Текст книги "QRAF MONTE-KRİSTO"

Nuartye yaxşı “peyğəmbərmiş”, çünki hər şey onun dediyi kimi oldu. Elbadan keçmişdə olmamış, çox güman gələcəkdə də təkrar və tətbiq edilməyəcək qəribə, gözəl qayıdış hamıya məlum idi.

XVIII Lüdovik bu qəddar zərbənin qarşısını almaq üçün yalnız zəif bir cəhd göstərdi; insanlara etibar etməyən Lüdovik, hadisələrə də etibar etmirdi. Onun bir-biri ilə uyuşmayan köhnə xurafat və yeni ideyalar üzərində yenicə bərpa etdiyi kral, daha doğrusu monarx hakimiyyəti, imperatorun elə ilk həmləsindən tamamilə yerlə yeksan oldu. Ona görə də, Vilforun kralından aldığı mükafat, nəinki mənasız, hətta təhlükəli görünürdü, bu səbəbdən hersoq Blakas kralın əmrinə uyğun olaraq, fərmanı ona göndərməyə çalışsa da o, öz Fəxri legion ordenini heç kəsə göstərmədi.

Napoleon, imperator sarayında çəkdiyi əzab-əziyyətlər və göstərdiyi xidmətlərə görə qüdrət sahibi olmuş Nuartyenin himayəsi olmasaydı, Vilforu çoxdan kənarlaşdırardı. Buna görə də sözünün üstündə duraraq 1793-cü ildən jirondist və 1806-cı ildən senator olan və bu ərəfədə ona kömək edən insana vəfa göstərərək Vilforu vəzifəsindən kənarlaşdırmadı.

İmperiyanın bərpası zamanı, onun ikinci dəfə yıxılacağını görmək bir o qədər də çətin deyildi, buna görə Vilfor bütün öz hakimiyyətini az qala Dantesin onu ifşa edəcəyi sirrin gizlədilməsinə yönəltmişdi.

Kral prokuroru isə bonapartçılara sadiq olmadığından işdən uzaqlaşdırılmışdı.

İmperator hakimiyyəti bərpa olunar-olunmaz, yəni XVIII Lüdovik tərəfindən yenicə tərk edilmiş Tüilri sarayına yerləşər-yerləşməz, Vilforun ardınca öz oxucularımı da daxil etdiyim o iş otağından, qoz ağacından hazırlanmış masa üzərindən, XVIII Lüdovikin hələ də toxunulmamış, demək olar, dolu tənbəki qutusunu əldə edən Napoleon, öz çoxsaylı və müxtəlif əmrlərini göndərdiyi bir zamanda, – Marseldə, yerli rəhbərliyin bütün səylərinə baxmayaraq, cənubda hər zaman közərən daxili qarışıqlıq qızışmağa başladı; məsələ evdə oturan kralpərəstləri mühasirəyə alıb hədələməkdən kənara çıxaraq, küçəyə çıxanları açıq təhdid etməyə qədər uzanıb getmişdi.

Dəyişmiş şəraitlə əlaqədar, yoxsul sinfindən olan, mötəbər armator, həmişə ehtiyatlı və bir az da cəsarətsiz, ağır və çətin ticarət yolu keçmiş cənab Morrel, onu mülayimlikdə məzəmmət edən bonapartistlərin qabaqda olmasına baxmayaraq, lazımi səviyyəyə qalxaraq, səsini qaldırmaq və şikayət etmək imkanı əldə etmişdi. Yəqin, bu şikayətin Dantesə aid olduğunu artıq başa düşmüsünüz.

Vilfor rəisinin devrilməsinə baxmayaraq, mövqeyini qoruya bilmişdi. Onun toyu pozulsa da, münasib zamanlaradək təxirə salınmışdı. İmperator taxtında qala bilsəydi, Jerar yeni bir partiya axtarmalı, Nuartye isə onun üçün yeni bir gəlin tapmalı olardı; XVIII Lüdovik ikinci dəfə taxta qayıtmış olsaydı, onda markiz de Sen-Meranın da, Vilforun da təsiri iki dəfə artar, bu nişan ən münasib nişan olardı.

