Текст книги "Mehrobdan chayon"

10. XAYRIXOH BIR ODAM

Ra’no ichkariga qayrilmasdan boqchag‘a maxdum kirdi va tashqarini chaqirdi:

– Marhamat Shahidbek, marhamat!

Ra’no ichkariga kirishi bilan domlaning orqasidan harsillagan, gursillagan elli yoshlar chamaliq semiz bir kishi ko‘rindi. Ko‘k sallasi manglayining usti bilan o‘ralib, o‘siq qoshi qovog‘ig‘a yotqan bu bekning belidagi kumush kamari benihoyat o‘sib tushkan qornini yuqorig‘a ko‘tarib turish vazifasini ado qilar edi.

Eshik ostida Shahidbek bilan maxdum oralarida ongla-shilmasliq yuz berdi:

– Siz yuring!

– Siz yuring!

– Men rozi!

– Adabsizlik bo‘ladi-da, xrrr…

Ortiqcha takallufni Shahidbekning o‘zi qabul qilsa ham g‘o‘shti qabul qilmas edi. Takalluflanib o‘ltursa borg‘an sayin o‘ziga behuzurlik ortar edi. Shuning uchun maxdumning oldig‘a tushib jo‘nadi va yo‘l ustida “Mirzo Anvar ham kelgan ekan, xrrr…” deb qo‘ydi.

Anvar ularni qarshi oldi, sufaga chiqdilar. Shahidbek Anvar bilan entika-entika ko‘rishkach, joy ko‘rsatilmasda-noq sufaning to‘rig‘a o‘lturib oldi. Chunki zinadan chiqishda ancha ezilgan, takallufgacha kutishka toqati qolmag‘an edi. Fotihadan so‘ng o‘lturgan yerida ust to‘nini yeshdi, belidan kamarini olib yonig‘a qo‘ydi, sallasini chiqarib yostiqning ustiga tashladi va ro‘ymoli bilan manglayidag‘i terlarini artib o‘zini yelpidi:

– Xo‘b salomatmisiz, mirzo, xrrr?

– Shukur, o‘zlaridan so‘rasaq?

– Alhamdulilloh.

So‘ngra maxdum Anvardan hol so‘radi:

– Biroz kechikdingizmi, Anvar?

– Zarurroq ishlar bor edi.

– Sarmunshiy qazo qilib, – dedi Shahidbek, – hamma og‘irliq sizning ustingizga tushkan bo‘lsa kerak, mirzo, xrrr?

– Shunday, – dedi Anvar, – lekin ba’zi vaqt viloyatlarga oshig‘ich yuboriladirg‘an noma va farmonlar chiqib qoladir. Shunday kezlarda hatto tunab ishlashka ham to‘g‘ri keladir.

Shahidbek qayta boshdan manglayig‘a terilib qolg‘an terlarini artdi:

– Iloji yo‘q, iloji yo‘q…

Anvar yer tegidan maxdumga ko‘z qirini tashlag‘ach, o‘rnidan turib to‘nini yeshdi va zinaga borib kafshini kiya boshlag‘an edi, maxdum buyurdi:

– Ichkariga kirib, xabar oling, taom tayyor bo‘lg‘an bo‘lsa, olib chiqsangiz ham ma’qul.

– Xo‘b.

Anvar ichkariga ketdi. Uning orqasidan kuzatib turg‘an Shahidbek maxdumga qaradi:

– Mirzoning tarbiyangizga kelganiga ko‘b bo‘lg‘an chiqar?

– Qariyb o‘n to‘rt yil.

– O‘z farzandlaridek bo‘lib qolg‘an-da?

– Undan ham afzal.

– Ojizalari ham yetib qolg‘an bo‘lsa kerak?

– Inshoolloh.

– Xudo yosh bersin, – dedi Shahidbek, – mirzoni o‘zlariga domod7070
  Domod – kuyov


[Закрыть] qilsalar ham bo‘lar ekan, xrrr…

– Ushbu mulohazamiz ham yo‘q emas, – dedi maxdum. – Mudomiki, bolani yoshlig‘idan o‘z farzandimizdek parvarish qildiq, endilikda o‘zimizga domod ham bo‘lsin, deb ojizamizni so‘ratg‘uchi ko‘b oliy nasab xonadonlardan qat’i nazar qilib kelamiz…

– Barakalla, – dedi Shahidbek, – asli insof shudir… Ikkilamchi, domodliq uchun nasabdan ilgari ilm-u adab, fazl-u kamol lozimdirkim, bu ham o‘zlaridan maxfiy emas, xrrr…

– Habba, – dedi maxdum ko‘zini qisib, – biz ham shu gaplarni mulohaza qilib qoldiq.

