Текст книги "Кинода режиссура ва драматургия"

AXBOROTLAR MINIMUMIDA MAKSIMUM EMOTSIYALAR

Shekspir, agar unga kerak bо‘lsa, eng kam axborotlar bilan peripetiyalar orqali hissiyotlar bazmini vujudga keltirar edi. Mana, misol uchun, kichkinagina, о‘tkinchi bir sahnacha, unda enaga Julyettaga Romeoning shahardan haydalganligi haqida aytadi. Hamma xabar ikki jumlaga jamlangan: «Tibald о‘ldirildi. Romeo quvildi». Bu xabardan Shekspir nimalar chiqarib olganini kо‘ring.

Dastlab Julyetta baxtiyor, u haligina maydonda yuz bergan fojiadan xabarsiz. U seviklisi bilan uchrashish orzusida. Enaganing «О‘ldirildi! О‘ldirildi!» – deb qichqirishi uni esankiratib qо‘yadi. Julyetta Romeo о‘ldirilgan bо‘lsa kerak, – deb о‘ylaydi. Julyetta umidsizlik zulmatiga tashlanadi. Yо‘q, Romeo tirik – Julyetta yana baxtiyor, ammo uning eri – akasining qotili – Julyetta Romeodan g‘azablanadi. Uning qalbida sevgi va g‘azab kurashadi va sevgi g‘olib chiqadi –mojaroda Romeo emas, balki Tibald halok bо‘lgani tufayli uning kо‘zlarida sevinch yoshlari qalqiydi. Romeo tirik – eng asosiysi mana shu! Faqatgina shundan so‘ng Julyetta xabarning butun tafsiloti bilan tushunib yetadi: Romeo haydalgan! Julyetta uni boshqa kо‘rmaydi. Bu esa uning uchun minglab Tibaldlarning о‘limidan kо‘ra qо‘rqinchliroqdir. U umidsizlikka tushadi.

Bu kichik sahna bizga dramada axborot (informatsiya) – faqatgina biz tomoshabinda qо‘zg‘atishimiz lozim bо‘lgan tuyg‘ular vositasi ekanligini yodimizga tushiradi.

Shekspir nafaqat dramaturg, balki о‘z pyesalarining rejissori ham edi. U dramadagi tuyg‘u qanday qilib tomoshabinga yetkazilishini bilardi – bunga dramatik peripetiyalarning almashinuvi orqali erishiladi. Shuning uchun ham uning pyesalarida dramatik peripetiya kо‘p.

Baxtiyorlikdan – baxtsizlikka – baholash orqali – baxtiyorlikka – baholash orqali – baxtsizlikka.

Shuni ta’kidlash muhimki, bu oddiy sxemaning har uchala qismi uzilish bilan bog‘liqdir. Ular bir-biriga bir tekis о‘tmaydi, balki gо‘yoki siniq chiziqlardan tuzilganga о‘xshaydi. Baxt mavjud edi, bexosdan u vayron bо‘ldi. Nimadir sodir bо‘ldiki, uni baholash lozim.

«Bexosdan» – dramatik hikoya uchun juda muhim sо‘zdir. U ehtiros bilan javob qaytarishga hamma narsadan kо‘ra yaxshiroq vositachilik qiladi. Nima uchun shunday bо‘lishini biz endi bilamiz. Chunki «bexosdan» stress bilan bog‘liq. Har bir «bexosdan» kichkina bir stressdir. U esa bizning diqqatimizni hamma narsadan kо‘ra yaxshiroq jalb qiladi va biz shu onning о‘zidayoq qо‘zg‘alishga butun tuyg‘ularimiz bilan tо‘lig‘icha javob qaytaramiz.

PERIPETIYALAR VA KATARSIS

Shu paytgacha biz peripetiyalarning amaliy foydasi haqida gapirdik. Agar dramaning bu muhim elementi faqat amaliy mazmungagina ega bо‘lsa, g‘alati hol bо‘lardi. Peripetiyalarni о‘ylab topgan qadimgi yunonlar ashaddiy pragmatiklar emas edi. Ularni qiziqtirgan har bir narsa hayot sirlari bilan bog‘lanib ketuvchi qandaydir yashirin ma’noga ega edi.