Beləliklə, kral prokuror köməkçisinə bir səhər cənab Morrelin gəlişi haqda məlumat verəndə, o Marsel məhkəmə aləmində birinci yerdə dururdu.

Başqası bəlkə də armatorun qarşısına yürüyər və bununla da öz zəifliyini göstərmiş olardı; lakin Vilfor ağıllı adam idi, təcrübəsiz olsa da, əla hissiyyata malik idi. O Morreli, Bərpa zamanında olduğu kimi, məşğul olduğu üçün deyil, yalnız prokuror köməkçisinin qəbul otağında gözləmək kimi bir adət mövcud olduğu üçün qəbul otağında gözləməyə məcbur etdi. On beş dəqiqədən sonra bir neçə müxtəlif qəzetə baxıb, cənab Morreli çağırmağı hökm etdi.

Morrel Vilforu məyus görəcəyini zənn edirdi, lakin o Vilforu, ay yarım bundan əvvəl olduğu kimi sakit, sarsılmaz və soyuq bir tərzdə, nəzakətli halda gördü, bu isə imkanlı, vəzifədə olan adamı sadə adamla bir-birindən ayıran ən keçilməz səddir. Kabinetinə gedərkən Vilfor onu gördükdə titrəyəcəyinə əmin idi, bunun əvəzində o özü yazı masası arxasında oturan prokuror köməkçisini gördükdə narahat oldu və əsməyə başladı.

Morrel qapı ağzında durdu. Vilfor sanki tanımadığı adam kimi ona baxdı. Nəhayət, müəyyən susqunluqdan sonra (bu arada hörmətli armator əlində şlyapasını oynadırdı) dedi:

– Səhv etmirəmsə, cənab Morrel?

Armator cavab verdi:

– Bəli, cənab, mənəm.

Vilfor himayəedici bir işarə ilə:

– Buyurun, gəlin, – dedi, – söyləyin görək sizin gəlişinizi mən nəyə borcluyam?

Morrel soruşdu:

– Məgər başa düşmürsünüz?

– Xeyr, zərrə qədər də olsa, başa düşmədim; lakin buna baxmayaraq, səlahiyyətim daxilində sizə kömək etməyə hazıram.

– Bu tamamilə sizin səlahiyyətiniz daxilindədir. – Morrel dedi.

– Onda izah edin, görək məsələ nədir.

Morrel, öz xahişinin ədalətli və vəziyyətinin şəffaf olduğuna əsaslanaraq, sözə başladı:

– Xatirinizdədirsə, əlahəzrət imperatorun qayıdış xəbərindən bir necə gün əvvəl, mənim gəmimdə kapitan köməkçisi işləyən gənc bir adama, dənizçiyə, kömək etmək üçün yanınıza xahişə gəlmişdim; yadınızdadırsa onu Elba adası ilə əlaqədə təqsirləndirirdilər, o vaxt cinayət hesab edilən bu əlaqələr, indi təltif olunmağa haqq verir. O zaman, siz XVIII Lüdovikə xidmət edirdiniz, bu sizin borcunuz idi, təqsirləndirilənə heç bir güzəşt etmədiniz. İndi Napoleona xidmət edirsiniz və günahsız adamı müdafiə etməlisiniz; bu da sizin borcunuzdur. Buna görə də mən ona nə olduğunu soruşmağa gəlmişəm.

Vilfor özünü məcbur edib soruşdu:

– Onun adı nədir? Lütfən adın söyləyin.

– Edmon Dantes.

Vilfora alnını dueldə, iyirmi beş addımlıqdan rəqibin tapançası altına qoymaq onun üzünə söylənmiş bu adı eşitməkdən daha xoş gələcəyini düşünmək olardı; lakin o, heç gözünü də qırpmadı.

Vilfor belə düşünürdü: “Heç kəs məni bu gənc adamı şəxsi münasibətlərimə görə həbs etməkdə günahlandıra bilməz”.

O təkrar etdi:

– Dantes? Siz Edmon Dantes dediniz?

– Bəli, cənab.