Shahidbek maxdumning mahalla ahllaridan bo‘lib, Xudoyorxon zakotchilarining biridir. Mundan ilgari Shahidbekning maxdum bilan uncha yaqinlig‘i yo‘q va hatto o‘zg‘an yillarda mahalla kishilaridan ba’zilarini maxdumning imomatiga qarshi qo‘zg‘atib yurg‘an edi. Domla bilan do‘stlashish tarixi ersa ikki-uch kundan beridir. Chunki shu kunlarda Anvarning sarmunshiy bo‘lish ehtimoli shaharning katta-kichiklari orasida so‘zlashilib qoldi. Shu ehtimol natijasida maxdumning do‘st va dushmanlari o‘ylashg‘a majbur bo‘ldilar. Jumladan, bizning Shahidbek zakotchimiz ham shu bir necha kunning orasida qariyb bir chorak etini yo‘qotayozdi. Chunki zakotchilar qizman bosh munshiy qo‘l ostidag‘i moliya beklaridirlar. Agarda Shahidbek maxdum bilan aloqasini tuzatmagan holatda Anvar munshiy ta’yinlanib qolsa, birar “foji’a” bo‘lish ehtimoli bor edi. Shahidbek fikricha, go‘yo maxdum Anvarga: “Falonchibek falon vaqtda menga munday adovat qilg‘an edi. Endi fursat kelganda sen uni zakot-chilikdan bekor qil”, deb buyurar, Anvar ham ustozining so‘zini yerda qoldirmay sarmunshiy bo‘lg‘an kunidayoq Shahidbekni xizmatdan bo‘shatdirar edi…

Shahidbek Anvarning sarmunshiy bo‘lishini, tabi’iy, xohlamas edi. Ammo Anvarga qarshi bir ish qilish kuchiga ham molik emas edi. Garchi, hozirda Anvarning sarmun-shiy belgilanishi bir ehtimol bo‘lsa ham, Shahidbek har ehtimolg‘a qarshi chora ko‘rib qo‘ymoqchi bo‘ldi. Mundan uch-to‘rt kun ilgari maxdumga yaqinlashish andishasida avvalo unga iqtido7171
  Iqtido – taqlid qilish, ergashish.


[Закрыть] qilib,namoz o‘qudi (ilgari maxdumning orqasida namoz o‘qumas edi). Xuftan namozidan keyin xalqaga kirib maxdumning tilovatiga soye’ bo‘ldi. Ikkinchi kun ertalabki namozdan so‘ng maxdumga salom berdi va undan ahvol so‘rab: …”Eshitib juda xursand bo‘ldim, har nachuk sarmunshiyning o‘z kishilarimizdan bo‘lg‘ani yaxshi; bu to‘g‘rida o‘rdaliq og‘aynilarg‘a iltimos ham qilib qo‘ydim”, dedi. Maxdum o‘z ishida qancha pishiq bo‘lsa ham, lekin do‘st bilan dushmanni ajratolmas, yana to‘g‘risi – necha yillik adovatlarni ikki og‘iz shirin so‘z yoki besh pul manfaat yevaziga unutib yuborg‘uchi edi. Bunda ham shunday bo‘ldi: “Bachchataloq adovatni tashlab shaytong‘a hay beribdi. Anvarning sarmunshiy bo‘lishig‘a so‘yunibdir, shaytoni zo‘r bo‘lsa ham, insofi chakki emas”, deb Shahidbekka do‘stona muomala qildi va Anvarning ishi to‘g‘risida bilganini so‘zladi; hali asr namozig‘a chiqqanda yana Shahidbek bilan uchrashib so‘zlashdi va Anvar “ahmoq”ning bu ishka norizolig‘idan shikoyatlandi. Shahidbek biroz o‘ylag‘andan keyin: “Men o‘zim Mirzo Anvar bilan bir so‘zlashay bo‘lmasa…”, dedi. Chunki basharti Anvar bosh munshiy bo‘lib qolsa va bunda o‘zining ham ishtiroki bo‘lsa albatta… ha-deya. Shu mulohazada Shahidbekning ko‘zi allaqancha joylarni ko‘rib oldi.

– Mirzoning uyda bo‘lish vaqtini aytsangiz, o‘zim oldig‘a kirar edim, – dedi.

