся вiхор, выкруцiў з кутка з-пад сячкарнi i растрос па чыстым, падмеценым таку жоўтую сечку. У павешаным на шуле лiхтары радаснай матылькай затрапятаўся жоўты агоньчык.

– Скарэй зачыняйце, а то й страху сарве, – да Алесi падбег i памог зачынiць дзверы стары малацьбiт.

– Дзе вы бачылi, гэдакi вятрыска, – ускочыўшы ў гумно i азiраючыся на Iмполя, засаромелася Алеся.

Ён стаяў на торпе збожжа, трымаў, узяўшыся за перавясла, кароткi аўсяны сноп. Чакаў, покуль стары падмяце зацярушаны сечкаю ток.

Алеся з-пад ражка тоўстае, накiнутае на голаў суконнае хусткi цiкавала туды, на торп, бачыла, як у яго, Iмполя, на верхнюю губу смешна вылез кончык языка, калi ён, ганяючы вецер, адзiн за адным пачаў кiдаць на падмецены ток шапаткiя аўсяныя снапы. З аднаго сашмаргнулася i асталося ў Iмполевай руцэ перавясла – на току разбэрсалася пучкамi слiзкая аўсяная салома.

– От удалы, – пакруцiў калматаю авечаю шапкаю стары малацьбiт, нагiнаючыся i зграбаючы ў сноп аўсяную салому.

– Велькая бяда, што каторы разаб’ецца, – яна адступiлася да дзвярэй i выняла з-пад суконнае хусткi торбачку з салам, утаптала каля пярыла на жытнiя снапы. – Во, падсiлкуйцеся трохi…

Стары малацьбiт, падбiваючы вышай на лоб цяжкую касматую шапку, прыжмурыў вока, з дзiвам паглядзеў на маладзiцу – на губах у яго задрыжаў хiтры i шчаслiвы смех.

– Зачыняйце ж гумно, – згледзеўшы гэты смех, крыкнула Алеся i зняла з прабоя доўгi крук.

Густы вецер заглушыў прыткi тупат яе ног.

Прычынiўшы расхрыстанае гумно, стары малацьбiт развязаў торбу, зазiрнуў туды i падняў свой дзюбаносы твар:

– Ого, цябе даглядае, каб дужэйшы быў. Дзiва што, гэдакая маладзiца… Без сiлы не абыдзешся.

– Ты ўжо, дзядзька, гавары, ды не ўсё дагары. – Iмполь скочыў на ток, папраўляючы з’еханую набок кепку, спытаў: – А што яна прынясла?

– Што? Сала во цэлы брус, – ён зноў махнуў вастраватым доўгiм носам. – Дак мо праўда падсiлкуемся?

– Не, саб’ём ужо гэты пасад, – Iмполь папляваў на далонi, зняў з шула стары, абслiзганы цэп.

– Ну, што ж, пакуль цэп, датуль хлеб, – стары малацьбiт, нiбы нехаця i паволi, толькi патрапляючы Iмполю ў такт, раскручваў цяжкi грабовы бiч.

Бэрсаючы i падкiдаючы салому, высока ўгору адзiн за адным паднiмалiся вагкiя бiчы i, перакручваючыся там, з гакам прыставалi да трапятлiвых снапоў. Па дошках пярыла секлi мiгатлiвыя зярняты, уздрыгвалi i шапацелi, як жывыя, кароткiя аўсяныя снапы.

Стары малацьбiт скiнуў з галавы аб’еханую на вочы авечую шапку i, паблiскваючы мокрай лысiнай, зноў з крэхтам замахаў цэпам, трапляючы Iмполю ў такт. Ад натугi ў яго ўпiраўся ў левую шчаку язык – на ёй расла i цвярдзела вялiкая гула.

З гумна ляцеў расцяжны гупат, аддаваўся за чужымi будынкамi. Здаецца, малацiлi ў iншым гумне.