Vilfor yanındakı kontorun içində olan böyük bir siyahını açdı, sonra digər masaya yaxınlaşdı, masadan qovluqlarla dolu rəflərə keçdi və armatora dönərək təbii bir səslə soruşdu:

– Rəhmli cənab, yanılmırsınız ki?

Morrel çoxbilmiş, yaxud işdən daha da məlumatlı olsaydı, başa düşərdi ki, prokuror köməkçisi qəribə də olsa, onu aid olmayan işlə tanış edir; bəlkə də o özünə belə bir sual verməli idi: nəyə görə Vilfor onu həbs olunanların siyahısı ilə tanış olmağa, həbsxana rəisi, yaxud departament prefekti yanına göndərmir? Lakin hər vəchlə qorxu əlamətləri axtaran Morrel onun davranışında bir xeyirxahlıq nişanəsi görürdü: Vilfor hər şeyi düzgün hesablamışdı.

– Xeyr, mən səhv etmirəm, – deyə Morrel cavab verdi, – mən o zavallını on ildir tanıyıram, dörd ildi yanımda qulluq edirdi. Yadınızdadır? Ay yarım bundan əvvəl sizdən ona qarşı geniş ürəkli olmanızı xahiş edirdim, indi isə xahiş edirəm, ədalətli olasınız; siz hətta məni xoşagələn şəkildə qəbul etmədiniz, etinasız cavab verirdiniz. O zamanlar kralsevərlər bonapartistlərə qarşı çox da mülayim deyildilər!

Vilfor özünəməxsus hiyləgərlik və soyuqqanlılıqla ona yönələn sözləri dəf edərək dedi:

– Rəhmdar cənab, mən Burbonların yalnız qanuni varislər olduğuna görə yox, həm də xalqın onları seçdiyini düşünərək kralsevər idim; lakin təmtəraqlı qayıdış mənə yanıldığımı sübut etdi. Dahi Napoleon qalib gəldi: yalnız sevimli kral qanuni hökmdardır.

Morrel kobud səmimiyyətlə ucadan dedi:

– Xeyirli işlər. Sizin belə deməyiniz adama xoş gəlir, bunu zavallı Edmon üçün xeyirli əlamət olaraq görürəm.

Vilfor yeni bir siyahını vərəqləyərək dedi:

– Gözləyin, yadıma saldım: dənizçi, deyəsən belədir? O gərək ki, katalanlı qızla evlənməyə hazırlaşırdı? Bəli, bəli, indi mən xatırladım; bu çox ciddi bir iş idi.

– Eləmi?

– Siz gərək ki, bilirdiniz, onu mənim yanımdan düz məhkəmə binasının yanındakı həbsxanaya apardılar.

– Bəli, bəs sonra?

– Sonra mən, ondan tapılan kağızlarla birlikdə, Parisə məlumat göndərdim. Mən bunu etməyə borclu idim… Bir həftədən sonra məhbusu apardılar.

Morrel qışqırdı:

– Apardılar? Yazıq gəncin başına nə iş açdınız?

– Qorxmayın! Çox güman onu Fenestrel, Pinerol, ya da Müqəddəs Marqarita adalarına, necə deyərlər sürgün ediblər; günlərin bir günü o, sizin yanınıza dönüb, öz gəmisində komandanlığı qəbul edər.

– Nə vaxt istəyirsə qayıdıb gəlsin: o yer onundur. Lakin indiyədək niyə qayıtmasın? Gərək ki, Napoleon ədliyyəsi, ilk növbədə kralpərəst ədliyyəsinin həbs etdiklərini azad etməliydi.

Vilfor cavab verdi:

– Cənab Morrel, təqsirləndirməyə tələsməyin, hər bir işdə qanun gözlənilməlidir. Həbsxanaya göndərilməsi barədə göstəriş yuxarıdan, rəhbərlikdən alınıb; oradan da onun azad olunması haqda əmr alınmalıdır. Napoleon cəmi iki həftədir, geri dönüb; məhbusların azad olunması haqda göstərişlər yeni-yeni yazılmağa başlanıb.

Morrel soruşdu:

– Məgər bütün bu rəsmiyyətçiliyi tezləşdirmək olmaz? Axı biz qalıb gəlmişik. Mənim əlaqələrim, dostlarım var; qərarı ləğv etdirə bilərəm.

