Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 3 чааһа"

– Төһө даҕаны куттал суоһуу сырыттар, билсиһииттэн, ыһыахтан астынныбыт. Үтүө дьон үтүө сиргэ олохсуйбуккут. Аны биллэхпит… Улуу Добдурҕа саҕана күүтэбит, кыылга бииргэ бултуо этибит, – дии-дии этэрбэһин оһуттан кыыннаах бадаайыны оруу тардан таһааран, сүгүрүйэ Туоҕа Боотурга туттарбыта. – Бу биһиги ууспут эллээбит быһаҕа. Эйиэхэ Дуораан Уус бар дьон ортотугар туттарбыт аҕа ууһун баһылыга буоларгын туоһулуур кылыскар ханыы буоллун! – Кэлтэгэ көнөн кэлбитэ. – Бээрэ, ити уот ыыппыт, сэриилии сатаабыт туматтары хайыыгыт?

– Махтал! Быһах быһаҕа эбит, – Туоҕа Боотур бадаайыны кыыныттан сыыйа тардан, эргим-ургум көрө, мустубут дьон диэки эргиллэн, өрө ууммута. Дьон илиилэрин өрө уунан, үс төгүл уруйдаан ылбыттара.

– Туматтар түөлбэлэригэр бара сылдьыахпыт. Тумус Боотурдар ханна түһүүлэнэн олороллорун билэллэр. Испититтэн күрээбит, кээнньэли киһини көрдүүбүт… Бу алдьархай киниттэн тахсыбытын билэн турабын. Кыргыс имэҥин, таныары тоҕо тарпатах киһи… Эйэнэн ол киһини биэрдэллэр, бэрт этэ…

– Сөптөөх быһаарыныы. Туоҕа Боотур, биир көрдөһүүлээх эбиппин. Кырамай Боотурдаах ыһыахха ыҥыра тиийэ сылдьан, айылгылаах киһилээххит туһунан кэпсээбиттэрэ ээ. Көстөөх сиртэн иһиллэр бэлэстээх… Көрбөккө, истибэккэ бараары гынныбыт.

– Ээ, Бэлэс Боотуру этэҕин. Баар, баар, – диэбитинэн, тэйиччи турар Бэлэс Боотуру ыҥырбыта. – Бэлэс Боотур, ыалдьыттарбыт эн хаһыыгын истээри гыналлар, хайыыгын?

Бэлэс Боотур үөрэн сэгэйэ түспүтэ. Кэлтэгэ Хоһууҥҥа сүгүрүйбүтэ.

– Көр эрэ! Аатым дуораһыйар эбит дуу… Хаһыытаамына. Бэйэм даҕаны ыһыытаабакка, тыыным-быарым хаайтара сылдьар. Ол эрээри үнүргү буруоҕа кэһиэхтэннэ бадахтаах, – дии-дии ньээлбэтин субуйа тардан, хонууга бырахпыта. Сыыҥтыы-хаахтыы, тэйэ хааман маадьайа:

– Айанньыттар барардыы, томтор анныгар түһээриҥ. Табаларгытын үчүгэйдик тутаарыҥ, – Бэлэс Боотур күөмэйин чөллөрүтэн, сөтөллөн хахсайбыта.

Кэлтэгэлээх мустубут дьоҥҥо нөрүйэн, табаларын сиэппитинэн, томтор анныгар түспүттэрэ. Балачча тэйиилэрэ, Бэлэс Боотур томтор кытыытыгар тиийэн, ытыстарын холбоччу тутан чохчойо түһээт: «Аны да көрсүөхпү-үүт!» – диэн хаһыытаан тоҕо барбыта. Кучан олохтоохторо, билэр буоланнар, эрдэттэн кулгаахтарын саба туттан, харахтарын быһа симэн, төҥкөһөн турбуттара. Сыһыыга сылдьар сылгылар үргэн хаһыҥыраһа, сүүрэн тигинэспиттэрэ. Күөлтэн кус-хаас айманан өрө көппүтэ. Аллара хаһыыны истээри чуоҕуһан турбут дьон, соһуйбут табаларын тута сатаан, өрө мөхсө тилигирэспиттэрэ. Бэлэс Боотур хаһыытыттан астынан сис туттан, төттөрү-таары түөрэҥэлээбитэ.