Dramaning sehirli ta’sir kо‘rsatishining siri, albatta, birinchi navbatda, uning katarsis – azob-uqubatlarga, g‘am-anduhlarga hamdardlik qilish orqali poklanishni vujudga keltirish xususiyatidadir. Gans Sele, balki bu yerda hech qanday sehirgarlik yо‘q, faqat stressni foydali imitatsiyasi mavjud, deyishi mumkin. Fiziologik jihatdan u haq. Ammo umid qilamanki, har biringiz yunonlar «poklanish» – katarsis deb atagan san’at orqali uyg‘otiladigan bir vaqtning о‘zida paydo bо‘luvchi sehirli quvonch va alam tuyg‘usini tuygan bо‘lsangiz kerak. Agar tuymagan bо‘lsangiz, unda siz uchun hech qanday umid tug‘dirmaydigan mashg‘ulot bо‘lmish kino san’atini nega kasb qilib tanlaganingizni tushunolmayman. Ishlari gullab-yashnayotgan savdo xodimlari oldida bizni oqlovchi eng asosiy narsa shuki, boshqa hech bir narsa bizga bunday qisqa fursatli sehrgarlikka yondashishdek xayoliy baxtni bera olmaydi.

Dramaning sirli oliy mazmuni, shuningdek, dramatik peripetiyalarda ham mavjuddir. Unda inson ruhining ajablanarli xususiyati bо‘lmish kо‘tarinkilik va tushkinlik, ijodiy faollik va sustkashlikning almashinuvini his etish tuyg‘usi aks etadi.

Kompozitor Shnitke menga film uchun bergan intervyusida shunday degan edi: «Men, nega ba’zan hamma savollarga bir onda javob topa olishimni, kutilmaganda bu qobiliyat meni tark etishini va umidsiz parishon ahvolda qolishimni tushunolmayman. Ba’zan bu parishonlik bir asar ichida sodir bо‘ladi. Bir safar hayotimning ikki yilini boshlangan asarimni tugatish uchun samarasiz urinishlar bilan о‘tkazganman. О‘nlab variantlarni qilib kо‘rganman. Ular boshqa asarlar uchun hayot bag‘ishlagan-u, ammo asosiy asar uchun foydasiz bо‘lgan».

Bu geniyning, qalbi san’atdagi cheksiz imkoniyatlardan tо‘qilgan kishining e’tirofidir. Agar bu sо‘zlar ijod sirlariga yondashish bо‘lmasa, nima u?

Ijodiy energiyaning bunday tо‘lib-toshishi hammaga ma’lum narsa. Ular gо‘yoki о‘z-о‘zicha paydo bо‘ladi va hech bir sababsiz paydo bо‘lgan loqaydlik bilan almashinadi. Dramatik peripetiya, hech narsani tushuntirib о‘tirmasdan, bu voqeaga shakl beradi, shakl esa – bu bizning barcha sa’y-harakatlarimiz intilgan narsadir. Agar shakl bо‘lmasa – san’at ham bо‘lmaydi. Drama ruhiy ta’sirining siri uning oddiy tuzilmalaridadir. Buni Fridrix Nitssheday dramaning chuqur tahlilchisi allaqachon fahmlagan edi: «Fojiaviylik tuyg‘usi hissiy idrokning yuksalishi va pasayishi bilan oshib va susayib boradi».

Falsafa geniysining diqqati drama mexanizmining mohiyatiga kirib bordi va u yerda katarsis tomon yо‘lning konstruktiv rivojlanish tamoyilini topa bildi.

Yaxshi, biz katarsisni orzu qilamiz. Bilamizki, u, umuman olganda, erishib bо‘ladigan narsa. Ammo unga qanday erishish kerak?