Тугою радзюжкаю за вугламi бухаў вецер, iрваў цяжкi водгалас цапоў. Чапляючыся за чорныя каўпакi стрэх, з сiверу паўзлi нiзкiя жаўтлявыя, як зляжалая сiвая воўна, снегавыя хмары. Пры зямлi бэрсалася глыбокая цемната. У Верасаве нiдзе не было агню, толькi ў Мондрых дрыжалi жоўтыя вокны – у хаце, з падкручаным кнотам, гарэла лямпа. Падсунуўшыся блiжэй да яе, на цяжкай праснiцы сядзела нямая, наслiньваючы каля нiткi кудзелю, скубла зубамi кастрыцу i пстрыкала яшчэ голым i лёгкiм верацяном. Потым, паставiўшы яго на прыпол, накручвала напрадзеную нiтку.

Вярнуўшыся з гумна, Алеся засцiлала свой ложак, накрываючы яго новаю, нядаўна вытканаю ў рознакаляровыя бабы, ад якiх аж стракацела ў вачах, радзюжкаю i думала пра Iмполя, думала, што i дзецi пойдуць ад яго гэткiя харошыя, як ён сам, – чорныя, кучаравыя, з сiнiмi вачмi, як былi дзецi ў дварчанскае краўчыхi, да якое яна, Алеся, яшчэ дзеўкаю насiла шыць сукенку.

IV

Сяло збiралася ў Корсакаў. Збiралiся ўжо не адзiн год: спярша, як дома была Алеся, а потым, калi яна выйшла замуж, падняўся Мiця, цi Змiтрык, як казалi на яго ў вёсцы, – i хата ў Корсакаў па-ранейшаму не зачынялася нi ў святнi, нi ў буднi дзень.

Ранiцаю, укiнуўшы на дзень скацiне i не чакаючы, покуль зварыцца снеданне, яшчэ нашча, прыходзiў хто-небудзь з мужчын. Прыходзiў паслухаць, што робiцца на свеце, – Мiця выпiсваў газеты, найбольш усё беларускiя, з Вiльнi.

Iншы селявiк прыходзiў так сабе, абы пагаварыць, бо дома ўсё змалочана, астаўся хiба толькi лубiн, што ляжыць пад застрэшкам цi ў палувенцы, лускаючы перасохлымi струкамi, але з iм пачакаецца да вясны, а цяпер няма чаго рабiць, як пасядзець на сяле. I ён прыходзiў да Корсакаў. Не расшпiльваючы кажуха, не скiдаючы шапкi, садзiўся на парозе i гаварыў то да Мiцi, што мянцiў аб вузкую папругу брытву, падвярнуўшы ў рубашцы каўнер i расшпiлiўшы грудзiну, – збiраўся галiцца, то да маладое гаспадынi, што стаяла каля печы, падважвала вiлачнiкам чыгуны, i ў яе на твары, на грудзях, на голых да локцяў i пруткiх руках трапяталася чырвань ад агню. Гэта была тая самая прысадзiстая дзеўка, што некаторага дня прыбягала да Алесi пазычыць газы. Прыходзiлася яна Алесi i Мiцю стрыечнаю сястрою, i звалi яе Хрысця. Узялася яна тут у Верасаве яшчэ з жнiва: падмеўся яе гадаваць цi то ўзяў за наймiчку стары Улас Корсак: у яго сястры, што была замужам за дваццаць вёрст адсюль, памёр мужык, а ў хаце тры дачкi, адна пад адну, – сястра i аддала меншую з iх, Хрысцю. Корсак дакляраваў, што адпiша гектар.

Аўдавеў Улас Корсак даўно, але браць у хату новую гаспадыню не хацеў: ужо дзеўкаю была Алеся – яна абмывала i абшывала мужчын. I ўсё было добра, покуль дома сядзела Алеся, а выйшла замуж – адразу перавярнулася гаспадарка – нiдзе парадку няма: нi ў полi, нi ў хаце. I Корсак узяў гадаванку.

А Хрысця спрытная кругом была – i да гуляў, i да работы, i хараством удалася: валасы густыя, рудаватыя, твар чысты, белы, нос дробны i рот свежы, як у дзiцяцi. Iншаму маладому мужчыну быў iнтарэс як бы няўзнак паглядзець ды пагаварыць з маладою дзеўкаю. I ён сядзеў да тае пары, покуль не прыбягала жонка i, стукнуўшы ў акно, крычала глуха з надворка:

– Снедаць iдзi, каб ты карчом сеў!

Селявiк нехаця, упiраючыся рукамi ў каленi, уставаў з парога, гаварыў, што вот жонка гудзе, як калаўротак, што пасядзець не дасць, i браўся за клямку.