Anvar “bekor gap, anchayin bo‘lmag‘ur gap”, deb maxdumning bu to‘g‘ridag‘i savollariga ahamiyatsizgina qilib javob berar va shunining uchun maxdum ham bu kungacha masalaga ishonchsiz qarab kelar edi. Alhol ersa bu gap butun Qo‘qon xalqi og‘zida so‘zlanib qoldi va buning ustiga Sultonali mirzo maxdumdan jiddiy iltimos ham qilib ketdi. Shu sabablarga binoan maxdumning nazarida Anvarni ko‘ndirish masalasi jiddiylashkan va Shahidbekning haligi so‘zidan keyin o‘z yonig‘a ko‘makchilar, kengashchilar olish luzumini ham his etkan edi. Shu mulohaza bilan Shahidbekning haligi taklifini ma’lmamnuniyat qabul qildi:

– Habba… alhol Anvar uyga kelgan bo‘lsa kerak; lozim topsangiz men bilan birga marhamat qilingiz, – dedi.

Shahidbek Anvar bilan so‘zlashkali va uni ko‘ndirgali kelgandek ko‘rinsa ham, aslida g‘arazsiz odam emas– dir.

11. MAHDUMNING TAHDIDI

Anvar o‘rtag‘a dasturxon yozib, ikki lagan manti chiqarib qo‘ydi, uch kishi qamti o‘lturib, manti tanovul qilishdilar. Taom asnosi Shahidbek sekin-sekin maqsadg‘a yonda-shib keldi.

– Xalq og‘zida duv-duv gap, – dedi manti chaynab, – go‘yo siz marhum sarmunshiy o‘rnig‘a nasb7272
  Nasb – tayinlash.


[Закрыть] qilinar emishsiz, deb… Bu haqiqat gapmi yoki ovozami, yaxshi payqolmadiq. Bu so‘zning haqiqatini hozir o‘zi sizdan eshitamizku va lekin sizga xayrixoh bo‘lg‘an taqsirim va mendek kishilarni bu shoyi’a7373
  Shoyi’a – yoyilgan, tarqalgan xabar.


[Закрыть] benihoyat xursand qildi, xrrr… Darhaqiqat, bu martabaga nihoyatda layoqatingiz bor ekanini o‘rda arboblaridan ham eshitamiz…

Shahidbek so‘zni shu joyg‘a keltirib maxdumga qaradi. Maxdum soqolidag‘i xamir ushog‘ini olib, mehmonni laganga targ‘ib qildi.

– Kecha va o‘tkan kunlarda, – dedi maxdum lagandan olg‘an mantisini qo‘lida ushlagan ko‘yi, – bu shoyia’larg‘a men ham ishonmag‘andek edim. Ammo bu kungi dovruq meni ham taajjubka qo‘ydi. Voqi’an Anvar sarmunshiylikka mansub qilinsa ne g‘aroyiblig‘i bor? Alhamdulilloh, fazli kofiy, aqli solim7474
  Aqli solim – sog‘lom aql.


[Закрыть], iste’dod bo‘lsa boz inchinin 7575
  Inchinin (inchunin) – shuningdek.


[Закрыть]…

Anvar qo‘li laganda ekan, kulimsib qo‘ydi. Shahidbek kech harorati va manti issiqlig‘i ta’sirida yana o‘bdan terlagan edi. Ro‘ymoli bilan manglay va bo‘yin terlarini artar ekan, Anvarga qaradi:

– Xo‘sh, Mirzo Anvar?

– Shunday gaplar bor, – dedi Anvar, maxdumga ko‘z qirini yuborib, – ammo bu gaplar menim xohishim va rag‘batim xorijida bo‘lmoqda. Shuning uchun bu shoyi’alarg‘a ahamiyat berishka arzimaydir.

Shahidbek maxdum bilan ko‘z urushdirib oldi.

– Ya’ni siz sarmunshiylikni xohlamaysiz? – deb so‘radi.

– Albatta.

– Sabab?

– Sababi shulki, – dedi Anvar, – men buningdek mas’ul, ayniqsa, tantanalik vazifalarga havaskor emasman.

– Albatta, shunday-ku, – dedi Shahidbek, – ammo ki-shi, alalxusus7676
  Alalxusus – xususan.


[Закрыть] sizga o‘xshash yigitlar hamisha bir o‘runda o‘lturib qolmaydilar. Tajriba, iste’dodlari o‘skan sayin, yuqoriroq martabalarga mina boradirlar. Shuningdek, sizni ham yuqori martabaga ko‘tarmakchiga o‘xshaydirlarkim, xrrr… buni sizning havaskorlig‘ingiz emas, fazlingiz taqozo qilib, bunda siz asosan har qancha qarshi bo‘lsangiz ham, xrrr… layoqatingiz yana sizni bu xizmatni qabul qilishg‘a majbur etadir.