Javobimni sezgan bо‘lsangiz kerak… Ha. Dramatik peripetiyalar yо‘li bilan. Ular hamma narsadan kо‘ra bizning hissiyotlarimizni ishonchliroq qо‘zg‘atadi va bizni dramaning kulminatsiya yuksakligiga, chо‘qqisiga olib boradiki, u yerda bizni biz istagan katarsis qarshi oladi. Agar sizda kuchli peripetiyalarning yaxshi zaxirasi bо‘lmasa, unda katarsisni esdan chiqaring. Bu maqsad bir zarb bilan qо‘lga kiritilmaydi. Peripetiyalar xuddi buqalar jangidagi nayzaga о‘xshaydi. Faqat torero (buqa bilan jang qiluvchi) ular bilan buqaning yelkalarini to‘ldirib sanchib tashlagach va buqa qutirganidan keyingina oxirgi zarbani berish mumkin.

Bizlar – filmning yaratuvchilari – bu torero. Buqa esa – biz katarsis uchun tayyorlayotgan drama.

Gogolning kichkina «Shinel» qissasida bu «hissiy idrokning yuksalishi va pasayishi» qay tariqa tuzilganligiga nazar solaylik.

Birnchi satrlardanoq dramatik holat tasvirlanadi: qahramonning – kichik mansabdor Bashmachkinning shineli juda eskirib qoladi. Bashmachkinga izg‘irin va shamol xavf soladi. Peripetiyada baxtsizlikka tomon harakat boshlangan.

Bashmachkin shinelini yamamoqchi bо‘ladi, ammo u yirtilib-titilib ketadi. Qahramonni sovuq qiynaydi, unga kasallik xavf soladi. Pog‘onama-pog‘ona u umidsizlikning eng sо‘nggi chegarasiga tushib boradi.

Butunlay noiloj ahvolga tushib qolgach, uning qalbida qahramonlik qilish niyati tug‘iladi. U yarim yil davomida pul jamg‘aradi va yangi shinel tiktiradi.

Baxt sari harakat boshlandi. U sahnama-sahna qat’iy bir yо‘nalishda: bir baxtdan ikkinchisiga, undanda kattaroq baxtga tomon intiladi.

Boshida, yetishmovchiliklar va baxtsizliklar orasida, birgina kelajakdagi baxt haqidagi orzu qahramon qalbini qizdiradi. U xuddi bayroq singari uni g‘alabalar sari yetaklaydi.

Nihoyat u g‘alaba qildi – shinel tikildi. Ammo bu narsa – issiqlik bag‘rida bо‘lish – tо‘kis baxtmikan?

Peripetiyalar qahramonni oxirigacha – tо‘kis baxtgacha olib borishi kerak. Gogol ham bizni bosqichma-bosqich yanada yuksaklikka olib chiqadi. Bashmachkin, xizmatdagi eng sо‘nggi deb hisoblangan odam, bexosdan о‘zini hurmat qilish darajasiga erishadi. U о‘z departamentida kun qahramoniga aylanadi. Umrida birinchi marta xizmatdoshlari unga e’tibor qiladilar. Buni shinel qiladi.

Ammo peripetiyalar Bashmachkinni baxt og‘ushi sari yuksaklikka tortadi. Devon boshlig‘ining о‘zi uning sharafiga qabul marosimi tashkil qiladi. Bashmachkindagi sо‘nib qolgan tuyg‘ular jonlanadi, u о‘zini erkakday his qila boshlaydi.

Endilikda u yolg‘iz ham emas – shinel uning birdan-bir dо‘sti bо‘lib qoladi. U, xuddi sevikli yor singari, uni issiq bag‘riga oladi. U birinchi marta hayotdagi tо‘kis baxtni his qiladi. Kambag‘al amaldor uchun bularnig barchasi baxtning mumkin bо‘lgan eng yuqori chо‘qqisi edi.

U baxt chо‘qqisiga erishganida bexosdan peripetiyalar buziladi va hammasi rasvo bо‘ladi. Qanday qilib?! Dahshat!