Управiўшыся дома, перад полуднем збiралiся дзяўчаты: прыносiлi абвязаныя хусткамi праснiцы з тоўстаю кудзеляю – iхнiя калаўроткi стаялi ў Корсакавай хаце яшчэ з учарашняе ранiцы. Але прадзiва не было – дзень перад калядамi малы, як у зайца хвост, а на шарай гадзiне прыходзiлi хлопцы, падсаджвалiся да кудзельнiц, неўпрыкметку скiдалi з калаўроткаў шнуры, адбiралi лёгкiя i голыя яшчэ верацёны, а як з куткоў вылазiў i блытаўся пад нагамi рэдзенькiм растрэсеным пачассем мяккi поцемак, бралi каторую за рукi i цягнулi за плiту на ложак. У хаце стаяў сыты рогат давольных хлопцаў i востры, тонкi крык дзявок. Чэз, налiваўся слепатою сiнi вечар, у хаце гусла, хоць ты бяры яе навобмацак, цемната. Ужо было не пазнаць у твар чалавека, хiба толькi па росце, калi ён устане, цi па носе, калi ён паверне яго напроцi акна. Ружаватым агнём пыхкалi i тлелi папяросы. Дзяўчаты сядзелi без работы, паставiўшы ў кут праснiцы i пазатыкаўшы за кудзелю верацёны, i з iмi ўжо дзеразавалiся хлопцы.

У хаце яшчэ ўсё не запальвалi лямпу. Цiш мяшалася з цемнатою. I толькi чуваць было, як некаторыя з дзявок пацiхеньку прасiлiся ў хлопца:

– Ах, божа, пусцi! Цi чуеш, пусцi…

А потым, лiпка прыстаўшы, ляснула рука, мусiць, па чужой.

– Каб ты не даждаў! – раптам закляла i падхапiлася з ложка дзеўка.

Але вось нехта шлупаўся ў сенях, вобмацкам шукаючы клямку, адчыняў дзверы i ставiў з прыходу вядро – поўнае, бо чуваць было, як глухавата дзынкнуў аб яго вочап.

– А чаму ж лямпу не запалiце? – спытаўся ў цемнаце i грукнуў, зачыняючы дзверы, стары Корсак. Ён ужо, мусiць, накармiў скацiну.

Аднекуль з кутка выйшла Хрысця. Напроцi акна было вiдаць, што ў яе раскалмацiлiся нiзка падрэзаныя валасы. Падступiўшыся, зняла лямпу i панесла пад акно – выцiраць закуранае шкло i падлiваць газу.

Зарыпелi ложкi – дзеўкi церабiлiся ў хлопцаў з рук.

Жмурачыся ад лямпы i кругом сябе абгладжваючы сукенкi, беглi да сваiх праснiц: брыдка ж прыйсцi дахаты з пустою шпуляю цi голым верацяном.

Iзноў пачыналi рыпець панажы ў калаўротках, фыркалi, ганяючы вецер, шпулi, мiгцелi колы, зноў круцiлiся, спадаючы да зямлi, верацёны, i белыя ад слiны i абшморганыя нiткай пальцы ўсё скублi i скублi, торгаючы, шары дым кудзелi.

Самым прыцемкам, разапрэлыя, з рагамi поту на шчоках, каля вушэй, у хату яшчэ ўвальвалiся дзецi – адразу цэлаю плоймаю. Цяжка саплi i аддыхвалiся, збiўшыся каля парога i хаваючыся адно за аднаго, каб не пазналi.

Але хто-небудзь з хлопцаў, болей зухаваты, спадцiшка расшпiльваў папругу, вышморгваючы яе з порткаў.

– А вас хто клiкаў? – пытаўся ён i складваў у дзве столкi папругу.

Учуўшы, як дзынкае спронжка, дзецi хлынулi назад, у сенi, i, зачапiўшыся за парог, пападалi адно на аднаго – i тут ужо па iхнiх спiнах, як па мяшках з мякiнаю, вухкала папруга.

Падхапiўшыся i не зачынiўшы дзвярэй, дзецi ўцякалi на двор i адтуль, ужо зманваючыся, рагаталi. Толькi той, па кiм сцебанула, быдта гарачым жалезам апякла шыю, папруга, адышоўшыся ўбок, мацаў балячае месца i цiха, каб нiхто не чуў, плакаў.