Чорбох Боотур күүрээннээх күннэр ааспыттарын кэннэ, дьон-сэргэ уоскуйуута, Туоҕа Боотурга Үрүйээнэлиин ыал буолан эрэллэрин иһитиннэрбитэ. Туоҕа Боотур үөрүүтүттэн Чорбоҕу хам кууһан, өрүтэ көтөҕөлөөн ылбыта. Күһүөрү, Лүксүрээн ураһатын таһыгар, балаҕан туттарыгар сүбэлээбитэ.

Чорбох саҥа сылы үчүгэйдик саҕалаабытыттан санаата өрө көтөҕүллэн сылдьара. Үрүйээнэлиин кэпсэтиитэ кынаттаан, ис күүһэ өрө тэбэн, ыһыахха ырааҕы сүүрүүгэ кими даҕаны атахтаах оҥорботоҕо. Бэдэр Боотур туматтары сууһартаан дьиэгэнийэн, хаана оонньоон, далла мэндэһиитигэр киирбэтэҕэ. Томтор олохтоохторуттан Чорбох ыппыта. Манна даҕаны баардааҕа таайан, кыраҕы харахтаах бэргэн ытааччы аатын ылбыта. Инньэ гынан, көтүөн кыната суох буолан, үөрэ-көтө сылдьара. Инитэ Муос уоллуун ураһа туруораары, ойууртан уһун ураҕастары таспыттара. Ыһыах кэмигэр Чорбохтоох Үрүйээнэ бииргэ сылдьалларын, кэккэлэһэ туран оһуохайдыылларын көрбүт дьон күлүктэригэр имнэммиттэрэ туолан эрэриттэн үөрсүбүттэрэ. Саҥата-иҥэтэ суох көмөлөһөн, ураҕастар хатырыктарын суллаһан, дьылҕан оҥорсон өрө аспыттара. Туоҕа Боотур саҥа турбут ураһа таһыгар түөлбэ олохтоохторун ыҥыртаан, Чорбохтоох Үрүйээнэ санааларын холбообуттарын иһитиннэрбитэ. Чорбоххо кутаа отуннарбыта, Үрүйээнэҕэ ситии тартаран, үрүҥ сиэлинэн салама ыйаппыта. Үрүҥ Аар Тойоҥҥо махтанан, кутааны тула хаама сылдьан, кымыһы ыспахтаабыта, үрүҥ сиэлинэн сыт-сымар таһааран алҕаабыта.

Күннэр, түүннэр былыт устарыныы элэҥнэспиттэрэ. Олору кытта хомолто аһыыта, үөрүү өрөгөйө өрө күүрэн кэлэ, сыыйа симэлийбитэ. Кучан олохтоохторо күннээҕи кыһалҕаларын үмүрүтэ түбүгүрэллэрэ. Туоҕа Боотур көҕүлэ быһыллыбыт Хучаны босхолоон үүрдэрбитэ эрээри, уол түөлбэтигэр тиийдэҕинэ өлөрүөхтэрин этэ, ытыы-соҥуу бэйэлэригэр хаалларалларыгар көрдөспүтэ. Туоҕа Боотур уолу аһынан, Элиэ Хоһуун табаларын көрө сылдьар боотурдарга көмөлөһөөччүнэн ыыппыта. Улахан сугулаан кэнниттэн Тоҕурай Боотур сирдьиттээх туматтар түөлбэлэригэр сэриинэн барар буолбуттара. Дьиикимдэттэн Тарҕаан Хоһууннаах уонча буолан көмөҕө тиийэн кэлбиттэрэ. Туматтар эйэлээх кэпсэтиинэн Хаан Илбиһи биэрбэтэхтэринэ, кыргыһардыы тэринэн айаннаабыттара.

«Хаан Илбис баарын тухары, нус-хас олох, атын аҕа уустары кытта Ил-Эйэ кыаллыа суох дуу… Тыгын Тойон: «Сорох ардыгар үҥүү күөрэҥнээтэҕинэ, батас кылбаҥнаатаҕына, биитэр утары уунар манньата суох эйэлээх олоҕу туппаккын…» – диэн манныгы эттэҕэ…» Туоҕа Боотур эйэлээх олох кыргыһа суох олохтонуо суоҕуттан ыар санааҕа баттаппыта.