Bashmachkinni tunab ketishadi. U yana bir о‘zi, sovuq urayapti. U g‘am-anduhda. Qahramon shineldan ayriladi va «baxtsizlik sari» peripetiya bо‘yicha umidsizlik qa’riga qulaydi.

Ammo bu hali tо‘liq baxtsizlik emas. Bu baxtsizlik sari harakatning boshlanishi. «Baxtsizlik sari» peripetiyasi qahramonni tо‘liq mag‘lubiyat sari sudraydi.

Keyingi bosqich – amaldorlarning loqaydligi uning yо‘qolgan sevgilisini topish uchun qilgan urinishlaridan noumid qiladi. «Umidsizlik sari» peripetiya chizig‘i oxirigacha chizilgan edi.

Birdaniga yangi peripetiya yuzaga keladi. Peterburgda Qasos ruhi paydo bо‘ladi. Bashmachkin fantastik figura kо‘rinishida dramani о‘zining juvonmarg qilingan afsonaviy baxti uchun qasos sari yuqori kо‘taradi. Mana shunda kulminatsiya va katarsisga yetib kelinadi.

Siz bu kichik durdona asarni о‘qimoqdasiz. Hammasi shunchalik tabiiy, shunchalik jonli. Ishonish qiyin, bir yarim asrdan sо‘ng ham bu asar nozikligi, kinoyalari, dunyo bechorahollariga rahmu shafqati bilan bizni ta’sirlantiradi. Biz hissiyotlarimiz oddiy dramatik peripetiyalarning aniq yо‘llanmalariga kо‘ra paydo bо‘layotganini va rivojlanayotganini aslo payqamaymiz. Turli-tuman, umidlari va baxtsizliklari, kundalik g‘amgin tashvishlari va kutilmagan bayramlari bо‘lgan kо‘p kishilik va yolg‘iz sahnalari bir-birining о‘rniga keluvchi butun bir qissada ular uchtagina. Keskin burilishlar personajlar baxt yoki baxtsizlik sari qilayotgan harakatlari oxirigacha yetgan paytlarida yuzaga keladi.

Daholar durdona asarlarida erishadigan g‘ayrioddiy hodisa oddiy va aniq tuzilmalarga asoslangan ekanligini tanqidchilar payqamaydilar va payqashlari ham kerak emas. «Sindi Kroufordning taz bо‘g‘imi va nozikta’b qayrilgan qobirg‘alari deyarli yog‘ qatlamisiz muskullar tо‘qimasi tufayli kuchaytirilgan plastik effektni ta’minlab beradi», – degan jumlani eshitish g‘alati bо‘lardi. Ammo rassomlar modellarini chizayotganlarida bosh suyagini ham, muskullarini ham yodlarida saqlab turishadi – о‘n yillik akademik ta’lim davrida bu narsalarni ularning kallalariga rosa quyishadi. Bizga ham dramaning skeleti qay tarzda tuzilganini, ularga qanday muskullar quvvat berishini bilib qо‘yish yomon bо‘lmasdi.

Balki biz dramatik peripetiya ta’sirining eng yaxshi namunasini inson dahosining eng poetik va dramatik yaratig‘ida – Injilda kо‘rarmiz.

Iso hayotining kulminatsiyasida Sirli Oqshom fojiaviy peripetiyaning boshlanishiga aylanadi.

1. Iso dо‘stlari orasida baxtiyor.

2. Ammo U Unga xoinlik qilishlarini biladi.

3. Uni xibsga oladilar va mahkamaga tortadilar.

4. U adolatsiz ravishda о‘limga hukm qilinadi.

5. Uni qiynoqlar bilan qatl qiladilar.

Tо‘liq mag‘lubiyat va g‘am-anduh deb hisoblanadigan bir paytda shiddatli ravishda baxt va tо‘liq g‘alaba sari yо‘nalgan peripetiya vujudga keladi.

1. Tana g‘oyib bо‘ladi.

2. Ruh yuksaklikka kо‘tariladi.

3. Iso g‘oyalarining abadiy hayoti boshlanadi.

Peripetiya maksimal rivojiga erishadi.