А давольны кавалер стаяў на парозе, падпяразваў, падтрасаючы, порткi i яшчэ страшыў, мусiць, каб чулi дзяўчаты:

– Я це пакажу!

Дзяўчаты, сцiшыўшыся, маўчалi, пэўна думаючы, што i сам ён не надта далёка адышоўся ад такiх, бо цi даўно на вечарынках сыпаў на падлогу бубкi з палыну: калi iх разатруць, расшаруюць, гуляючы, – у хаце аж не дыхнуць ад гаркаты, як ад атруты.

А тая з дзявок, што надоечы, мусiць, сварылася з iм, раптам крыкнула, не ўтрываўшы:

– Хату зачыняй!

Па нагах з сяней цягнула холадам.

– Пачакай, хай порткi падцягне, а то звалiлiся, пэўна, – азваўся нехта з хлопцаў з-за белае высокае плiты.

– I праўда духата, учадзець можна, – агрызнуўся зухаваты, але дзверы зачынiў.

– Гы-гы-гы, – зарагатаў нехта i раптам змоўк – вiдаць, закрыў рот рукою.

За плiтою сядзеў Бронiк Лiтавар, па мянушцы Чад, – сталы ўжо хлопец, адзiн у бацькi сын на трацiну[1]1
  Трацiна – трэцяя частка валокi.


[Закрыть] зямлi, што сватаўся да багатых i харошых дзяўчат, але нешта ўсе яму сплочвалi за гарэлку – замуж нiводная не iшла: меў ён ганьбу, бо ў яго, як ва ўсiх Чадоў, смярдзела з рота.

Цяпер ён падходжваў да Хрысцi, наровячы кожны раз пасядзець з ёю на ложку за плiтою.

Адтуль ён i высунуўся – чорны, мажны, з гарбаватым каля пераносiцы i трохi прыплясканым да губы носам, падобны да старога каршуна. Картовая кепка, пашытая ў клiны i з гузiкам на макаўцы, сядзела ў яго на правым вуху.

– А ты глядзi, а то папраўдзе забалiць, i знахар не паможа, – сказаў ён, адводзячы вочы i кусаючы нiжнюю губу. Твар i шыя ў яго пачалi налiвацца тугою злой чырванню.

– Не страш бабу адным, калi яна двох не баiцца! – цыркнуў сабе пад ногi слiнай невысокi, усяго па плячо Лiтавару, з ружаватымi гладкiмi шчокамi, як у дзяўчацi, бо, пэўна, яшчэ не галiўся, малодшы тут за ўсiх хлопцаў Жэнiк Рэпка. Лiтавара ён не вельмi баяўся – тут сядзеў яшчэ яго брат, гэткi ж дробны, як ён сам, толькi белы, як злiнялы прусак, вуграваты Сяргей. Гэта былi Рэпкi, цi Каты, як брахалi на iх у вёсцы. Каты жылi ў Прылуках – так называлiся тыя хутары на пяць хат, што былi за рэчкаю, – але штодня прыходзiлi ў Верасава на сяло. Старшы, Сяргей Рэпка, што цяпер маўчаў, ад злосцi адно ўгiнаючы голаў i скоса зiркаючы на Лiтавара, таксама пробаваў хадзiць да Хрысцi. I на спаса, калi ў Прылуках была вечарынка, ён, п’яны, схапiўшы бязмен, пераймаў Лiтавара на кладцы – той падводзiў дадому Хрысцю. Ноч была позняя – зжоўк поўны, як налiты яснасцю, месяц, усё сцяжэла ад расы, прэсны холад падымаўся з балота, нiбы браўся мароз.

Сцiшна булькала на вiрах рэчка: вада ў ёй была поўная, з берагамi, i, здаецца, густая, нiбы растоплены тлушч. Кот змёрз, схаваўшыся на другi бок кладкi за кустом i трымаючы нагатове бязмен – алавянаю булавою ўверх. Але Лiтавара ён тады не пабiў, толькi перапалохаў Хрысцю; яна iшла першаю i, скочыўшы з высокае кладкi, што ляжала мiж камлёў старое вярбы, на бераг, наткнулася на яго. Кот сп’яна цi то разгубiўся, цi то не ўскораў размахнуцца бязменам, як яго за абедзве рукi схапiў Лiтавар i, крутнуўшы кругом сябе, вырваў бязмен i пхнуў на куст – там акурат канчаўся бераг. Кот, ломячы пераспелую высокую крапiву i разложыстую лодзьму i абвальваючы дзярно з пяском, паехаў у рэчку i з цемнаты, з-пад берага ўжо, заенчыў:

– Ну, Чад, я табе не дарую!