– Qərar hələ verilməyib.

– Bəs həbs haqda qərar?

– Siyasi işlərdə həbs edilənlərin siyahısı olmur; bəzi hallarda dövlət adamın iz buraxmadan, bir dəfəlik yoxa çıxmasında maraqlıdır; siyahılar isə onun tapılmasına köməklik edə bilər.

– Yaxşı, ola bilsin, Burbonlar zamanında belə idi, lakin indi…

– Əzizim cənab Morrel, bu hər zaman belə olmuşdur; hakimiyyətlər bir-birini əvəz edir və bir-birinə bənzəyir; Ondördüncü Lüdovik dövründən işə salınan cəza maşını bu günədək fəaliyyətdədir; yalnız Bastiliya çatışmır. İmperator hətta həbsxana nizamnaməsinə əməl olunmasına Ondördüncü Lüdovikdən ciddi yanaşır, siyahıya alınmamış məhbusların sayı isə hədsiz dərəcədə çoxdur.

Bu kimi etiraf hər cür etimadı zərərsizləşdirərdi, lakin Morrelin buna zərrə qədər şübhəsi yox idi.

– Lakin, cənab de Vilfor, zavallı Dantesin qayıdışını sürətləndirmək üçün, mənə nə məsləhət görürsünüz?

– Mən sizə bir şeyi məsləhət görə bilərəm: ədliyyə nazirliyinə əfv üçün müraciət edin.

– Ah, cənab de Vilfor! Axı biz bilirik, əfv nə deməkdir: nazir gündə onlardan iki yüzünü alır, heç dördünü də oxumur.

Vilfor dedi:

– Bəli, lakin o, mənim tərəfimdən və əlavəmlə göndərilmiş əfv olunma qərarını oxuyacaq.

– Siz bu əfvi ona göndərəcəksiniz?

– Böyük məmnuniyyətlə. Dantes əvvəl təqsirkar ola bilərdi, lakin indi deyil; mən onu həbsxanaya göndərməyə məcbur olduğum kimi, azad etməyə də məcburam.

Vilfor beləliklə, onun üçün az ehtimal olunan, lakin ola biləcək təhlükəli və onu məhv edəcək istintaqın qarşısını alırdı.

– Bəs nazirə əfv məktubu hansı tərzdə yazılmalıdır?

Vilfor öz yerini ona verərək dedi:

– Cənab Morrel, bura oturun, sizə diktə edərəm.

– Siz belə xeyirxahlıq edə bilərsiniz?

– Lütf edin! Lakin gəlin vaxt itirməyək. Onsuz da kifayət qədər vaxt itirilib.

– Bəli, bəli! Unutmayaq ki, zavallı gözləyir, əzab çəkir, bəlkə də ümidini itirib.

Vilfor, həbsxanada sakit və qaranlıq içində onu lənətləyən məhbusu düşündükdə diksindi; lakin o, həddindən artıq irəliyə getmişdi. Bundan sonra geri çəkilmək mümkün deyildi: Dantes onun şöhrətpərəstliyinin qurbanı olmalı idi.

Morrel lələk götürüb Vilforun kreslosuna oturaraq dedi:

– Mən hazıram.

Vilfor, Dantesin bonapartistlərin işlərinə göstərdiyi xidməti, onun vətənpərvərliyini ən yaxşı şəkildə qabardaraq, əfvi diktə etdi. Bu xahişnamədə Vilfor, Napoleonun geri dönüşündə, Dantesin fəaliyyətini bilərəkdən qabardaraq, irəlidə gedən adamlardan biri kimi göstərirdi. Aydın məsələdir ki, nazir məktubu oxuduqda, dərhal, əgər bu hələ də yerinə yetirilməyibsə, həqiqəti bərpa etməli idi.

Xahişnamə yazılıb qurtardıqdan sonra Vilfor onu ucadan oxudu.

– İndi mənə əmin olun.

– Bəs onu nə vaxt göndərəcəksiniz?

– Elə bu gün.

– Öz əlavənizlə?

