Текст книги "Чужая бацькаўшчына"

I колькi набраўся страху тут, за гэтым хутарам у лагчынцы, калi, баючыся спазнiцца ў школу, пабег не шашою, а нацянькi, гэтаю дарогаю. Не помнячыся, пераскочыў лес i тут ужо, рады, асмялеў, што на хутары гарыць у двух вокнах жоўты агонь, што нехта наперадзе iдзе, хаваючыся ад вострага, як грэчка, перамешанага з дажджом граду. Там варушыўся, чарнеў цень. Мiця скоранька закоўзаўся па няроўнай, аблiтай галалёдам дарозе. Чуў толькi, як б’ецца па клубе палатняная сумка i брашчыць у ёй пусты, усяго з танюсенькаю ручкаю i алоўкам, драўляны «пюрнiк». У чарнаце разор на папары, здаецца, нешта варушылася, паўзло, паднiмаючы спiну, але страх у Мiцi прайшоў – ён наганяў чалавека, блiзенька варушыўся калматы цень. Ды цень раптам расцягнуўся i, здаецца, яшчэ пабольшаў – там стаяў высокi, з добрае цяля, воўк.

У Мiцi аслабелi i падагнулiся ногi. Ён адступiўся ўбок, ужо чуючы, як дранцвеюць, робяцца не сваiмi ногi, як устаюць, варушацца на галаве валасы, як шэрхне, нiбы ад холаду, спiна. Мiця хацеў крыкнуць, але ў яго перахапiла, сцяло дых. Коўзаючыся па абледзянелай дарозе, ён пачаў адступацца назад, да гэтага хутара, дзе ў двух вокнах дрыжаў жоўты агонь… Там i прастаяў блiзенька каля плота, узiраючыся ў нiзкую сырую цемнату, дзе ўсё, здаецца, падымаў тоўсты карак, сваю голаў з вострымi натапыранымi вушамi воўк, покуль не пачало развiднiвацца… Потым, ужо не помнячыся, бег у Дварчаны. Над полем яшчэ варушылася, паднiмаючыся нейкiм страхам, як прытоптаная кудзеля, чарната.

А там, пад Дварчанамi, да самых хмар даставала жаўтаватая, сырая яснасць, шнурком пацерак мiгцелi i трапяталiся электрычныя лямпачкi, там, недалёка ад пераезда, дзе Мiця пераходзiў чыгунку, каля помпы, заўсёды соп чорны вялiкi паравоз, пад яго чэравам, мiж рэек, тлеў чырвоным жарам i яшчэ браўся гарэць, пастрэльваў высыпаны з топкi шпур, хадзiў з запаленым квачом машынiст, цюкаў недзе малаточкам па буксах аглядчык: там было вясёла, там, мусiць, нiколi не было страху…

Пасля гэтага Улас Корсак ужо аддаў сына на кватэру да дварчанскага краўца Моўшы – у невялiкую, што прапахла едкаю цыбуляю, атынкаваную хатку.

Недзе з сухое травы, з чорнага быльнiку каля дарогi зафуркала i неяк бокам паляцела, не махаючы растапыранымi, трохi чырванаватымi спаднiзу крыллямi, цяжкая курапатка. Перабiла Мiцевы думкi. Ён глядзеў, як яна, недаляцеўшы да шарых кустоў вербалозу, спускалася за жытам на рудаватым лужку. Упала на траву i скоранька пакiвалася да кустоў, прысадзiстая, драбнейшая за курыцу, высока трымаючы i заварочваючы назад спрытную галоўку.

Ляскала недзе з-заду фурманка, пад коламi звонка хрумсцеў тонкi лёд, што зацягнуў калдобiстыя каляiны. Мiця азiрнуўся: жоўты, з белай лысiнкай на лобе i нiзкiмi персямi конь бег, паднiмаючы цяжкiя, валасатыя каля капытоў ногi, соп параю на тоўстыя цырымбалкi калень, вецер зносiў убок i разганяў сiвую пару.

Мiця саступiў з дарогi. Конь, трасучы дугою i аглоблямi, дабег да лагчынкi, збiўся з нагi i пайшоў лёгкаю ступою.

На возе, у зеленаватым, яшчэ сырым лазовым палукашку, сядзеў чорны, даўно не голены фурман з сiвымi, аж белымi, бровамi. На даўгаваты, з вострымi ноздрамi нос наехала пляскатая кепка, са сцёртага канта брыля вылез жоўты кардон. Мiця пазнаў Радзюка. Некалi з яго сынам, пераросткам ужо, як смяялiся ўсе – «бацькам», даўганосым нездароўчым Ладакам, Мiця вучыўся ў Дварчанскай школе i нават адну зiму, пасля таго, як Мiцю перапалохаў воўк, кватараваў у краўца Моўшы. Разам з салам ды кiлбасамi Радзюк тады прывозiў Ладаку слоiчкi растопленага, што пах нейкiм дзiкiм потам, барсуковага тлушчу.

Мiця здзiвiўся, як змянiўся i саўсiм састарэў, зменшаўшы i ўсохшы, як вырваны з гразi аеравы корч, стары Радзюк. Паўпадалi i зрабiлiся як шкляныя яго сiненькiя вочы.

– Дзень добры, дзядзька, – падыходзячы да воза, гукнуў Мiця.