Dramatik peripetiya:

1. g‘oyalarni tо‘plangan holda ifodalash;

2. ularni ifodali ijro etish;

3. auditoriyani maksimal jalb qilish uchun shakl beradi.

Dramatik peripetiyada falsafiy teranlik tabiiy ravishda emotsional hayotning barcha darajalari bilan birlashadi.

San’at asarida bizni barcha xarakterlar va fikrlar boyligidan tashqari ijodkor tomonidan yaratilgan dunyoning qandaydir ichki tartibi, uning arxitekturasi о‘ziga tortadi. Biz simfoniya yoki haykalning kamolotidan nafaqat modelning yoki shaklning gо‘zalligi tufayli, balki bizda tuzilmaning mutanosibligini baholash qobiliyati bо‘lgani uchun ham g‘ayrishuuriy bir tarzda zavq-shavq olamiz. Ba’zan, kamgina narsada juda kо‘p narsalar ifodalanganligidan, ba’zan, bir butunning qismlari qanchalik о‘zaro mutanosib ekanligidan.

Ijoddagi bizning butun hayotimiz – bu, chiroyli qilib aytganda, о‘lim xaosiga qarshi turishdir. О‘lim parchalaydi, buzadi, ijod esa faoliyatining barcha shakllarida nimanidir quradi. San’at – bu kuchg‘ayratning istiorasidir.

– Daholarning qurilmalarida konstruksiyalarning oddiyligi buyuk intellektning intuitiv ishlashi natijasi sifatida namoyon bо‘ladi. Biz ularni tushunganimizda bu oddiylik cheksiz kо‘p narsalar zamiriga qо‘yilgani ma’lum bо‘ladi. Yosh iqtidorlar kо‘pincha umidsizlik qichqiriqlarinigina olib kiradilar: dunyo dahshatli, unda yoshlarga о‘rin yо‘q. Dard qonab turadi ularda. Ha, shundan san’at yaratiladi. Albatta, chorasizlikning о‘zi energiya tо‘plamini saqlaydi. Ammo larzaga tushgan tomoshabinning о‘z-о‘zini javobsiz ifoda etishi – bu shaxsiy foydalanish uchun tо‘qilgan afsonadir. San’at – bu tuyg‘ular almashinuvidir, uning drama shakli esa – bu almashinuvning butun dunyoga tarqaladigan tarmog‘i uchun joylanish о‘ramidir.

Ziyrak, aqlli kishilar allaqachon dramatik konstruksiyada alohida mazmun mavjudligiga e’tibor qaratganlar. Shopengauer shunday degan edi:

«Drama inson borlig‘ining eng mukammal ifodasidir».

Biz nazarimizda tomoshabinni iztirobga solishga va quvontirishga majbur qiladigan film haqida о‘ylashimiz va rejalashtirishimiz mumkin. Ammo biz о‘z ishimizni qо‘ldan qо‘lga topshiramiz va har bir keyingi kishi undan oldingi kishining natijalarini rivojlantiradi. Bunday sharoitda hissiyotning kuchiga va ichki tuyg‘uning sehrgarligigina ishonib qolish mumkinmi? Yо‘q. Bu reja chuqur о‘ylab kо‘rilgan va aniq farqlanadigan bо‘lishi kerak. Peripetiyalar bu konstruktiv tuzilmada bizga yaxshi yordam qilishi mumkin.

Qadimiy yunonlar bizga yaxshigina sovg‘a qilishgan. Undan foydalanmaslik ahmoqlik bо‘lardi. Hali ham shubha qilayotgan kishilar bо‘ladigan bо‘lsa, dramaning eng zukko faylasuflaridan biri bо‘lmish Fridrix Nitsshening sо‘zlarini о‘qing: «Dramada sahna va yorqin obrazlarning tuzilishi shoir sо‘z va tushunchalarga yuklay olganidan kо‘ra chuqurroq donishmandlik kasb etadi».