– Xahişnaməyə “tamamilə doğrudur” sözlərini yazmağım ən yaxşı əlavə olar.

Vilfor kresloya əyləşib məktubun küncündə lazımi qeydiyyatı etdi.

Morrel soruşdu:

– Bəs sonra nə etməliyəm?

Vilfor cavab verdi:

– Gözləməlisən. Mən hər şeyi öz üzərimə götürürəm.

Bu əminlik Morreli ümidləndirdi; o, prokuror köməkçisinin yanından sevinc içində çıxaraq, yaşlı Dantesə tezliklə oğlunu görə biləcəyini xəbər verməyə getdi.

Vilfor isə məktubu Parisə göndərmək əvəzinə ehtiyatlı bir halda özündə saxladı; indiki halda Dantesi xilas edən bu məktub, sonralar, Avropadakı və digər hadisələr nəzərə alınmaqla, yəni ikinci dəfə bərpa olmanı, onun özünü məhv edə bilərdi.

Beləliklə Dantes məhbus olaraq qaldı; zirzəmi qaranlığında unudulmuş və itirilmiş Dantes XVIII Lüdovikin səs-küylə taxtdan endirilməsindən və İmperiyanın gurultu ilə dağılmasından xəbər ala bilmədi.

Lakin Vilfor hər şeyi diqqətlə izləyir və dinləyirdi. Napoleonun Yüz gün adlandırılan iki qısa dönüşü zamanı Morrel Dantesin azad olunması üçün həmlə etmiş, lakin hər iki dəfəsində də Vilfor onu ümid və vədlərlə sakitləşdirmişdi. Nəhayət Vaterloo baş verdi. Morrel artıq Vilforun yanına gəlmirdi: o, insan kimi gənc dostu üçün əlindən gələni etmişdi; ikinci bərpa zamanı, yeni cəhdlər onu yalnız heç nədən ləkələyə bilərdi.

XVIII Lüdovik yenidən taxta qayıtdı. Marsel Vilfor üçün xatirələrlə dolu, lakin vicdanını parçalayan bir məkan idi, buna görə də Tuluzada kral prokuroru vəzifəsini əldə etdi; bu şəhərə köçdükdən iki həftə sonra Vilfor, atası sarayda xüsusi hörmət qazanmış, markiza Rene de Sen-Meranla evləndi.

Məhz bu səbəbdən Yüz gün dövrü zamanı və Vaterloodan sonra da hər halda insanlar tərəfindən olmasa da, Tanrı tərəfindən unudulmuş Dantes həbsxanada qaldı.

Napoleonun Fransaya qayıdışını eşidən Danqlar, Dantesə necə böyük bir zərbə vurduğunu anladı; bu xəbər hədəfə yetmişdi, cinayətkarlıqda böyük, adi həyatda isə nisbi qabiliyyətə malik adamlar kimi, o, bu qəribə təsadüfü “qəzavü-qədər” adlandırdı.

Lakin, Napoleon Parisə daxil olub gur əmredici səsi eşidiləndə, Danqlar qorxdu. O, hər an, hər şeyi bilən, hədələyən və hər cür qisas almağa hazır olan Dantesin gəlməsini gözləyirdi. Dəniz xidmətindən getmək istədiyini bildirərək onu ispan tacirlərindən birinin yanına işə alması üçün cənab Morreldən xahiş etdi, mart ayının sonunda, yəni Napoleonun Tüilriyə qayıdışından on-on iki gün sonra Danqlar ora kontor qulluqçusu vəzifəsinə işə düzəldi; Madridə yollandı və bir daha ondan xəbər alınmadı.