Радзюк павярнуў голаў, мусiць, скарэй убачыўшы гэтымi сiненькiмi пустымi вочкамi, чым пазнаўшы Мiцю, абыякава спытаў:

– А вы чый будзеце?

– Корсакаў… з Верасава… Хiба не пазналi? – зноў закрычаў Мiця, iдучы поруч з возам i ўзяўшыся за драбiны. – З сынам вашым, з Ладакам, у школе вучыўся разам.

На глыбокiя ў сiняватых ямах вочы не то ад раптоўнага жалю, не то ад ветру набеглi слёзы:

– Нiма майго ўжо Ладака. Памёр… Акраз у самае лета, гарох цвiў.

У Мiцi перад вачыма ўстаў той худы, з паўпаданымi вачыма Ладак, у зрэбнай, жаўтаватай ад лугу сарочцы, зашпiленай на пераломаны недзе качалкай гузiк. Ён заўсёды ляжаў на жалезным нiзенькiм ложку ў абклееным зялёнымi шпалерамi пакойчыку, якi адпусцiў на кватарантаў Моўша, з кнiжкаю ў руках – яму тады ўжо, мусiць, нездаровiлася.

– А вы садзецеся… Тпр-р-р! – Радзюк турзануў да сябе лейцы, прыпыняючы каня i падсоўваючыся на мяккай, засланай радзюжкаю канюшыне. Ад воза пахла яе вялым саладжавым сцяблом. Мiця ўзяўся абедзвюма рукамi за драбiнкi i перакiнуў ногi ў воз.

– А то горна аднаму… Гэта ж як Ладак памiраў, падняў голаў, хацеў, пэўна, нешта сказаць, ды ўжо не мог, толькi сляза выкацiлася, так памёр цiха… А я еду во ды думаю, што гэта ён хацеў сказаць…

Дарога выпаўзла на вузкую, абсаджаную старымi, карэлымi бярэзiнамi шашу. Счарнелыя бярозавыя камлi шырокiмi ручнiкамi абкручвала паскобленая i выбеленая кара. Паабапал шашы пабеглi выкладзеныя ў шнурок каменнi. Воз трасло на чырванаватым бруку: выбiтая калясьмi шаша пасярэдзiне была ўгнутая, як ночвы.

Блiзiлася мястэчка. За карычневымi голымi дрэвамi, дзе чарнелi граковыя гнёзды, за нiзкiм тоўстым мурам з жалезнаю брамаю стаяў чырвоны дварчанскi касцёл, на чарапiчную страху нацерушыўся снег. На чырвонай вежы валтузiлiся i крычалi каўкi. За касцёлам пачыналiся нiзкiя, пабеленыя хаткi, за сухiм частаколам хавалiся чорныя крывыя яблынi.

– А можа, пра зямлю хацеў сказаць? – пляскатая кепка з пераломаным брылём павярнулася да Мiцi. – Зямля каму ж астанецца? Нявестцы – карачу гэтаму – зямлю я не аддам.

– А дзецi ж у Ладака ёсць? – спытаў Мiця.

– А хто ведае, чые гэта дзецi? З парабкам усё круцiлася, можа, ад яго i зняслася, – голас у Радзюка дрыжаў, перабiваўся грукатам калёс. – Ого, яна не дурная. Стой, каб на цябе воўк! – Радзюк раптам пацягнуў да сябе лейцы.

Зачынялi пераезд – брэнкаючы бляшаным чорным лiхтаром, апускаўся паласаты шлагбаум. Чыгуначнiк у чорнай фуражцы з белым арлом круцiў корбу.

Далёка на закругленнi зялёным вусенем поўз пасажырскi поезд.

– Пра што гэта я хацеў сказаць? – Радзюковыя сiненькiя шкляныя вочы глядзелi на Мiцю, але, мусiць, не бачылi яго. – Няўжо пра зямлю?

– Дзякую, дзядзька, што падвязлi, – Мiця саскочыў з воза i, абышоўшы шлагбаум, перабег цераз рэйкi, што пачыналi ўжо звiнець i ляскаць, нiбы хто стукаў па iх малаточкам.

Гарбатая вулiца, з выбрукаванымi рышткамi, зварочвала ў цэнтр мястэчка.

Схмурнелася. Залётаў рэдкi лёгкi снег. Завiўся мiж вострага галля чорнай грушы, што трымала яшчэ на вяршку жоўтае лiсце. Зашоргаў у гародчыку па сухiх i звiнючых, як троснiк, стрымбулях счэзлых кветак. Лiп павучынаю Мiцю на вочы. Вецер змятаў яго да плота, як змятае, круцячы, улетку тапалёвы пух.

Мiця выйшаў на шырокi брукаваны пляц: з аднаго боку за мурам хавалася прысадзiстая царква з трыма зялёнымi купаламi, з другога, дзе iшоў Мiця, шчыльна цiснулiся белыя яўрэйскiя крамы з паадмыканымi i прыстаўленымi да сцен жалезнымi заваламi. Пасярод брукаванага пляца тоўстаю кадушкаю стаяў цэментовы слуп, аблеплены стракатымi афiшамi. Каля крамаў таўклiся бабы, збыўшы сваё хатняе, трымалi на сагнутай руцэ лёгкiя жоўтыя лубяныя карзiны i шарыя кошыкi, напытвалi адна ў адной, што купiць гарадское ды крамнае. Каля царквы, ля муру, збiлiся фурманкi.