– Kishilar mubolag‘a qilg‘andek menda iste’dod yo‘q,– dedi Anvar, yerga qarag‘an holda. – Undan keyin o‘rdag‘a kechagina borg‘an menga o‘xshash yoshlarning “bosh mirzo bo‘laman”, deb umidlanishlari ayni bir kulgidir. Ya’ni, demakchimanki, bu vazifa tama’ida o‘n, yigirma va balki o‘ttuz yillab ko‘zini to‘rt qilib kelgan munshiylar, mufti va shoirlar bor. Ularning yonida menga o‘xshash bir yosh tajribasizning ham tama’lanishi kulgi emasmi? Ayniqsa, o‘rdadag‘i urfi odatlarni va tajribalarni o‘z ko‘zidan va bo-shidan kechirib turg‘an kishilar tomonidan bu shoyi’ani durust deb ishonilishiga taajjub qilaman…

Shahidbek qo‘lini artar ekan kuldi:

– Shu ishonchsizlig‘ingizning o‘zi ham bir bolaliq.

– Bolaliq, bolaliq, – deb qo‘ydi maxdum.

Manti tanovul qilinib bitdi. Maxdum laganlar tegini ichib-yaladi. Fotihadan so‘ng, lagan va dasturxonlarni ichkariga eltmakchi bo‘lg‘an Anvarni Shahidbek to‘xtatdi:

– Laganlarni qo‘yib turing-chi mirzo, ilgari haligi masalani yeshaylik.

Anvar qo‘lidag‘i dasturxon va laganni sufa labiga qo‘yib o‘lturdi. Maxdum gulduros bilan kekirib, ustidan “alhamdulilloh” ham deb oldi.

– Xo‘sh, Mirzo Anvar?

– Gap boyag‘icha, bek aka, – dedi Anvar, – bu masala ahamiyat berishka arzimaydir.

Shahidbek maxdumga qaradi. Maxdum Anvarni jerkti:

– Arziydirmi, yo‘qmi, axir, so‘zga qulod ber-da, Anvar bolam.

– Xo‘b, marhamat qilsinlar.

– Eshitishimizga qarag‘anda, – dedi qo‘lini o‘ynatib Shahidbek, – janobg‘a manzur qiling‘anlar orasida sizning nomzadingiz bor ekan.

Anvar kulimsidi:

– Bor deb eshitdim.

– O‘rdadag‘i ishonchlik kishilarning so‘zlariga qarag‘anda, yorlig‘ sizning otingizg‘a bo‘lar emish.

– “Bo‘ldi” bilan “bo‘lar emish” orasida katta farq bor.

– Xo‘b, – dedi o‘zini yelpib Shahidbek, – biz bu ikkisini bir yoqqa qo‘yayliq-da, ikki oradan “basharti bo‘lsa” fe’lini olayliq, xe-xe-xe… Basharti yorlig‘ sizning ismingizga bo‘lib qolsa, siz shunda nima qilasiz?

Anvar kulib maxdumga ko‘z qirini tashladi.

– Siz bu “basharti bo‘lsag‘a ham ishonmang, bek aka.

Maxdum xo‘mrayib Anvarga qarab qo‘ydi. Shahidbek yana so‘radi:

– Axir, shu ehtimolga qarshi javob bering-da, xrrr.

– Men iste’fo va uzr arizasi berar edim…

– Hamoqat!7777
  Hamoqat – ahmoqlik.


[Закрыть] – dedi maxdum va teskari qarab oldi.

Shahidbek taassuf qilg‘an kabi boshini chayqadi:

– Bu so‘zingiz bilan boyag‘i gapingizga qarshi bordi-ngiz. Boya “mendan boshqa bo‘ladirg‘anlar ham bor, men bu ishka umidlanmasam ham bo‘ladir”, degandek qilg‘an edingiz, hozir ersa boshqa narsani aytasiz, xrrr.

– Kufroni ne’mat, non tepkulik, – dedi maxdum. Anvar yana kulimsidi, ammo jiddiy tus olg‘an edi:

– Xayr, kishilar o‘ylag‘andek, mening mirzoboshiliqqa iste’dod va layoqatim ham bo‘lsin, agar yorlig‘ bersalar, bu vazifani qabul ham qilayin, – dedi, – ammo anovi – yigirma-o‘ttuz yildan beri shu mansabning qayg‘usida kelgan kishilar tinch yotadir, deb o‘ylaysizmi, har zamon oyog‘imdan chalmaydirlar deb ishonasizmi? Mana shu andishada tuban va ahamiyatsiz bo‘lsa ham, hozirg‘i xizmatimni a’lo ko‘raman va shu mulohaza bilan taqsirim aytkanlaridek, kufroni ne’mat qilmoqchi bo‘laman.