KONFLIKT YUZMA-YUZ OLISH, YAKKAMA-YAKA KURASHDA G‘ALABA QOZON

Shunday tushunchalar borki, ular hayotda sizga shunchalar tanish, gо‘yoki ular haqida gapirib о‘tirish ham zarur emasga о‘xshaydi – shusiz ham hammasi tushunarli. Konflikt nima ekanligini hamma biladi. Bu ikki tomon bir-biri bilan bahslashayapti, urushayapti, jang qilayapti, bir-birini о‘ldirishayapti deganidir. Butun umrimiz davomida biz atrofimizda minglab konfliktlar bilan duch kelamiz, ular haqida о‘z tajribamizdan bilamiz, televizor oqali kо‘ramiz, gazetalardan о‘qiymiz. Ammo kasbiy manfaat bu atamaga diqqat bilan qarashga majbur qiladi.

Konflikt – dramaning kalit sо‘zidir. Drama kishilarning birbirlariga nisbatan qiladigan xatti-harakatlari bilan shug‘ullanadi, shu tufayli konflikt doimo bizning diqqat markazimizda bо‘ladi. Dramadagi har bir hissiy yoki intellektual qadriyatlarni biz faqat personajlarning konflikti orqali olamiz. Kishilarning dramadagi xatti-harakatlari mohiyatiga kо‘ra konfliktlidir. Agar konflikt yashirin yoki kuchsiz bо‘lsa, biz uni topamiz va rivojlantiramiz. Buni qanday qilish kerakligi – bizning kasbimizdir.

Kasbimizda tez-tez bо‘lib turadiganidek, havaskorning soddadil tasavvurlari kasb ustasining tajribasi bilan tо‘qnash kelib qoladi. Ekrandagi voqealar qiziqarli bо‘lishi uchun drama tarkibida konfliktlar karkasi kundalik turmushda о‘z tirikchiligi bilan mashg‘ul kishining mantiqiga mos kelmaydgan bir holatda tuziladi. Ta’kidlaymiz, karkasi, ammo personajlarning xatti-harakatlari emas. Kundalik turmushda siz deyarli hech qachon odamning niyati haqida uning yuzi yoki tashqi kо‘rinishidan bila olmaysiz. Qotil sizning rо‘parangizda о‘tiradi, araq ichadi, siz bilan chо‘qishtiradi, tabassum qiladi. Va real hayotda qotilning miyasiga kirib, ayni shu daqiqada u о‘z tasavvurida sizning bо‘yningdan bо‘g‘izlayotganini aniqlaydigan dohiyona ziyraklik mavjud emas. Dramada bо‘lsa – buning uddasidan chiqamiz. Dramada biz ochiq va sirli, oddiy va murakkab narsalarni muvozanatga keltiramiz. Biz insonlar sir-sinoatini ochmoqchi bо‘lamiz, ammo bu narsaning tabiiy, gо‘yoki о‘z-о‘zidan sodir bо‘lishini istaymiz. Buning birgina yо‘li bor – u ham bо‘lsa, odamlarning konflikt paytidagi xatti-harakatlaridir. Sо‘z, odatda, aldaydi va haqiqiy niyatni yashiradi. Faqat xatti-harakatlargina odamlar yuzidan niqobini yechadi va ularning haqiqiy basharasini kо‘rsatadi. Bu xatti-harakatlar kishilarning о‘z ehtiyojlaridan kelib chiqishi lozim. Xatti-harakatlar muallifdagi emas, balki kishilardagi manmanlikni kо‘rsatishi kerak. Kishilarni konfliktda yuzma-yuz qо‘yish orqaligina biz bayon qiluvchining niyatlarini shunchalik chuqur bekita olamizki, ular hech kimning xayoliga kelmaydi.

Bir safar taniqli amerikalik romannavis va ssenariynavis Mario Pyuzo shunday degan edi: «Bizlar, dramaturglar, kо‘cha harakatini tartibga soluvchilarga о‘xshaymiz. Faqat bitta farqimiz bor: biz telba tartibga soluvchilarmiz. Hayotda tartibga soluvchilar xavfsizlikni ta’minlaydi, biz esa dramada qarama-qarshi kelayotgan mashinalarni faqat bir-biri bilan tо‘qnashtirish haqida о‘ylaymiz. Biz halokatlarning yaratuvchilarimiz».