Мiнуўшы пляц, Мiця скiраваў у вузкi нямошчаны завулак. I холадам у грудзях падняўся страх, затрапяталася сэрца: у канцы завулка, за сiткам драцяное загарадзi, быў вiдаць новы, скiданы са старое смалiны пад нямецкi вугол i накрыты бляхаю дом. Яснасцю адсвечваў жоўты шкляны ганак. Гэта быў пастарунак. Адтуль на ровары ехаў палiцыянт у сiнiм шынялi i ў круглай, з доўгiм акутым брылём фуражцы. Цяжка рыпела пад iм сядло, пакiдаючы на муцэ снегу чорны след, шапацелi тоўстыя колы з блiшчастымi абадамi.

Пагусцеў i завiўся чорным роем з каламутнага неба снег. Зашыпеў, апякаючы Мiцю твар. У мiг вока пачала бялець шарая вулiца. Белаю зрабiлася грыва ў каня, што стаяў на другi бок вулiцы, накрыты старою радзюжкаю, з торбаю аўса, павешанаю на голаў.

Мiця падняўся на ганак i абтрос з шапкi, махнуўшы ёю, снег, увайшоў у вузкi калiдорчык. Ад кафельнай печкi з цяжкiмi чыгуннымi дзверцамi дыхала цяплом, свежаю фарбаю пахла ад чырвонае блiшчастае падлогi.

За белымi з меднаю ручкаю фiлянговымi дзвярамi душылася трывога. Мiця пастукаў i, учуўшы нечы глухi за дзвярыма голас, нацiснуў на медную ручку. За фанерным столiкам, над якiм навiс у таннай аправе партрэт падстрыжанага пад бобрык, у вайсковым фрэнчы i з абвiслымi вусамi Пiлсудскага, сядзеў курносы лысаваты палiцыянт з тоўстымi шчокамi. Каля яго стаялi двое: сiвы, у рудым суконным паўшубку мужчына i дробная, у худаках, кабета, з карычняватым струпам на шчацэ. Кабета трымала ў руцэ клунак, звязаную за чатыры рагi белую хустку.

– А вам што? – зморшчыў лоб палiцыянт, падымаючы вочы на Мiцю.

– Павестка, во.

Палiцыянт узяў з Мiцевых рук жоўтую паперку, нахмурыўшыся, прабег яе вачмi i падняўся за сталом: высокi, ледзьве не дастаючы галавою да партрэта. Пайшоў да чорных, абабiтых цыратаю дзвярэй.

– Паночку, так дзе ж нам яго шукацi? – падбегла за iм кабета. – Як жа ж падаянку перадаць?

– Не ведаю, – сказаў палiцыянт, не абарочваючыся, i адчынiў абабiтыя цыратай дзверы.

– Сына во арыштавалi, – уздыхнуў мужчына. – I канцоў нiдзе не знойдзеш.

– Можа, дзе затаўклi, забiлi, таму i маўчаць, – пякучым болем на вачах у кабеты задрыжалi слёзы. – Другi раз ужо забралi. Толькi паўгода дома пабыў… Ногi не адышлi яшчэ. Гумамi на пятах мяса паадбiвалi. Скалечылi хлопца.

Мiця слухаў, не спускаючы вока з абабiтых дзвярэй. Адтуль зноў выйшаў палiцыянт, махнуў галавою, паказваючы на дзверы, трымаючы за ручку, счакаў, покуль не зойдзе Мiця, i прыгрукнуў iмi.

Мiцю заклаў грудзi горкi, удушлiвы дух тытуню. На столiку, з-пад якога блiшчаў перад наваксаванага бота, у глiнянай попельнiцы тлела цыгарэта – цягнуўся, пакалыхваючыся, шырокаю пасмаю i закручваўся кудзеркамi сiваваты дым.

За столiкам сядзеў маладжавы, далiкатны з твару, толькi з нейкiмi звераватымi вочкамi пад вострымi бровамi, старшы пастарункавы Бубель. Зачасаныя набок чарнявыя валасы блiшчалi ўкладзенымi фалдамi. Мiця яго ведаў – ён прыязджаў у Верасава, калi, дзелячы зямлю, парэзалiся Чувакi.

З боку столiка, заклаўшы нага за нагу i трымаючы на калене сiнюю фуражку, сядзеў палiцыянт Гура – тутэйшы паляк з Дварчанаў – кароткi, з тоўстаю шыяю i шырокiмi плячыма.

– Садзiся – у нагах, кажуць, праўды няма. – Гура паказаў галавою на крэсла з вялiкаю, выцiснутаю на фанерцы кветкаю. Голас у яго быў тоўсты.

Мiця сеў, аглядаючы невялiчкi пакойчык з адным, забiтым жалезнымi прэнтамi, акном, з вялiкiм, як шафа, сейфам у кутку, з точанаю драўлянаю вешалкаю, на якой вiсеў шынель i шапка з доўгiм, акутым на канце брылём. З пакоя выходзiлi яшчэ адны дзверы.

– Значы, Корсак? – нагнуўшы голаў, Бубель неяк далiкатна прытаптаў свой кучаравы чубок.

– Ага, – сказаў Мiця, узiраючыся на яго белыя з ружаватымi пазногцямi рукi.

Бубель адхiлiўся ад стала, выцягнуў да палавiны сярэднюю шуфлядку i дастаў сiнi тоўсты сшытак – Мiця пазнаў, што сшытак быў яго – на вокладцы вялiкiмi лiтарамi выведзена: «вершы». Тут было ўсё, што складаў за апошнiя два гады.