Shahidbek maxdumga qaradi, maxdum Anvarga qarshi chiqdi:

– Sen o‘z ishingni bilib qilsang, vazifangda sustlik ko‘rsatmasang, – dedi, – senga butun olam dushman bo‘lg‘anda ham bir mo‘yingni xam qilolmas. Chunki haq hamisha g‘olibdir, haqsizlik ersa mag‘lub. Tuhmat va bo‘hton xavfida ma’rakadan7878
  Ma’raka – jang maydoni.


[Закрыть] yuz o‘gurish – yigitlarning ishi bo‘lmas. Chunonchi, ushbuning misoli turkiyda ham bor: «Chumchuqdan qo‘rqib, tariq ekmagan», deb qo‘rqoq kishilarni masxara qiladirlar. Shunga o‘xshash sen ham chumchuqdan qo‘rqib, tariq ekmaguchilar xilidan bo‘lsang… men yanglishib yurg‘an ekanman-da, bolam!

– Haqiqat… – deb kuldi Anvar va biroz o‘ylanib to‘xtaldi. – Haqning haqsizliqqa g‘olib kelganini og‘izda eshitsam ham, shu choqqacha amalda ko‘ralmadim, – dedi ,– masalan, mendan ham o‘zingizga ravshanroqdirkim, mirzolardan Sayidxon, mulla Siddiq va Mo‘minjonlarning boshig‘a qanday falokatlarni solmadilar, holbuki haqiqatda ular xon o‘ylag‘ancha xiyonatchi kishilar emas, faqat bu uchavining yomonliqlari bir necha adovatlik mirzolarning to‘quma tuhmat va bo‘htonlari edi7979
  Bir vaqt Xudoyor, «odil podshoh» bo‘lmoq niyatida mazkur uch mirzoni maxfiy ravishda viloyatlarga jo‘natib, ularga: «Zolim beklarim, poraxo‘r qozi va boshqa amaldorlarim bo‘lsa, menga bilib beringiz, men ularning jazolarini beraman», deb buyuradir. Sayidxon, mulla Siddiq va Mo‘minjon – bu uchavi viloyat, tumanlarda necha vaqt maxfiy kezib, bek, qozi, umuman, mansabdorlarni tekshirib chiqadirlar.Ularning to‘g‘ri baho berishlari natijasida ma’lmurlardan qariyb to‘qson foizi zolim va poraxo‘r ko‘rsatiladirlar. Xon bu holg‘a hayron bo‘lib, o‘rdadan bir necha kishilarga sirni ochadir. Bu kishilar boyag‘i uch mirzoning raqiblaridan bo‘lib, xong‘a ig‘vo qiladilarkim: «Mirzolar o‘zlariga pora berguchilarni yaxshi ko‘rsatib, bermaguchilarni yomon ko‘rsatadirlar. Yo‘qsa sizning ovoni adolatingizda shunchalik yomonlar bo‘ladimi? Bu ko‘rnamaklar nafs so‘ziga kirib, janobingizning aksar sodiq qullaringizni sizdan yuz o‘gurishlariga va saltanatingizga raxna solishg‘a sababchi bo‘lmasinlar», deb «odil podshoh» bu ig‘vog‘a laqqa uchib, mazkur uch mirzoning quloq-burunlarini kesib, o‘zlarini o‘rdadan haydashka va ular ko‘rsatkan o‘n foiz yaxshi kishilarni ham ishdan olishg‘a buyuradir. Anvar esa yuqorida shu voqi’ag‘a ishorat qilmoqdadir.


[Закрыть], Ayniqsa, o‘zim bir necha yildan beri o‘rdada ishlab, shuningdek o‘z ora fisq-u fasodlarni har kun uchratmakdaman va shuning uchun bulg‘anch bir muhitda munday talashliq vazifani o‘z ustimga olishdan xazar qilaman.

– Sening misoling, – dedi maxdum, – nodiran voqi’adir… Agar shunday hodisalarni o‘ylab tursang, o‘rdada emas, hatto ko‘chada ham yurishing maholdir. Baxting bunchalik kulgan ekan, jabonat8080
  Jabonat – yuraksizlik, qo‘rqoqlik.