Haqiqatan ham, real hayot janjallar, bahslar, mushtlashishlardan qochish uchun qilinadigan harakatlar bilan tо‘liq. U kelishuvlar va odatiy urf-odatlardan iborat. Dramadagi 10 daqiqa ba’zi kishilarning butun hayoti davomida sodir bо‘ladiganidan kо‘ra kо‘proq konfliktlarni kо‘rsatadi. Bu konfliktlarni kо‘rish, ularga kirishib ketish, hamdardlik qilish va hayajonlanish – mana nima uchun biz kinoga tushamiz. Ammo biz ancha-muncha shartli bо‘lgan bu tuzilma mutlaqo tabiiy, hayotiy chiqishini istaymiz. Bunga qanday erishish kerak? Konfliktni rivojlantrishga va unga emotsional kirishib ketishga yordam beruvchi qoidalar bor.

Birinchi qoida: konfliktda yorqin, aniq ifodalangan kuchlar kurashadilar. Yaxshilik yomonlik bilan kurashadi. Yomon bolalar yaxshi bolalar bilan mushtlashishadi. Konfliktlarning eng yorqin uchqunlari kelishib bо‘lmaydigan kuchlarning tо‘qnashuvida, shayton farishta bilan jangga kirganda chaqnaydi. Murakkab shakllarda yomonlik yaxshilik niqobi ostida yashringan bо‘ladi. Farishta shunchalik yaxshi о‘ranib olgan bо‘ladiki, uni birdaniga tanib bо‘lmaydi. Bir-biri bilan kelisha olmaydigan raqiblarni – protagonist va antagonistni – topish hamda bilib olish – bu bizning vazifamizdir. Bizning muammomiz – personajlarning murakkab va kо‘pma’noli, ma’nosi о‘zо‘zicha kо‘rinib turmaydigan konfliktlariga oydinlik kiritishdir.

Har bir yosh ijodkorning hayotiy tajribasi uning tasavvuri tufayli tug‘ilgan, hali hech kim tomonidan bayon qilinmagan va hech bir tanilmagan personajlar va holatlarni о‘rtaga tashlaydi. Personajlar – sizning noyob boyligingizdir, ammo ularni konfliktda tanib olish usullari anchayin universaldir. Personajlardagi farq qanchalik kuchli bо‘lsa, konflikt shunchalik yaxshi rivojlanadi.

Tafovutlarni topish – ijodkorning vazifasidir, bu tafovutlarni konfliktda yuzma-yuz qо‘yish – kasb ustalarning texnologiyasidir.

Chexov personajlaridagi tafovutlarga qaraymiz. Tanlab о‘tirmasdan qо‘lga tushgan istalgan bir novellani olsangiz ham g‘ayrioddiy va sо‘nggi chegarasiga yetkazilgan tafavutlarni kо‘rishingiz mumkin.

A.Chexovning «Verajon» («Verochka») hikoyasi

Ivan Alekseevich Ognev va Verochka – yolg‘iz, bir ijtimoiy darajadagi yoshlar. Ularning muhabbatiga nima xalaqit qiladi? Qiz 21 yoshda, yigit 29 da. Juda munosib, shunday emasmi? Verochka sarvqomat, chiroyli. U Ognevga butun vujudini qamragan, olovli muhabbatni izhor qiladi. Qiz lov-lov yonmoqda. Yigit bо‘lsa mutlaqo jonsiz, sovuqqalb, hissiyotlarga uquvi bо‘lmagan shaxs. Verochka titraydi va lovullab yonadi. Ognevning qalbi bо‘lsa muz emas, balki hatto toshning bir bо‘lagi. Verochka kо‘z yoshlari orasidan unga: «Men… men sizni sevaman», deb muhabbatini izhor qilmoqda. Ognevda esa bu izhor taraddud va qо‘rquv uyg‘otadi… U seva olmasligini aniq tushunadi: «Veradan yaxshi ayolni hech qachon uchratmaganman va hech qachon uchratmayman ham. O, it qarilik! 30 yoshdagi qarilik…»