– Значы, бавiмся вершыкамi? – Бубель суха папляваў на пальцы, перагарнуў сшытак – там Мiця ўбачыў нейкiя чырвоныя крэскi.

Выцягнуўшы шыю, Гура таксама заглянуў у сшытак, потым падняў чорныя, што зраслiся на пераноссi, бровы:

– Па-расiйску пiшаш?

– Не, па-беларуску, – сказаў Бубель, хмыкаючы i адкрываючы неяк з аднаго боку рот – там блiшчаў верхнi залаты зуб.

– А-а, – Гура пацягнуў рукою па шорсткай, мусiць, з учарашняе ранiцы не голенай шчацэ. – Гэта з тых, што Беларусь шукаюць.

– А нашто яе шукаць, яна пад нагамi, – Мiця спадылба цiкаваў на Гуру.

– I праўда, што пад нагамi, бо наверсе не была i не будзе, не, – заплюшчыўшы вочы, Гура пакруцiў галавою. – Пастарунак будзем саломаю крыць. Бiрачкi з венiкаў выразацьмем. – Гура пацягнуў за медны на мундзiры гузiк: – Бо з чаго iх зробiш – медзi няма…

– А пастарункаў, можа, i не будзе…

Гура разявiўся i задраў голаў. Мiця ўбачыў, як зграблася, нiбы лiст лопуху на агнi, яго шырокая тоўстая рука. I раптам учуў удар – кароткi i пякучы, нiбы ткнулi ў вока гарачым асмалкам. Гэта бiў Бубель – тою белаю рукою з ружовымi пазногцямi. Мiця адхiснуўся, але ўдарылi з другога боку – у вуху глуха зазвiнела, як што адарвалася. Ён учуў, што падае разам з крэслам, што б’юць ужо нагамi ў жывот – там востра аддаецца боль.

Мiця скурчыўся, уткнуўся лобам у каленi, закрываючыся рукамi, хаваў голаў.

Вострыя жалезныя падкоўкi секлi па спiне, пападалi ў патылiцу, зноў, нiбы каменем, смальнулi ў вуха.

Як кавальскi мех, соп i чырванеў ад натугi Гура, i папраўляў, прытоптваючы рукою свой змакрэлы чубок, Бубель. Бiлi абодва сваiмi цяжкiмi акутымi ботамi.

«Заб’юць, знявечаць… Усё, капец, не вытрываю», – халоднаю вадою аблiў Мiцю страх. I ён заенчыў. Крычаў, не помнячы што. Нават не ўбачыў, што перасталi бiць. Чуў, што рэжа, як касою, жывот, што боль доўгiм тупым цвiком сядзiць у галаве; працiнае бок, шчымяць i заходзяцца рукi, аблiваецца гарачынёю вока.

Цяжка паварушыцца, адплюшчыць вочы. Усё кружыцца i плыве, як у п’янага. I, як п’янага, пачынае ванiтаваць.

– Можа, вылежаўся, можа, досiць? – засоп, аддыхваючыся, Гура. – Во, толькi рукi вывадзгаў у смаркачы. Цьфу ты! Слабец, нацiна. А яшчэ хвост падымае. Пiсар знайшоўся… Вершыкi… Ты, брат, дзесятаму закажаш.

Бубель маўчаў, хадзiў па пакоi – рыпелi, як на крохкiм снезе, i пагруквалi жалезнымi падкоўкамi наваксаваныя боты.

Мiця злавiў рукамi лёгкае крэсла i, чуючы, што гудзе нейкаю пустатою галава, звiняць, як туды набралася вады, вушы, падняўся на каленi.

– Ты, брат, ягнятка, i дурное яшчэ, – Гура хустачкай выцiраў лоб, – тое самае, што, задраўшы хвосцiк, скача каля ямы. Гоп – i ўвалiўся, а вылезцi не можа.

У Мiцi яшчэ дрыжалi i падгiналiся ногi.

– Можа, цябе хто падвучыў так гаварыць? Можа, знаешся з кiм? – шырока палажыўшы локцi, Бубель прысеў за нiзкi столiк.

– Не, нi з кiм, – адвярнуўшыся, Мiця глядзеў, як за акованым жалезнымi прэнтамi акном гнала вялiкi, косы снег. На душы рабiлася холадна, па спiне бегалi мурашкi.

– Так, так, – Бубель паляпаў рукою па стале. – Ну што ж, на сёння мо даволi. Можаш iсцi. А зэшыт астанецца ў нас, для гiсторыi. Ты пiшаш не для сябе, так?

– У нас не прападзе. А ўдома скураць, сала ўкручваць будуць, – Гура зарагатаў, узяўшыся ў бокi i расставiўшы кароткiя ногi.

Мiцю здушыла нейкая пустата, што ты нават не адпомсцiш iм, гэтым двум, што цябе вось так затаўкуць, знявечаць i нiхто не ўчуе нi твайго крыку, нi болю, нi страху.

На ганку Мiцю зрабiлася лягчэй ад гэтай прэснай вiльгацi, ад снегу, што, круцячыся i мiльгаючы чорным роем, плыў з жаўтлявага каламутнага неба, ад пасiвелай калматай травы пад мiгатлiвай, як сiта, драцяной сеткай, ад белых каўпакоў на цэментовых слупках.