[Закрыть] bilan davlat qushini qo‘ldan uchurish kufroni ne’mat, bolam!

– Ha, taqsir, – dedi Shahidbek, – ayni hikmat so‘zlaysiz… Ukam Mirzo Anvar, baxt degan narsa yigitka butun umrda faqat bir martaba qaraydir, xrrr, agar shunda mahkam tutib qolsangiz, xo‘b, bo‘lmasa hamisha otning keyingi oyog‘isiz-da.

– Tilak va tashviqotlaringiz xolisona bo‘lg‘ani uchun tashakkur aytaman, – dedi Anvar, – yana shu holda meni ma’zur ko‘rasiz…

Maxdum yana qizishdi, o‘ng ko‘zini qisib, bir yoqlama Anvarga qaradi. Chunki ul juda achchig‘i chiqqan kezlarda kishiga shu xilda qarar edi.

– Men kim, Anvar?

– Siz… Siz ustozim…

– Bas, ustozingning, – dedi maxdum, – shu kungacha qaysi ta’limidan zarar va qaysi kengashidan zoeg‘lig‘ tortding?

– Nafdan boshqa hech. Lekin o‘z umrimda bir gustoxliq8181
  Gustox – adabsiz, andishasiz; erkin, erka.


[Закрыть] qilmoqchiman.

Maxdum yana achchig‘lanib, bir-ikki tamshandi:

– Boshqa narsaga gustoxlik qilsang qil, illo hozirg‘i inoding ayni hamoqat! – dedi qo‘lini paxsalab, – agar men senga ustoz va ota bo‘lsam, bu ishka quloq qoqma, illo o‘zing bil, tuzukmi?!

Anvar indamadi, chunki maxdum keyingi jumla bilan ma’lum bir tahdidgacha borib yetkan edi.

– Qizishmang, qizishmang, – dedi Shahidbek, – Mirzo Anvar siz o‘ylag‘an yigitlardan emas. Albatta, Mirzo Anvar aytkandek, xrrr… o‘rdada o‘shanday gaplar ham yo‘q emas va lekin men azmoyishchi8282
  Azmoyish – mushohada, o‘ylash.


[Закрыть] bo‘lsam, xrr, shuni aytib qo‘yayki, o‘rdadag‘i kattadan kichik Mirzo Anvarga hurmat bilan qaraydir. Chumolini og‘ritmag‘an kishiga kim ham adovat qilsin – xrrr…

– Habba! – dedi maxdum, – endi nima qoldi; orada go‘daklik xavfidan boshqa hech gap yo‘q… Oyig‘a qirq tillo vazifa, anvo‘i hadyai shohona, yana – eldan ko‘riladirgan obro‘, hurmat, hay, hay, hay…

Maxdumning keyingi jumlasi Anvarni kulimsitdi. Kuchlanib jiddiyatini saqlag‘an holda:

– Hozircha meni bosh munshiy qilib yorlig‘ berganlari yo‘q, – dedi, – shuning uchun bu to‘g‘rida so‘zlashish menga qolsa hali ertaroq ko‘rinadir.

– Men ham buni bilib turibman, bolam Anvar – dedi maxdum. – Basharti bu martabani xudoyi taolo senga nasib qilsa, haligidek bolaliq aqling bilan nobud qilib qo‘ymag‘il, deb so‘zlayman. Eshitishimga qarag‘anda, janobg‘a bir ariza yozib, uzr bayon qilmoqchi emishsan…

– Kim aytdi?

– Kim aytkanini qo‘yaber, ammo boyag‘i harakatlaring bu kori baddan ham qaytmaslig‘ingg‘a bizni ishontiradir. Darhaqiqat, ushbu xabar to‘g‘rimi?

– Sizga arz qilg‘an kishi balki bilib so‘zlagandir… Basharti siz bu fikrimni ma’qul topmasangiz.. albatta majburman.

– Habba, – dedi maxdum tamom ochilg‘an qiyofatda, – go‘daklik lozim emas, jabonat ko‘b mazmum8383
  Mazmum – ayb, yomon.


[Закрыть] sufat, «Osilsang ham baland dorg‘a osil» maqoli ko‘b purhikmat so‘z.

Maxdum shu gapni aytish orasi qone’8484
  Qone’ – rozi.


[Закрыть] va mag‘rur Shahidbekka qarab oldi. Chunki ul bu mag‘ruriyatka ikki jihatdan haqli edi; «basharti siz ma’qul ko‘rmasangiz…», deb Anvar o‘z rizolig‘ini maxdumning yolg‘iz shaxsi bilan bildirdi, ham shu jumla bilan ustozidan boshqalarning o‘z ra’yiga qarshi bora olmasliqlarini onglatdi.