Туматтар улахан таныары саҕалаабыттарыттан уонна Хаан Илбис сүппүтүттэн куттанан, түөлбэлэриттэн көһөргө күһэллибиттэрэ. Кыргыс дьоно тиийиилэригэр ураһалар дьылҕан мастара ардьаһан, онон-манан таба кубарыйбыт муостара, сарыы элээмэлэрэ ыһыллан сыталлара. Туматтар түөлбэлэрэ кураанахсыйбыт этэ. Арай Хаан Илбис хараарбыт тордоҕо, кубарыйа куурбут муннулара, харахтара оҥоспут харамньыларынан манабылланан барыаран турара. Боотурдар тордоҕу төгүрүйэн туран, уоттаан кэбиспиттэрэ. Салгыы суоллаабакка, Кучаннарыгар төннүбүттэрэ. Ол эрээри Тоҕурай Боотур Хаан Илбиһи булар санаатын булгуруппатаҕа. Биир түүн үс тумус боотурдарын кытта сүтэн хаалбыттара.

От ыйын өҥүрүк куйаас күннэрэ сатыылаабыттара. Итийбит, хамсаабат салгынтан от-мас иһийэ санньыйбыта. Көтөр-сүүрэр күлүк сирдэринэн хорҕойбута. Бэл, биир кэм дыыгынаһар бырдах бииһэ намыраабыта. Окко киирии саҕаламмыта. Бастаан утаа от охсоллорун ахтыбыт Тараҕай Боотур Быйаҥ Боотурдуун томтордоруттан саҕалаан от охсон куһуйан иһэн, итииттэн чаҕыйан, күн тиит кэннигэр санньыйыыта, сөрүүн түһүүтэ киирэр буолбуттара. Кинилэр тэлэн нэлэһиппит суолларын кэҥэтэн, Бэдэр Боотур, Чорбох Боотур, Туҥуй Боотур охсон куһуйаллара.

Дыгый оҕонньор кыыһыныын туулаан, ардьалаан, киэһэтин үөлэн, күннэрин билбэккэ атаараллара. Хатыы ама буолан, ас астаан, таҥас-сап бэрийэн, дьонун үөрдэрэ. Үөлбүт соболорун, мундуларын, хаппыт балыктарын мунньан, Таатык Кучаҥҥа илдьэрэ. Дыгый түөлбэтин дьонун балыгынан хатаҕалыырыттан улаханнык астынара. Баарын тухары туһалаах, көмө киһитинэн сананара.

Кэм хайа да санньыар санааны сайгыыр дииллэр эрээри, Татыйык Туйаҕы саныыра, ахтара күн-түүн улаатан иһэрэ. Кучаҥҥа балык илдьэр күнүгэр: «Баҕар, Туйах кэлбитэ буолуо», – диэн эрэл санаалаах сарсыарда эрдэттэн хоҥноро. Кучаҥҥа чугаһаан иһэн, туох эмэ уларыйыы тахсыбытын сибикилии сатыыра. Түөлбэҕэ көрсүбүт дьоно харахтарын куоттаралларыттан туох даҕаны биллибэтэҕин сэрэйэн, оргууй үөһэ тыынан ылара. Үрүйээнэлээххэ көмөлөһөн, от мунньуһан, ынах ыаһан, киэһэ сөрүүн түһүүтэ төннөрө. Ол иһэн куустуһан турар хатыҥнарыгар туораан, сынньанан ааһара. Хатыҥнарын кытта кэпсэтэ, оргууй суугунаһар сэбирдэхтэр сиккиэрдэрин иһиллии, иһийэрэ. Ардыгар күн-түүн ааһарыттан, Туйах кэлбэтиттэн уйадыйан, уйа-хайа суох ытаан ылара.

Бүгүн эмиэ, төннөн иһэн, хатыҥнарыгар туораан тахсыбыта. Эр-биир иэдэһинэн сыстан ыла, маҥан субаларын имэрийбэхтээбитэ.