Fernan heç nə başa düşmədi. Dantes yox idi, ona lazım olan da elə bu idi. Bəs Dantesə nə oldu? O, bu barədə heç nə öyrənmək belə istəmirdi. Bütün səyləri, Mersedesin nişanlısının qayıtmamağı səbəbinə aid müxtəlif bəhanələr uydurmağa, yaxud da yeni planlar quraraq buradan getmək və Mersedesi özü ilə aparmağa yönəlmişdi; bəzən o Faro burnunun zirvəsində oturaraq (buradan Marsel və Katalana gedən yolların hər ikisi görünürdü), vəhşi quşun donmuş və nifrət oyadan baxışı ilə hər iki yola baxıb sanki özü ilə qisas gətirəcək yaraşıqlı dənizçinin görünüb-görünmədiyinə baxırdı. Fernan qəti şəkildə Dantesi güllələmək, sonra da bu qətlə haqq qazandırmaq üçün özünü öldürmək qərarına gəlmişdi. Lakin özü-özünü aldadırdı; o heç bir zaman özünü öldürə bilməzdi, çünki hələ də ümid edirdi.

Bütün bu həyəcanlarla yanaşı, İmperator gur səsi ilə əsgər siyahısında olan sonuncu əsgəri də silahlandırıb, silah tuta bilən hər kəsi silahlanmağa çağıraraq Fransa hüdudlarını tərk etdi.

Hamı ilə birlikdə, Fernan, rəqibinin onun yoxluğunda qayıdıb sevdiyi qızla evlənmək qorxusu və düşüncəsi ilə, qəlbi parçalanaraq daxmasını və Mersedesi tərk edib yürüşə qoşuldu.

Özünü öldürməyə qadir olsaydı, Mersedesdən ayrıldığı an özünü güllələyərdi.

Onun Mersedesin qayğısına qalması, hiyləgərcəsinə dərdinə şərik olması, qızın ən kiçik arzusunun qarşısında göstərdiyi səy, sədaqətin həmişə səxavətli ürəklərdə doğurduğu şəkildə təsir doğurdu; Mercedes Fernandı həmişə dost kimi sevmişdi, bu dostluq minnətdarlıq hissi ilə daha da artdı.

Kiçik Mersedes çantanı katalanlının çiyinlərinə bağlaya-bağlaya dedi:

– Qardaşım, yeganə dostum, özünü qoru, göz yaşları tökdüyüm və səndən başqa heç kimim olmadığı bu dünyada, məni yalnız buraxma.

Ayrılıq dəqiqəsində deyilən bu sözlər Fernanın ümidlərini canlandırdı. Dantes qayıtmazsa, ola bilsin, bir gün gələcək və Mersedes onun arvadı olacaqdı.

Mersedes ucsuz-bucaqsız dəniz qarşısında, heç zaman ona bu dərəcədə barsız görünməyən çılpaq qayada yalnız qalmışdı. Bu diyarda hələ də hekayəsi danışılan o divanə qız kimi göz yaşları içində, durmadan Katalan ətrafında dolanırdı; bəzən yandırıcı cənub günəşi altında, tərpənmədən, lal, heykəl kimi dayanaraq Marselə tamaşa edirdi; bəzən sahildə oturub dalğaların onun dərdi kimi daimi iniltisinə qulaq asaraq öz-özündən ümidsiz intizarın amansız ağrısını çəkməkdənsə, irəli əyilib dəniz burulğanına özünü atmağın daha yaxşı olub-olmayacağını soruşurdu. Mersedesi özünü öldürməkdən qorxu hissi saxlamadı – o dinə itaət etməklə özündə rahatlıq tapıb, intihardan xilas oldu.

Kadrussu da Fernan kimi orduya çağırdılar, lakin katalanlıdan səkkiz yaş böyük və evli olduğundan, onu üçüncü dərəcəyə daxil edib sahil qoruma dəstəsində saxladılar.

Ümidlə yaşayan yaşlı Dantes, İmperator devrildikdən sonra, son işıqucunu da itirdi.

Oğlu ilə ayrıldıqdan düz beş ay sonra, Edmondun həbs olunduğu saatda Mersedesin əlləri üzərində dünyasını dəyişdi.

Morrel dəfn xərclərini öz üzərinə götürməklə yanaşı, yaşlı adamın xəstəliyi dövründə götürdüyü kiçik borclarını da ödədi.

Bu təkcə insansevərlik nümunəsi deyildi, həm də cəsarətli bir hərəkət idi. Cənub tamamilə daxili müharibələr içərisində olduğu halda, Dantes kimi təhlükəli bir bonapartçının atasına, ölüm yat