Yaxshig‘ina tushurilgan manti va odatdan tashqari entikib, halloslab ko‘b so‘zlash natijasida Shahidbek charchab, yostiqqa suyanib qolg‘an edi. Shuning uchun ul ikki oradag‘i onglashishni yonboshlag‘an ko‘yi tabrik etdi:

– Balli, mirzo, balli, gap shunday bo‘lsin, xrrr…

Bir-ikki piyola choy ichishkandan so‘ng, maxdum bilan Sahidbek fotiha o‘qub, shom namozig‘a qo‘zg‘alishdilar. Anvar Shahidbekni o‘rta eshikkacha kuzatib bordi. Shahidbek Anvar bilan xayrlashar ekan:

– Inshoolloh yorlig‘ olarsiz, deb o‘ylayman… Bir ne-cha zakotchilar to‘g‘risida siz bilan kengashadirgan gaplar ham bor. O‘z farzandimizdek yigitsiz, sizning mirzoboshi ta’yinlanishingiz bizga ayni muddao, – dedi.

– Yovda bo‘lsa, tezagi tegar emish. Anvar o‘z bolangiz-da.

Anvar ularning so‘ziga qarshi majhul bir vaziyat saqlag‘an holda bosh qimirlatib sufaga qaytdi.

12. BAXMALBOFDA FAQIR BIR OILA

Anvar 12678585
  Milodiy hisob bilan 1850–51-yillar.


[Закрыть]-nchi hijriya miyonalarida Qo‘qonning Baxmalbof mahallasida8686
  Baxmalbof mahalla – duxoba to‘quydurg‘anlar mahallasi (mual.).


[Закрыть] faqir bir oilada dunyog‘a keldi. Onalar tuqqan bolalarini sizga «tilab-tilab olg‘an falonim», deb, otalar «xudoy bergan o‘g‘ulcha» deb taqdim etadirlar. Ammo bizning Anvar bo‘lsa onasining «tilab-tilab olg‘ani» emas va otasi ham uni «o‘gulchag‘a» hisoblamag‘an edi. Otasining kasbi bo‘yoqchiliq, hamisha yarim belidan nil suviga cho‘milib yotqan bir kambag‘al va bir qarich, ikki qarich bolalardan beshtasiga dada edi. Shu besh bolaning yonig‘a izzatsiz, hurmatsiz oltinchi «mehmon» bo‘lib, bizning Anvar qo‘shildi. Ya’ni Anvar tilab oling‘an bola emas, dadasi bilan onasining tilaklariga qarshi, faqat ularning baxtsizlik va qashshoqliqlarig‘a xizmat qilg‘uchi bo‘lib tug‘ildi. Bola tilab olinsa, so‘yinch-quvonch, nog‘orachi-surnaychi va shunga o‘xshash cho‘zma-chalpak, is-charog‘ marosimlari nuqsonsiz ijro etiladir. Ammo Anvarning dunyog‘a kelishi munday marosim, tantanalar va orzu-havaslar bilan bus-butun aloqasiz edi. Masalan onasi o‘z yonig‘a doya chaqirib takalluflanmadi, to‘ng‘uch qizi Nodiraning ko‘magida tug‘di; bolalarini qo‘ni-qo‘shnig‘a so‘yinchi uchun chiqarmadi. Chunki qo‘shnilarning qaysi holingg‘a tug‘ding?» yoki «o‘zi o‘lgur it mizojmi?», deb ta’na qilishlaridan cho‘chidi.

Shu holda yetti-sakkiz kunlab Anvarning dunyog‘a «tashrifi» sir bo‘lib kechti. Anvar ohorliq yangi yo‘rgak ko‘rmaganidek, og‘alaridan birining eski beshigiga to‘q-quzinchi kun belandi emas, tiqildi.

Anvarning «chillasi charog‘ ko‘rmagan» bo‘lsa hech borki yo‘qdir, biroq yigirma kunlab beshikda ismsiz yotishi qiziqdir, chunki yangi «qadrlik mehmon»ga ot qo‘yish na otasining esiga va na onasining xotirig‘a kelgan edi. Oradan yirima kun o‘tsa-ku, bolag‘a ism qo‘ymasalar, deb ota-onani ayblash og‘ir. Balki Salim bo‘yoqchining tiriklikdan qo‘li bo‘shamag‘andir. Anorbibining bo‘lsa olti bolaning xarxashasidan qulog‘i tinchimay miyasi suyulgandir, harholda bu «qadrlik» bolaning oti muhtaram mahalla imomi tarafidan qo‘yilmag‘anidek, ota-ona tomonlaridan ham nasib bo‘lmadi. Ism qo‘yish vazifasini yigirma ikkinchi kunlarda o‘n ikki yoshliq Nodira ado qildi.