На другi бок вулiцы заварочвала фурманка, да колаў лiп снег, за возам аставаўся чорны след. У палукашку адно да аднаго плячмi сядзелi тыя самыя людзi, што былi ў пастарунку. Кабета з карычняватым струпам на шчацэ, накрыўшыся паласатай радзюжкай, трымала на каленях завязаную ў белую хустку падаянку.

Рыпнулi дзверы – з пастарунка высунуўся тоўсты, кароткi Гура, вочы яго хавалiся пад шырокiм, як лапата, акутым брылём.

– Пачакай, – падмятаючы на сходах доўгiм шынялём снег, ён спусцiўся з ганка i дагнаў Мiцю за драцяной сеткай. – Паслухай, што я скажу. Да нас болей не пападайся – бо заб’юць. Прападзеш, i не знайся. Ты думаеш сваiмi вершыкамi свет перавярнуць? Не такiя былi да цябе. Згiнулi ў турмах, i след прастыў. Так было спакон веку.

Мiця маўчаў, чуў толькi, як парыпвае пад нагамi крохкi свежы снег. Ад тупой злосцi балелi сцятыя скiвiцы.

Гура зашастаў сваiм доўгiм шынялём – у разрэзе з дробнымi меднымi гузiчкамi заблiшчалi высокiя заднiкi ботаў, – апярэдзiў Мiцю, не азiраючыся, яшчэ гказаў: – Падумай пра ўсё добра.

Не помнячыся, нiбы выгнаная з цёмнага хлява i перапуджаная авечка, Мiця прайшоў завулак, высунуўся на брукаваны пляц, убачыў мешанiну людзей каля яўрэйскiх крамаў, успомнiў, што сёння аўторак – у мястэчку торг, i завярнуў назад. Саромеўся папасцi каму на вочы.

Выйшаў з Дварчан – снег зрадзеў саўсiм. Паяснеў свет. На полуднi жоўкла, як плеўка на тлустым i гарачым малацэ, неба. Там нiяк не магло выбавiцца з навалы хмар сонца.

Кiс i дражджаў на дарозе снег. Пачало адлежыць. Поле абапал дарогi зрабiлася стракатым – з аднаго боку зачарнелiся тлустыя груды раллi, з другога – пучкамi лезла з-пад снегу, дрыжала на ветры рунь. Панурыўся на грудку чорны i недзе мокры лес. Крывая дарога вiлася ў лагчыну да хутара. Бялелiся стрэхi будынкаў. Бярэзiны цяпер выдавалi жоўтымi на белым снезе. Недзе, як пералiваўся, цвiркаў жаваранак. Мiця спынiўся, паслухаў – звiнела яшчэ ўсё ў правым вуху. Забiваючы дых, калола недзе ў паяснiцы. Пякло i сцягвалася гарачынёю вока – засланяючы свет, нейкая цемнаватая плеўка дрыжала перад iм. I нейкая вялiкая пустэча паднiмалася i гарэла ў Мiцевых грудзях. Яго агарнуў жаль да сябе. Няўжо праўда, што ты вось так згiнеш i нiхто не будзе ведаць, чым ты жыў, пра што думаў, што рабiў? Няўжо так было i будзе спакон веку на гэтым свеце? Няўжо Гура кажа праўду?

Дарога ўсунулася ў густы, абсыпаны снегам, нiзкi з берага хвойнiк. Запахла кiслай вiльгаццю. Гарнулася на дарогу сцiшанасць, мяшалася з гэтым нямоцным, як шастанне саломы, шумам лесу. Сыпалася раса з мокрых дрэў, дзяўбла чысты снег. Лускалi, як струкi ў гаросе, дробныя лапкi. Далей ад дарогi, у шчытнiку, цiўкала, як кiвалася, сiнiца.

Ад гэтай сцiшанасцi лесу, гэтага жаласнага цiўкання сiнiцы Мiцю агарнула гаркота, стала няведама чаму шкода сябе. Нешта даўкае, моцна, да вострага болю, сцiснула горла, на вочы набеглi слёзы, i ўсё задрыжала, закалыхалася, як у тумане. I хацелася яшчэ больш плакаць i чуць, як баляць, рэжуць ад слёз вочы. Хацелася плакаць i чуць нейкi жаль да сябе.

На цёмна-зялёных стракатых елках вецер падварушваў абвiслыя лапы; цярушачы расу, з iх спаўзаў звадзянелы снег. Вянкамi цераз дарогу гнулiся маладыя неакрэплыя бярэзiны, на тонкiх камлях ружаватасцю адсвечвала iхняя белая кара. У калдобiнах, як чай, настойвалася нерухомая вада – у ёй гнiло жоўтае дубовае лiсце.

Мiця ўбачыў невысокую, роўную з сабою, прысадзiстую елачку – пад ёю не было снегу, тоўстым пластом блiшчала рудая дробная кастрыца. Ломячы спiною лапы, падлез пад яе. Пякучым холадам насыпалася за каўнер раса, астудзiла шыю. Зрабiлася лёгка i зацiшна. Недзе стараною па верхавiнах цёмных калматых елак iшоў вецер. На тонкiм дубцы асiны круцiўся, прывязаны павучынай, счарнелы лiсток.