– Хатыҥнарбыт барахсаттаар… Күн түүнү солбуйан, кэм бардар баран иһэр… Туйах бүгүн даҕаны суох, кэлбэтэх… Ама, букатыннаахтык сүппүтэ буолуо дуо? Суох, суох… Кини хайаан даҕаны эргиллиэ. Эппит тылын бэйэҕит истибиккит дии… Күүтэбин, эһиги эмиэ күүтүҥ. Хайаан даҕаны эргиллиэ… Эһиэхэ үүттээх тааһын хаалларыым. Тиийэн кэлэн көрдөҕүнэ үөрүө: «Буллум ээ, эйигин көрдөөммүн, өр буоллум…» – диэҕэ. Оччоҕо барыта үчүгэй буолуо, – диэн ботугуруу моонньугар кэппит үүттээх тааһын устан, лабааҕа баайбыта. Эмискэ чуумпуну аймаан, үрэххэ хайаахтыырдар аймаммыттара, кустар ууну лаһыйан лаһыгыраһаллара, ким эрэ дуу, туох эрэ дуу ууну күллүргэччи кэһэр тыаһа улаатан иһиллибитэ. Татыйык тохтуу түспүтэ. «Эһэ! Бу алдьархайы!» диэн күлүмэх санаа охсуллан ааспыта. Эт-этэ күүрэн, өйөннөрө уурталаабыт алаҥаатын, кэһэҕин харбаабытынан хатыҥын кэннигэр сөрүөстүбүтэ. Ууну күллүргэтэр тыас кытыл аннынан чэй тааһы тоҕута кэһэн хардырҕаппыта. Татыйык алаҥаатын быарын ыксары тутан, ох уурунан ытарга бэлэмнэммитэ. Атах тыаһа таастаах кытылтан тэйэн, хойуу оту кэһэн сырдырҕаппыта. Өтөр буолбатаҕа, эниэни өрө сүүрэн битигирэтэн, туматтардыы кылгас сонун үргүлдьү бэргэһэтин хараҕар диэри тардыммыт хоһуун сыыр үрдүгэр биирдэ дьирэс гына түспүтэ. Көхсүгэр сүкпүт кураахтаах алаҥаатын көннөрө, сэлии муоһа төбөлөөх модьу уктаах үҥүүтүн сиргэ батары аспыта. Татыйык атын «эһэни» көрөн, кирийэ түспүтэ. Куотар, саһар сирэ суоҕуттан сүрэҕэ күүскэ тэбэ, охтоох кирсин тардан кычыгыраппыта. Хоһуун тыас диэки хайыһа, үргүлдьү бэргэһэтин кэннигэр силэйэ, тохтуу түспүтэ. Татыйык соһуйан, саҥа аллайаат, охтоох кирсин ыытан кэбиспитэ. Ох илбистээхтик ыйылыы, хоһууну сиирэ-халты көппүтэ. Хоһуун үҥүүтүн хаба тардаат, туора ыстана, үҥүүтүнэн быраҕаары кэдэрийэ түспүтэ.

– Ту-Туйах, эн дуо? – диэбитинэн Татыйык алаҥаатын ыһыктан, хатыҥ кэнниттэн тахсан кэлбитэ. Хоһуун кыыһы көрөн, үҥүүтүн санньытан иһэн, ыһыктан кэбиспитэ. Ынчыктыыр икки, ыҥыранар икки ардынан саҥа таһаараат, кыыска утары ыстанан тиийэн, иннигэр хоруйа түспүтэ. Уунан бычалыйбыт Татыйык үөрбүт харахтарын көрөн, хам кууһан ылбыта.

– Таатык, Таатык… Мин ээ… Кэллим… Мин… – диэбитинэн, хаһан даҕаны ыһыктыа суохтуу, бобо кууспута. – Эргилинним, тыыннаахпын… – Туйах Таатык дьигиҥниир санныларын имэрийэ, оройуттан сыллаан ылбыта. Татыйык уол түөһүгэр сирэйин анньан, ытыыра күүһүрбүтэ.

– Таатык, уоскуйууй… Кэллим, эргилинним…

– То-тоҕо хойутаатыҥ? – Татыйык өрө сыҥа, уолу кууһа оргууй саҥарбыта. – Эйигин… Эһэ баттаабыт диэбиттэрэ… – Татыйык эмиэ ыҥырҕаан барбыта. – Мин итэҕэйбэтэҕим… – диэбитинэн уол түөһүттэн сирэйин арааран, ууламмыт харахтарынан мичээрдээн ылбыта. – Аны эйигин ханна даҕаны ыытыам суоҕа… Сөп дуо? – дии-дии хараҕын уутун соттубута.