Nodira o‘z yaqinlaridag‘i maxdumlardan birining bolasini yaxshi kiyimi, ayniqsa, yoqimliq eshitilgan «Anvar» ismiga suqlanib, havaslanib yurar edi. O‘ylab-netib turmadi-da, yangi chaqaloq ukasining otini ham «Anvar» deb atadi va beshikda chalqancha yotib, nursiz qora ko‘zlari bilan dadasining faqir hayotig‘a «razm qo‘yg‘an» bu chaqaloqning tevaragidan aylanib, «Anvarjon, Anvarjon!» deb xitob qila boshladi. Shuni ham aytib qo‘yish kerakki, Anvarning dunyog‘a kelishini birdan bir tabrik etib so‘yingan shu No-dira edi. So‘ngroq yana unga onaliq martabasida qolg‘uchi, hatto shu kungacha Anvarning eng mehribon kishisi bo‘lib kelguchi yana shu Nodiradir.

Shu yo‘sun Salim bo‘yoqchining mavridsiz laylaklari ichida bemahal g‘urrak bo‘lib Anvar ham yashay boshladi. Bolalari ko‘paygan sayin Salim akaning ishi ham keyinga ketkanidek, kundan kun, ehtiyojdan ehtiyojg‘a o‘tib borar edi. Anvar uch yoshqa kirganda, besh yillardan beri Salim akaga yopishib olg‘an bobosir kasali uning yoqasidan olib yiqitishg‘a muvaffaq bo‘ldi. Ya’ni Salim aka qonsirab, darmonsizlanib yotib qoldi. Muolajaga pul kerak, mundan ham ilgari oilaning umumiy kasali bo‘lg‘an oziqqa ham shu narsa kerak. Salim bo‘yoqchi sarmoyasidagi nil, tuz va shunga o‘xshash dastmoyalarni sotib muolaja qildirg‘an bo‘ldi. Dard ancha ulg‘ayg‘an edi. Bu chiqimlar foyda o‘rnig‘a zarar keltirdilar. Do‘kon dastgohini sotib, ro‘zg‘or qildi. Bular ham bitkandan keyin bu oilaning og‘ir kunlari boshlandi. Ochliq, yalang‘ochliq, ayniqsa kasal boqish.

Shu qish ayniqsa qattiq kelgan edi. Sovuqdan saqlanish uchun ularning hozirliklari yo‘q. O‘pkasiga sovuq tegdirib Salim akaning to‘rtinchi bolasi o‘ldi. Ko‘klamga chiqar-chiqmas Salim bo‘yoqchining o‘zi ham dunyo bilan vido‘lashdi. Buning ustiga Anvar, yana ikki og‘asig‘a qizamiq toshib bir bola munda ham o‘lib berdi. Shu yo‘sun olti oy ichida Anorbibi eridan va ikki bolasidan ayrilib, to‘rt go‘dak orasida tirik beva bo‘lib qoldi. Nodiraning bo‘yi cho‘zilib qolg‘an, har nachuk bir joyini topib ketar, ammo uchta yosh bolaning ishi qiyin edi. Eridan bolalarning tarbiyasiga yararliq hech gap qolmag‘an, bir-ikkita xum, uch-to‘rtta mo‘ndi va shunga o‘xshash rezrov, boshqa bir balo ham yo‘q. Anorbibi mehnat bilan yashab, yetti-sakkizni tug‘ib, yoshi ham qirqlarg‘a borib, tusiga ajin kirib, keksaymasa ham qarimsiq bo‘lib qolg‘an, shuning uchun birartaga tegib olishi to‘g‘risida o‘ylash ham behuda.

Anorbibiga o‘xshash tul xotinlarning qiladirgan ishlari har kimga ham ma’lum: mahallada dasturxonchilik, boylar eshigida oqsochliq, hunarmandroq bo‘lsa – kinnachilik va hokazo. Anorbibi shu hunarlarning hamasiga ham qobiliyat e’lon qilib, bolalarini boqish fikriga tushdi. Va bu orada qizi Nodirani bir bo‘zchi bolasig‘a uzatib, yukini ham biroz yengillatdi.