Мiцю зрабiлася лёгка, хiлiла на сон. Ён заплюшчыў вочы, думаючы пра сябе, што i ён, як падстрэлены, падбiты звер, шыецца ў зацiшак. Яму опомнiўся iхнi стары, слепаваты сабака – яго нехта абязвечыў, перабiў крыж, i сабака сышоў у поле, ляжаў каля мяжы ў быльнiку. Яму было лягчэй адному мучыцца i адному чакаць смерцi.

Мiця хiлiўся далей да нiзкае калючае елкi i думаў, што яму добра тут, як было, мусiць, добра iхняму абязвечанаму сабаку.

IX

З гумна, з прычыненых на адну палавiну дзвярэй, бухнуў рогат, спудзiў каля парога, на мокрай, зацярушанай саломаю сцежцы, баязлiвых вераб’ёў. Яны косаю грумадкай пырхнулi на стракатую ад снегу, замшэлую страху. Задзiралi галоўкi, пацеркамi вочкаў зiркалi сюды, на зямлю, i, не ўчуўшы нiякай бяды, па адным спускалiся зноў.

Мондрыя падсявалi авёс. Усе тры бабы – сiвыя ад пылу, толькi зубы свяцiлiся, калi яны пачыналi рагатаць, – трымаючы ў руках па рэшаце з аўсом, траслi iх, кружылi, каб высыпаўся з зярнят пясок, ляпалi далонямi па гладкiм жоўтым абечку, нiбы забаўлялiся. Згробшы зверху скружыны, сыпалi чысты авёс у шаснастку – неглыбокi, на два пуды, цабэрак з доўгаю ручкаю, – мералi, колькi ўсяго намалочана.

У гумне вiсеў i круцiўся ў дзверы рэдзенькi пыл.

Iмполь у аб’еханай на патылiцу кепцы, у адной рубашцы з палапленымi локцямi насiў у стопку мяшкi – там былi пароблены з расколатых дзеравiн шчыльныя засекi, на спрат збожжа, – i, вярнуўшыся ў гумно, слухаў, што расказваў не вельмi падкi да работы стары малацьбiт.

– Чуеце, што са мною было, – варушачы навiслымi бровамi, стары падсоўваў далей на лоб сваю зрудзелую авечую шапку з начаплянымi саломiнкамi i аўсянаю лускою.

– Сколька вы, дзядзька, расказваеце, i ўсё было з вамi, – Алеся трасла рэшатам, прыпёршы яго да жывата. У рэшаце шастаў авёс, пухкаючы пылам i аўсянаю лускою.

– Каб я з гэтага месца не сышоў!

Алесiна губа, з сiвымi ад пылу вусiкамi, крывiлася ад смеху, i яна адварочвалася, каб не смяяцца.

– Дальбог, праўда! – у малацьбiтовых зеленаватых вочках таксама тлеў хiтранькi смех. – Iду, гэта, я раз каля магiлак. Год пятнаццаць мне было. Каня шукаю. Пуcцiў яго вечарам на балотца, прыйшоў глянуць, а яго няма. Падняўся на грудок, ужо добра прыцямнела, а там у нас на грудку магiлкi. А каля iх, нябось, сцiшна. Iдзеш i слухаеш: цi не крадзецца хто за табою. Прыспешыў крок, а з-заду нехта як свiшча. Аглянуўся – не, нiкога не вiдаць. Зноў подбегам iду, i зноў свiшча. У мяне на галаве аж шапка пачала расцi. Пусцiўся з усiх чатырох, а ён яшчэ мацней свiшча. То бег я, бег – калаццё нагнаў, покуль упоцемку за нейкi корч не зачапiўся i не паляцеў потырч носам. Ляжу нi жывы нi мёртвы, стаiўшыся, слухаю, што ж будзе далей. I дасце вы веры цi не: у носе ў мяне свiшча.

– А хустачкi для носа вы i цяпер яшчэ не маеце, – падлавiў старога малацьбiта Iмполь.

У гумне зноў бухнуў рогат.

– Падцяў-такi, – смяяўся i сам малацьбiт, паказваючы чорны, дуплявы зуб i падтрасаючы на лоб чорную авечую шапку ў рудаватых стручках.

Засланяючы дзверы, у гумне мiльгануў поцемак. Усе азiрнулiся. На парозе стаяла Хрысця, апусцiўшы i склаўшы накрыж на жываце рукi. Твар у яе быў сцяты, белы ад перапалоху.

– Ты чаго, Хрысцечка? – Алеся высыпала ў шаснастку падсяваны авёс i выпусцiла рэшата – яно пакацiлася па таку да кадаўба з абмеццем.

– Вунь Мiцю нейкi чалавек прывёз!..

– Ах, божа, што там зрабiлася?

Усе глядзелi на Хрысцю, нават нямая паставiла рэшата i, падгладжваючы пад хустку сiвую пасму валасоў, зазiрала кожнаму ў твар, стрыгла вытрашчанымi, як у дзiцяцi, вачмi – хацела распазнаць, пра што гавораць.

– Хадзi ж да нас, Алеся, – Хрысця схавалася за палавiнку дзвярэй.

Пераступаючы цераз горбу яшчэ не прасеянага аўса i закручваючы кругом шыi хустку, Алеся няцвёрда, як п’яная, выйшла з гумна.

– Ды чаго ж ты ўжо так, не палохайся, – сказала Хрысця, адступаючы далей, на жоўтую, спярэшчаную слядамi сцежку. – Ён жывы ды здаровы.