– Сөп. Аны эн биһикки өрүү бииргэ буолуохпут…

Уоллаах кыыс үөрүүлэриттэн ытамньыйа, куустуһан соҥуоран ыла, өр кэпсэппиттэрэ. Кутуйах хаамыытынан кылгаабыт сырдык хайыы үйэ боруора хараҥарбыта. Сайыҥҥы түүн сылааһынан угуттуу, суорҕан туманынан үллүйэ устубута. Уоллаах кыыс сиэттиспитинэн үрэххэ сүүрэн киирэн, кыра оҕолуу уунан ыспахтаһа, дьоллоохтук күлсэ, илии-илиилэриттэн ылсыһан кытылынан хаамсыбыттара. Хатыҥнарын таһыгар кулуһун оттон, бэрт өр сэһэргэспиттэрэ. Куустуспутунан саҥа күн тахсарын долгуйа көрсүбүттэрэ. Айылҕалыын бииргэлэһэн иһийэн ыла, чуумпуга сууланан ылбыттара.

– Эн Кучаҥҥа бараҕын дуо? – Татыйык сэбирдэхтэр быыстарынан тыгар күн сырдык сарадахтарынан сарбынньах ойуулана, оргууй ыйыппыта.

– Суох… Эйигин кытта Арыылаахха… Дьоммутун үөрдүөх! Онтон иккиэн Кучаҥҥа барыахпыт. Сүппүт киһи сүтэ түһүүм ээ… Көрдөөбөттөр ини… – Туйах күлэн ылбыта. Татыйыгы кууһан, сүүһүттэн сыллаан сырылаппыта.

Дыгыйдаах Хатыы кыыстарын кэтэһэн, сыта-олоро сүгүн утуйбатахтара. Дыгый халлаан сырдыыта туран, Хатыытын долгутумаары, ардьаларын көрө барардыы тэринэн, тыытын анньынан, тумаҥҥа киирэн симэлийбитэ. Ыраахха диэри эрдии чалымныыра, көхсүн этитэн ылара иһиллэрэ. Дыгый үөскэ киирээт, Татыйык Кучаҥҥа барарыгар тыытын тиксиһиннэрэр сирин диэки тыытын тумсун салайбыта. Хатыы куобах истээх суорҕанынан бүрүнэн, хаһан эрэ Дыгый кыыһын аҕаларын күүппүтүн курдук, дьикти турукка киирэн, тыы тахсар сиригэр олорон хаалбыта. Оргууй бигэнэр долгун кытылы сайҕыыр тыаһын иһиллии, үүт тураан туманы кэтээбитэ.

Туйахтаах Татыйык Арыылаах эбэҕэ тиийиилэригэр, туман ситэ көтөҕүллүбэккэ турара. Уоллаах кыыс тыыларыгар мэҥэстэн саҥардыы устан эрдэхтэринэ, туман быыһыттан тыы тумса көстөн кэлбитэ.

– Аҕаа, эн дуо? – Таатык туманы одуулаһа ыйыппыта.

– Таатык, Таатык… Тоҕо хойутаатыҥ? – диэн Дыгый саҥата кыыкынаабыта.

– Аҕаа, мин, биһиги, биһиги, – диэн Татыйык чаҕаара түспүтэ.

– Ээ, тумана, онно эбии хараҕым көрөр үһү дуо? Кимниин кэллигит?

– Мин, Туйахпын!

– Ким даа… Туйахпын даа… Бу дьолу, бу оҕоккобун, – диэбитинэн, Дыгый тыытын тумса Туйахтаах тыыларын таарыйыахча сурулаан тахсыбыта.

– Аҕаа, сэрэн, сэрэн, тыыны түҥнэрээри гынныҥ, – Таатык аймана, аҕатын тыытын харбаан, тыытыгар сыһыары тарпыта. Дыгый үөрүүтүттэн эрдиитин ыһыктан, ууламмыт хараҕын сотто, Туйаҕы кыҥастаспыта.

– Бу дьолу! Бу дьолу! – диэмэхтии, туруохтуу өгдөҥөлөөбүтэ.

– Турума, турума… Этэҥҥэбин… – Туйах иҥнэҥэлээбит тыы иитин харбаан ылбыта. – Барыта үчүгэй! Наллаан кэпсиэҕим.

– Оннук. Чэ, бара охсуоҕуҥ! Ийэҕит кэтэһэн иэдэйдэҕэ… – Дыгый биир кэм сүүрэр хараҕын уутун сотто, тыытын анньыммыта. – Бу дьолу, бу үөрүүнү… Эһиги бара туруҥ. Мин ардьаларбын көрөн ааһыам, – диэбитинэн, тыытын кэннинэн эрдэн, суол биэрэрдии туора устубута.