Лiтавар яшчэ пастаяў, паглядзеў, як боўтаецца каля берага Кот, хватаецца недзе за карэннi, каб вылезцi, i пабег даганяць Хрысцю.

Бязмен застаўся ў Лiтавара, па яго нiхто не прыходзiў. З таго разу Каты не паказвалiся ў Верасаве, можа, знарок, а можа – не. Сёння яны былi ўдвух i прыйшлi не так сабе, бо старшы з iх, Сяргей, схаваўшыся за праснiцу, каб не было вiдаць Лiтавару, маргаў Жэнiку белым выцвiлым брывом: «Не бойся, калi што».

– I праўда, нешта галава разбалелася, – падняў шапку Жэнiк Рэпка, падгладжваючы пад яе рассыпаныя на два рады валасы.

– Можа, у с… лягчэй!.. – не стрываў ужо стары Корсак, высунуўшы з-за плiты лысую да вушэй – толькi на патылiцы чорны вянок – галаву. Ён сядзеў на лаве, каля нiзкае, з выцертым ужо мелам, печы, трымаючы валёнак – падшываў сырамятным, недзе са старых чаравiкаў, лапiкам стаптаную ўжо да дзiркi пяту.

Каты пераглянулiся: старэйшы з iх, што сядзеў каля акна ў шарачковым з закручанымi кляпамi пiнжаку, матнуў галавою:

– Хадзем.

– А нiхто i не просiць, каб ты тут сядзеў. Iдзi, свет адчынены, – Корсак ссунуўся з лавы, трымаючы высмалены, з жоўтай плямай на галянiшчы, валёнак – на дратве целяпалася i блiскала тоўстая iголка.

Каты пасунулiся з хаты, прыгрукнуўшы за сабою дзвярмi, аж у лямпе падскочыў жоўты язычок агню.

– Баба з воза – каню лягчэй, – сказаў Корсак, калi ў сенях аб кручок дзынкнула клямка.

Сяло маўчала – усе ведалi, што стары Корсак процi, каб нехта з Катоў сватаўся да Хрысцi. Каты ў Верасаве павагi не мелi. На iх, як на людзей, не зважалi яшчэ здаўна. Каты былi бедныя, казалi, што яшчэ за паншчынаю ў iхняга прадзеда, бо ленаваўся рабiць, пан адабраў палавiну надзелу. Цяпер у Катоў асталася шастуха – шостая частка валокi, па цяперашнiх мерах – тры гектары з нечым, ды i тая не зямля, адна камянiца. А на голага сабакi брэшуць. I калi ў Верасаве была якая пакража – падазрэнне падала заўсёды на Катоў. А за руку, як кажуць, злавiлi таго самага iхняга прадзеда – ён у Мондрых, некалi першых на ўсё Верасава багатыроў, краў са свiрна, з глыбокiх засекаў, збожжа, пракруцiўшы свярдзёлкам у сцяне дзiркi.

Паздзекавацца ды пасмяяцца з Катоў у Верасаве любiў кожны. Яны ж, людзi i пунтовыя i заядлыя, помсцiлi па-свойму. Iхнi бацька, Рэпка Адам, астаўшыся пры паляках солтысам, пачаў удаваць людзей: палякi тады пабралi ў вёсцы коней i збiлi да паўсмерцi Корсака – ён схаваў жарабiцу, перагарадзiўшы хлеў яшчэ адной глухою сцяною. За гэта Катам ужо дараваць не маглi.

– У, Катэ, у, кашэчнiкi! – стары Корсак заварушыўся каля печы, мусiць, спомнiўшы сваю даўнейшую злосць.

– Цi не досiць?! – аказаўся ўжо Мiця, не залюбiўшы, што бацька не перастае сварыцца. – Пагаварыў, i досiць!..