З-пад ног у Алесi плюхаў сiняваты, як крухмал, набрынялы вадою снег.

Закурэлыя, нават на бровах сiвыя ад пылу, усе высунулiся з гумна. Iмполь подбегам дагнаў Хрысцю:

– Што там?

– Мiцю iхняга на пастарунку збiлi, – Хрысця бокам прасунулася праз незачыненыя веснiкi.

Iмполь спынiўся каля шчытнага яловага плота, глядзеў, як за Корсакавым, з мокраю цёмнаю сцяною, гумном хавалася Алеся. Туды за ёю спяшалася Хрысця – у плыткiм снезе радком слаўся прабiты да зеленаватай травы след. На чубку гумна матлялася прывязаная крылом да калка здохлая варона, каб салому не дралi iншыя. Са страхi лiлася, пляскала па цёмнай лужыне над вуглом вада. Браўся туманец, вiсеў над вёскаю. Учуўшы вiльгаць, адсырэў мох на стрэхах, зазелянелi камлi голых дрэў, сцены будынкаў, з таго боку, адкуль гнала снег. Цягнула прастуднай халоднай сырасцю. З-за гумна, дзе вiсела прывязаная да калка варона, паказалася падвода: буланы, з белай зоркай на лобе i сытымi персямi конь махаў мокраю злiплаю грывай. Суха скрыпелi гужы на аглоблях. Плюхаў з-пад капытоў раздражджалы ў кашу снег. З Корсакавага пляца конь завярнуў на вулiцу. Праз адчыненыя веснiкi туды мiльганулася i затрасла доўгiмi вушмi, заходзячыся ад брэху, жоўценькая сучачка.

У новых, на жалезным хаду, калёсах, прыхiлiўшыся да зялёнага лазовага палукашка, сядзеў Радзюж. З воза стырчма глядзела пуга з жоўтым стусiнавым пужальнам i чырвоным кутасiкам на сырамятным паску.

Iмноль знiякавеў, убачыўшы Радзюка, – не чакаў, што стрэне яго так знянацку ў Верасаве. Гэта, пэўна, ён прывёз дадому Мiцю Корсака.

Кiнуўшы вачмi сюды, на шчытны яловы плот, Радзюк, здаецца, насцярожыўся i адвярнуў свой доўгi нос з нiзка напушчанай на яго злiнялаю пляскатаю кепкай. У Iмполевай душы заварушылася даўнейшае – спомнiўся той гарачы, сухi дзень позняга лета, аўсянiшча, распараная ад гарачынi Ваця, з сярпом, у адной палатнянай сарочцы, што высока адкрывала таўставатыя кароткiя ногi. Як яна маецца, ужо адна, без Ладака? Можа, выйсцi спытаць? Iмполь памкнуўся да веснiкаў, фурманка мiнала ўжо iх – забягаючы наперад каню, шчэрыла зубы i, задраўшы аблавухую голаў, гаўкала сучачка. Радзюк усё гэтаксама гнуўся ў высокiм лазовым палукашку.

– Пайшла вон! – крыкнуў Iмноль на сучачку, высунуўшыся з веснiкаў.

Колы мясiлi рэдкi, як зацiрка, снег – ён ужо не браўся за шыны. Шарэла на возе глухая Радзюкова спiна, плюхаў з-пад капытоў сiняватымi пырскамi снег. Iмполь яшчэ пастаяў, паглядзеў, як выязджае на шашу фурманка, як сцелецца, хавае старыя бярэзiны з доўгiм карычняватым галлём сiняваты туманец, закрывае пярэстае ад белых разораў поле, i вярнуўся ў гумно.

Тут канчалi падсяваць авёс – старая ўжо ляскала далонямi па жоўтым абечку лёгкага рэшата. Шастаючы на сухiм току змеценым, як кукса, памялом, стары малацьбiт гарнуў у горбу едкi пыл.

– Ну што там? – спытаў ён, кiнуўшы ў зацемак каля дзвярэй памяло.

– Ды iхняга Мiцю на пастарунку пабiлi.

– Не чуў – за што? – малацьбiт знайшоў гладзенькi, точаны з дрэва, шуфель, каб зграбцi ў яго пясок.

– Ды за палатно ўсё, мусiць, цягаюць, – старая павесiла на крук, што быў убiты ў шула, сваё рэшата.

– А хто гэта дакажа? – малацьбiт махнуў шуфлем, высыпаючы за палавiну дзвярэй сухi пыл. – Хiба ў яго знайшлi гэта палатно?

– Так уся ж вёска гаворыць на яго.

– Цi мала што скажуць? – стары малацьбiт адвярнуўся, схаваў вочы. – Цяперашнiм светам толькi слухай.

Хiлiлася на вечар. Шары поцемак паднiмаўся ў гумне, мяшаўся з сухiм горкiм пылам.

Вярнулася Алеся ў бацькавым суконным паўшубку з цялячым рудым каўняром – акрылася, каб цяплей было iсцi дадому, – выдаючы цяпер шырэйшаю i прысадзiстаю.

– Што ж там сталася? – падняў з-пад калматае шапкi свае вочы стары малацьбiт – яго, пэўна, трывожыла гэта пагалоска пра палатно.

– Што!.. – насупiлася Алеся. – Збiлi хлопца на горкае яблыка.

– Яны так… I спытай за што? – ён узяў шаснастку з падсеяным аўсом i панёс да поўнага высокага мяшка.