Туйахтаах тыы тахсар сиригэр чугаһаан иһэн, суорҕан бүрүнүүлээх ийэлэрин көрбүттэрэ.

– Ийээ, ийээ, биһиги кэллибит… Туйах кэллэ! – Татыйык илиитинэн далбаатаабыта. Хатыы суорҕанын илгээт, икки илиитин утары ууммутунан кытылга киирбитэ. Туйах чугаһаан иһэн, тыытыттан түһэн, ууну күллүргэччи кэһэн, Хатыыны кууһан ылбыта. Долгуйбута бэрдиттэн бөтө бэрдэрэ: «Ийээ…» – диэн ыган, саҥа таһаарбыта.

– Ии… Оҕом эргиллибит дии… Бу дьолу! – диэбитинэн, Хатыы Туйаҕы санныттан имэрийэ, ытаан, санна дьигиҥнээбитэ. – Ол иһин… Эргиллиэ диэн эрэнэрим…

– Ийээ, оттон миигин ахтыбатыҥ дуо? – Татыйык аттыларыгар кэлэн, хомойбута буолан, уоһун толлоппута.

– Ыы, оҕобун хайдах ахтыам суоҕай? – Хатыы кыыһын кууһан, сыллаан ылбыта. – Чэ, тахсыаххайыҥ, бука, аччыктаатаххыт, – дии-дии хараҕын уутун сотто, тиэтэйэ-саарайа холомотугар барбыта.

– Һуу, үчүгэйин! Кэлэр күннээх эбиппин, – Туйах тулатын көрүнэ, Татыйыгы кууһан ылбыта. – Эргиллэр күннээх эбиппин…

* * *

Туйахтаах Татыйык сиэттиспитинэн Кучан эниэтин тахсааттарын кытта, бастакынан Муос уол сүүрэн кэлбитэ. Саҥата суох турбахтаат, Туйахха сүүрэн тиийэн, кууһа түспүтэ. Туйах соһуйан, уолу көҕүлүттэн имэрийэ:

– Оо, Муос! Улааппыккын дии… – диэбитинэн, уолу хоннохторун анныттан ылан, өрө көтөҕөлөөбүтэ. Муос кычыкыламмыттыы күлэн сыһыгырыы, бычалыйан тахсыбыт хараҕын уутун соттоот:

– Туйах тыыннаах! Туйах тыыннаах… Кэллэ, кэллэ… – диэн ыһыытыы, сүүрэн бурҕачыйа турбута. «Тыыннаах, тыыннаах!» диэн хаһыы түөлбэни тилийэ көппүтэ. Балаҕаннартан, ураһалартан дьон тахсан кэлбиттэрэ. Саҥа-иҥэ хойдо түспүтэ:

– Хайыы… Туйах кэлбит!

– Кырдьык кини дии…

– Көр эрэ! Дьэ, бу үчүгэй!

– Бу дьолу! Тыыннаах, тыыннаах!

– Оттон уола, бөрө оҕото суох дуу…

– Баҕар, Элиэ Хоһуун эмиэ тыыннааҕа буолуо…

– Эппэтэҕим дуо, кэлиэ диэн…

– Оо, ол иһин! Туйах уол оҕото буоллаҕа…

Дьон Туйаҕы уруйдуу, көхсүттэн имэрийэ, харытыттан харбыы, иилии эргийбиттэрэ. Туоҕа Боотур эниэ аллара өттүгэр сылдьан, Муос хаһыытын баардылаабатаҕа. Онтон дьон айманарын истэн, киэҥ-киэҥник атыллаталаан тиийэн кэлбитэ. Туйаҕы итэҕэйбэтэхтии көрө, тула хаампыта. Улаханнык үөрбүтүн биллэрэн, хам кууһан ылан, өрө көтөҕөлөөбүтэ. Аттыгар килбигийэн турар Татыйыгы сүүһүттэн сыллаан ылбыта.

– Дьэ, бу үчүгэй! Туйах да Туйах! Көрүҥ! Уолбут тиийэн кэллэ… – дии-дии иннин көҕүлүн өрүтэ анньыалыы, дьоҥҥо эргиллэн:

– Үтүө дьонум! Түөлбэбитигэр үөрүү тосхойдо! Уолбут эргиллибит үөрүүтүгэр, сөрүүн түһүүтэ, малааһынна тэрийиэҕиҥ. Санаа баттыгын киэр илгиэҕиҥ… Хайдаҕый? – диэбитигэр мустубут дьон үөрэн, алыкылаан хаһыытаспыттара.