– Яны некалi ўсю вёску баламуцiлi i цяпер во, – Корсак нагнуўся да iголкi, што вытыркнулася з валёнка, выцягнуў яе зубамi i хацеў нешта сказаць яшчэ, але ў сенях штосьцi загрукацела, як падаў пусты кубелец цi дзежка, i зазвiнела парожняе вядро.

– Хто ж гэта заблудзiўся? – засмяялася Хрысця i, вылезшы з-за калаўротка, адчынiла дзверы.

У сенях стаяў Iмполь, крыва i сарамлiва ўсмiхаючыся, што не знайшоў дзвярэй.

– А мне бог ведае што падалося, – сказала Хрысця, убачыўшы i пазнаўшы Алесiнага малацьбiта. – Заходзь жа ў хату, – i адняла ад клямкi руку.

Усё сяло глядзела туды, на парог. Дзяўчаты ўжо зналi, што да Радзiвонавай Алесi нанялiся малацiць чужыя мужчыны – адзiн з iх малады i надта ж харошы хлопец. Расказала Хрысця, а некаторыя дападныя ўскоралi падцiкавiць самi i цяпер таўклi, штурхалi адна адну локцем пад бок: «Глядзi, хто прыйшоў».

Iмполь убачыў, што з-за кожнае праснiцы блiшчаць, выглядаючы, вочы, i закруцiўся сярод хаты, шукаючы, дзе гэта дзецца, i сагнуўся, як гнецца вялiкi чалавек, нiбыта саромеючыся свайго росту.

– Садзецеся, – хлопцы рассунулiся на лаве, ляпнуўшы рукою на пустое месца.

Iмполь абвёў вачыма хату i дастаў пачак папярос, выстаўляючы яго хлопцам: да яго нават здалёк пацягнулiся рукi – тытунь быў дарагi, а свайго садзiць не давалi – i хлопцы былi ласыя пажывiцца чужым ды дармовым.

У хаце запахла саладжавым сiнiм дымам, пах яго быў нязвыклы пасля ўдушлiвае махоркi. Гэтакiм пахучым, лёгкiм дымам у верасаўскiх хатах пахла толькi ў свята, калi хлопцы, нават i тыя, хто не курыў, дзеля фасону куплялi ў мястэчку папяросы.

– Ну i запыхкалi, – папярхнуўшыся дымам, Мiця падышоў да печы i адкрыў у комiне верхнiк.

– Вой, якi далiкатны. А мне дак хораша пахне, – азвалася дзеўка, у якой, мусiць, самлела рука – патрымай яе перад носам, скубучы кудзелю.

– I праўда, што ж гэта за папяросы? – нацягнуўшы падшыты валёнак i ўсё тупаючы нагою i гледзячы на яе, пракульгаў, бо другая была босая, да Iмполя стары Улас. – Дай жа я сапсую адну.

– Курэце, дзядзька, курэце, – Iмполь абмацаў кiшэнi, зноў шукаючы пачак папярос.

– Гэй, курцы, цi чулi, што было пад Пiнскам? – выйшаўшы на сярэдзiну хаты, спытаўся Мiця.

– Не, а што?

– Не выдумляй, – дзяўчаты нават перасталi прасцi, прыпыняючы за кола свае калаўроткi.

– А во паслухайце, – Мiця падступiўся, дастаў з-пад бэлькi скручаную ў трубку газету, разгарнуў яе, прыжмурыўшыся, пачаў чытаць: – «Нязвыклы выпадак здарыўся пад Пiнскам. Мяшканцы хутара Глуша Каленiк Талерка i Аўдоцця Мядзведзь вязлi хрысцiць дзiця. Удома кумоў так напаiлi, што толькi каля цэрквы яны агледзелiся, што згубiлi дзiця. За вярсты тры ад хутара яго знайшоў Дзямян Калета з Сваловiч. Яно ляжала жывое ды здаровае збоку дарогi. На трэцi дзень у Глушы нанава спраўлялi хрэсьбiны».

– Ах, лiха! Во, i не забiлася, – сказала некаторая з дзяўчат, зноў нацiскаючы нагою на понаж i слiнячы кудзелю.

– А што там пра Чэхаславацыю пiшацца? – Лiтавар адарваўся ад лавы, але не ўстаў, а толькi выцягнуў руку, просячы газету.

– Што? Восем гарадоў адышло да Венгрыi. Уся Падкарпацкая Русь.