– За што цяперака б’юць? – Алеся разагнулася, трымаючы мяшок. – За палiтыку ўсё.

– Во, за гэта i б’юць, – пакруцiў авечаю шапкаю малацьбiт i засмяяўся – рады, мусiць, што на пастарунку не ведаюць пра палатно.

– Ды мала яшчэ, – сказала старая, абiваючы дзвюма рукамi з сябе пыл. – Ад бога адраклiся, камуню цяперака ўсё выдумляюць. Як перад канцом свету, пачало рабiцца… Вуньдзека ўсе панi ў мястэчку ў портках ходзяць… Нi стыда, нi брыдкасцi.

Алеся зiркнула на старую, але нiчога не сказала – пачала завязваць гэты астатнi мяшок з аўсом. Разам са старым малацьбiтом падала яго Iмполю на плечы. Каля кадаўба з абмеццем стаялi яшчэ два, на заўтра на млiва.

Выходзячы з гумна, усе атрасалiся ад пылу. Гусцеў нанач туманец – з’ядаў гэты першы снег. Цурком, як цэд, лiлася са страхi i пляскала тут, каля парога, па лужыне, што пачала ўжо збiрацца, снегавая вада. З хлявоў пахла распараным свiнячым гноем.

Iмполь, трымаючы навыварат абедзвюма рукамi мяшок i трохi гнучыся пад цяжарам, асцярожна мацаў нагамi налiты вадою, слiзкi снег. Алеся iшла паперадзе, паслiзнулася ў ямцы, замахала рукамi, але не ўпала i засмяялася, азiраючыся на Iмполя:

– Яма тут… Ты ж хоць не ступi сюды.

– Калi раз выкупаюся…

– Ага, самая пара, – сказала яна, адчыняючы сенi i праз iх уваходзячы ў рэдкi поцемак стопкi.

Ён, прыпыняючыся, каб не зачапiцца мяшком за вушак, пераступiў нiзкi парог, увайшоў следам за ёю ў стопку. У ёй пахла кiслым, як вiно, хлебам, што ляжаў тут недзе на палiцы. З выразанага на адну дзеравiну i не застаўленага шклом акенца знадворку дыхала евежым скразняком.

– Сюды, Iмполька, сюды iдзi, – сказала яна, засланяючы гэтую яснасць.

Павярнуўшыся спiною, ён спусцiў на зруб засека доўгi мяшок.

– Давай сюды руку, – ён злавiў яе халаднаватыя пальцы i перавярнуў на сашчэпленыя рукi доўгi, што япрук, мяшок, у цёмны калодзеж засека шухнуў i густа зашамацеў авёс.

– Ой, якi ты цёплы, – сказала яна, цiснучы яго руку. Абвыкаючы да цемнаты, Iмполь убачыў круглы, зацярушаны змрокам Алесiн твар, яе вочы, што адсвечвалi халаднаватую яснасць маленькага акенца.

Ён выпусцiў з рук пусты, аб’еханы мяшок i абхапiў яе за плечы, за шыю, учуўшы пад сваёю рукою каля хусткi яе мяккiя валасы, гарачы твар, казытлiвае, нiбы падстрыжанае, брыво.

– Ой, божа, задушыш, – цёпла i мякка яна дыхнула яму ў грудзi.

Свет яму засланiўся. Ён чуў усю яе ў сваiх руках i, ужо як звар’яцелы, трацячы ўсякi сорам, брыдкасць перад ёю, як адыходзячы ад памяцi, пачаў шукаць сваiмi губамi яе губы, наткнуўшыся на халаднаваты нос. Яна трохi папрутчэла, тулячыся да яго i падступаючыся на пальчыкi. Iмполь знайшоў мяккае вiльготнае цяпло яе губ i задыхнуўся, чуючы, як замiрае i заходзiцца сэрца.

Яна апомнiлася першаю, лёгка ўперлася рукамi яму ў грудзi.

– Iдуць, – цiха сказала яна, прысядаючы i выкручваючы з яго сашчэмленых рук сваю голаў.

Нехта шаркаў нагамi па глiняным таку. З сенцаў у стопку сунулася нямая Еўка, трымаючы перад сабою шаснастку.

– I куды яна нясе гэта абмецце? Курам высып! – крыкнула Алеся, папраўляючы раз’еханую хустку i скоранька вышмыгваючы са стопкi.

Iмполь знарок таптаўся каля засекаў, чуючы на сваiх губах мяккае цяпло вiльготных Алесiных губ.

Памагаў нямой паiць скацiну i ўсё думаў пра Алесю. Яго брала радасць – помнiлася тая мяккая пасма сухiх валасоў, што выбiлася з-пад Алесiнае хусткi каля вуха, цёплая гладкая шчака, казытлiвае брыво. Помнiўся той мiг, калi Алеся стаiлася, сцiшылася, як малое дзiця. I ён аж задыхаўся ад гарачынi, што падпiрала пад грудзi.

Прыцемках, калi ўжо накармiлi скацiну, нанасiлi ў хату ў парожнiя чыгуны вады, укiнулi дроў, Iмполь сядзеў, прытаiўшыся, на лаве, спiною да акна, цiкаваў, дзе паварочваецца Алеся, лавiў яе голас. I нават не гледзячы на яе, неяк увесь чуў, дзе яна. У душы яго гарэла нейкая ласкавасць, дабрата да яе.