Chexov bizga qarama-qarshi tomonlarning – sevgiga boy, о‘zini sevgan kishisiga baxshida qilishga chanqoq otashin ojiz hilqat va begona sayyoradan kelganday ta’sirsiz, hissiyotsiz qahramonning ajablanarli konfliktini ochib bergan. Kо‘rayapsizki, qarama-qarshi tomonlar – nafaqat qonun doirasidagi kishilar va jinoyatchilar, boylar va о‘g‘rilar, kovboylar va hindular ekan.

Oddiy ishchi formulani bilib olaylik: konfliktda farishta va iblis singari qarama-qarshi tomonlarning konfliktini izlash kerak. Muhabbat va qalb pokligini ifodalovchi barcha narsalar – bu farishtaga xos, nafrat, loqaydlik, о‘lim olib keluvchi barcha narsalar – iblisga xosdir. Muhabbatga layoqatsizlik – bu о‘lim. Bu tashxis: «30 yoshdagi qarilik». Badiiy tо‘qimadagi ikkita g‘aroyib hayotiy va tutruqsiz xarakterlar. Karkasda bо‘lsa farishta iblis bilan tо‘qnashayapti.

Mana bu esa «Zinajon» («Zinochka») hazil-mutoyibasi – bu yerda farishta iblis bolasi bilan: birinchi muhabbati oldida ojiz yoshgina guvernantka Zinochka va uning orqasidan poylab yuruvchi о‘quvchisi, sakkiz yoshli tо‘polonchi, xо‘jayinlarning о‘g‘li duch keladi. Chexov xuddi muhabbat singari kuchli bо‘lmish nafratning tug‘ilishi hodisasining paydo bо‘lishini ifodalaydi. Bu narsa mana, 100 yildan sо‘ng ham aql bovar qilmaydigan, hayratga soluvchi, yorqin holatdir. Personajlarning: muhabbat olovi og‘ushidagi ojiz hilqat va befahm, muhabbat nimaligini bilmaydigan, kutilmaganda unga berilgan hokimiyat tufayli kuchli bо‘lib qolgan kichik yoshli ablaxning о‘zaro qattiq qarama-qarshi asosda turishidir.

«Men uxlash uchun yotganimda, odatiga kо‘ra, men kiyimimda uxlab qolmadimmi va Xudoga ibodat qildimmi?, shuni bilish uchun Zinochka bolalar xonasiga kirdi. Men uning chiroyligina baxtiyor chehrasiga qaradim va iljaydim. Sir meni ichimga sig‘may, tashqariga chiqishga intilardi. Bu haqda ishora qilish va uning ta’siridan lazzatlanish kerak edi.

– Men bilaman! – dedim tirjayib.

– Nimani bilasiz?

– Hi-Hi! Men sambittol oldida Sasha bilan qanday о‘pishganingizni kо‘rdim. Men orqangizdan bordim va hammasini kо‘rdim…

Zinochka chо‘chib tushdi, qip-qizarib ketdi va men qilgan ishoradan esankiragan holda ustiga suv tо‘la stakan va shamdon qо‘yilgan stulga о‘tirib qoldi.

– Men sizlar qanday… о‘pishganlaringni kо‘rdim… – dedim men qiqirlab va uning dovdirashidan maza qilib. – Aha! Mana, onamga aytib beraman».

Konflikt paydo bо‘ldi va jadallik bilan halokat sari yeldek uchib bormoqda. Biz konflikt – dramatik holat rivojlanishida asosiy vosita ekanligini allaqachon tushunib oldik. Har bir personajning о‘z dramatik holati bо‘ladi va ular konfliktda tо‘qnashadilar. Dramaning hayoti – bu konfliktdagi kurash, ikki dramatik holatning olishuvidir.