Мiця адышоў да стала. Хлопцы абярнулiся, слухалi, што расказвае ён. Адно дзяўчат, мусiць, не абыходзiла гэтая палiтыка, яны сцiшана пралi, задумаўшыся пра нешта сваё: толькi каторая, бывае, няўзнак зыркала на Iмполя, у яе, сарваўшыся з рукi, падала i кацiлася пад лаву верацяно.

А кучаравая Сабiна, што аж з другога канца вёскi, паднялася з праснiцы i пачала абкручваць кругом шыi рог тоўстае хусткi.

– Ой, i нам пара, – падхапiлiся астатнiя дзеўкi, забiраючы з сабою праснiцы з вялiкiмi бародамi недапрадзенай кудзелi.

Цiшком адзiн за адным кiнулiся ў сенi хлопцы, каб злавiць якую ды падвесцi дадому. У сенях падняўся вiск, быў чуваць сыты рогат Бронiся Лiтавара.

Iмполь выходзiў апошнiм. З iм ужо, каб прысунуць дзверы, накiнуўшы на галаву вялiкую суконную хустку, выбегла Хрысця.

Хлопцы з дзеўкамi смяялiся на вулiцы. Але раптоўна гэты рогат сцiх. Немы чужы крык працяў вясёлую цiш:

– А людзечкi, ая-ёй!

Iмполь дагадаўся, што некага б’юць. Тупацелi ногi, трашчаў плот – ламалi недзе частаколiны.

– А божачка, што там? – Хрысця злавiла Iмполеву руку.

– Б’юцца, – сказаў ён, чуючы, што яна дрыжыць не то ад холаду, не то ад страху.

На надворку валтузiлiся: нешта мякка i глуха вухкала, як у падушку, i нехта крактаў, нiбыта сек дровы.

– Iзноў, мусiць, гэтыя Катэ, – сказала яна, стаўшы на высокi парог i цiкуючы на надворак, – кругом яе галавы, ад белага месяца, стаяла сiняватая яснасць.

– Ой, не суньцеся ж хаця, – яна ўчапiлася Iмполю за рукаво, калi ён пераступiў парог. З-пад веснiкаў, угнуўшыся i без шапкi, уцякаў сюды Бронiк Лiтавар, твар у яго быў залiты крывёю – яна выдавала чорнаю, як гразь. I нехта нiжэйшы, трымаючы ў руках калок, насцiг яго каля хаты i з усяе моцы гахнуў па плячах – калок трэснуў, i адзiн канец, скачучы, як скача адсечанае ад калодкi палена, паляцеў аж пад парог.

– Ах, божачка, заб’е ж, – зноў немым голасам заенчыла дзеўка. Гэта была Сабiна – стрыечная Лiтаварава сястра.

Астатнiх дзяўчат i хлопцаў як ветрам змяло з Корсакавага надворка, кожны наравiў быць далей ад бяды. У веснiках толькi стаяў Жэнiк Рэпка, каб, на выпадак чаго, памагчы брату.

– Ну, Чадзiна… – Сяргей мацюкнуўся i, не выпускаючы з рук канец адламанага калка, спусцiўся з пакатага надворка да веснiкаў.

– I што гэта iм зноў тутака трэба? – крыкнуў туды, на вулiцу, Корсак Улас, выйшаўшы разам з Мiцем на двор.

– Хадзi i ты сюды, хадзi, – аказалiся з-за плота Каты.

– А ты паагрызайся болей! – Мiця саступiў з пляскатага каменя, што ляжаў каля парога. Рукi ў яго былi закладзеныя за спiну – ён хаваў з-заду нешта караткаватае, цi не жалезны прэнт.

Каты змоўклi. Высунулiся з цянька i пайшлi вулiцай, схаваўшыся за рогам чужое хаты. Адзiн дробна, з пералiвам, высвiстваў польку.

– Iдзi ў хату, Бронiсь, – сказаў Корсак, хаваючыся ў цёмных сенях. – Iдзi, абмыйся хоць.

– I праўда, Бронiк, – Сабiна з Хрысцяй пагналi Лiтавара ў хату.

Iмполь выйшаў на вулiцу, каля веснiкаў наступiўшы на нешта чорнае i мяккае, цi не на Лiтавараву шапку.