Үрүйээнэ үөрүүтүттэн Татыйыгы тула көтө, иккиэннэрин хоннохторун анныттан ылаттаан, балаҕаҥҥа киллэрбитэ. Сөрүүн кымыс кутан биэрэ, ас тардан түбүгүрбүтэ. Балаҕан аанын киэҥник тэлэйэн, Муос уол көтөн түспүтэ.

– Туйах, Лүксүрээн ураһатыгар тиийэр үһүгүн. Туоҕа Боотур эттэ… – диэт, хоруй күүппэккэ таһырдьа ойбута. Туйахтаах Татыйык бэйэ-бэйэлэрин көрсөн ылбыттара.

– Бар, бар… Ыйыталлара элбэх буолуо… Биһиги Үрүйээнэлиин от мунньуһа киириэхпит, – Татыйык Үрүйээнэттэн кыбыстыбыттыы оргууй саҥарбыта. – Киэһэ көрсүөхпүт…

Туйах Лүксүрээн ураһатыгар киирбитигэр, мустубут дьон уруйдуу көрсүбүттэрэ.

– Туйах, кэл, дарпы таһыгар олорон, кымыста ис, – Туоҕа Боотур Туйаҕы бэйэтин таһыгар ыҥырбыта. – Эһиги сүтүөххүтүттэн ыарахан күннэр-түүннэр аастылар. Эһэҕэ түбэспиккитин суоллаан билбиппит… Туох алдьархай буолбутай? Ким өлбүтэй? Эн хайдах тыыннаах ортуҥ? Кэпсээ эрэ…

Туйах мух-мах буолан ылбыта. Күөмэйин чөллөрүтээри гыммыттыы, чохоонтон кымыс ыймахтыы, кэпсээн барбыта. Боотурдар сорох түгэннэри чуолкайдаһан ыйыта, бэркэ сэҥээрэн истибиттэрэ. Бойум тыыннааҕыттан үөрсүбүттэрэ.

– Бээрэ, ол Чыллыырка Бэрт Дагдаҕар Боотур туһунан тугу кэпсиир? Ыҥырыыны хайдах ылыммытай? – Туоҕа Боотур ыйыппыта.

– Чыллыырка Бэрт сүрдээх киһи эбит. Өһүгүн өлөрбөтөхпүтүттэн, эбиитин арыалдьыттаах ыыппыккытыттан улаханнык астыммыт этэ. «Дьоһун, сиэрдээх боотурдар эбит. Киһи үөрдүһүөх дьоно эбит»,– диэбитэ. Дагдаҕар Боотур ханна баарын билбэт эрээри, тыыннаах, тумат дьахтарын көрдүүр үһү.

Чыллыырка Бэрт ойоҕунуун Бойуму сирдээн, Дьабдьы сиригэр барардыы хаалбыттара. Барыта этэҥҥэ буоллаҕына, аны сайын ыһыахха кэлиэх буолбута.

– Дьэ, аакка киирбит киһини көрүүһүкпүт. Аташкаан сүрдээн-киэптээн кэпсээбитэ… Туйах, котокооҥҥун хантан буллуҥ? Эйиэхэ араҥас тутан, онно хаалларбыппыт дии… – Бэдэр Боотур Туйах дьиэл таһыгар сатанахха ыйаабыт кыыннаах котокоонун көрөн, дьиктиргээн ыйыппыта.

– Ээ, Элиэ Хоһуун: «Көрсүбэтэхпитинэ, кэлэн иһэн көрөн ааһаар… Котокооҥҥун буллаххына ылаар…» – диэбитэ. Төннөн иһэммин, эһэни кытта киирсибит сирбитин таарыйан ааспытым. Араҥаһы көрөн, Элиэ Хоһууҥҥа туруорбуттар диэн үөрэ санаабытым. Көҥүллээх курдук сананан ылбытым. Котокоонум оннугар Чыллыырка биэрбит туктуйатын хаалларбытым…

Эмискэ түргэн атах тыаһа битигирээн кэлбитэ. Дьиэл аллара өттүнэн түөрт атах буолан Муос уол ойон киирбитэ. Дьон элбэҕиттэн кыбыстан, төттөрү түһүөхтүү эргиллэн иһэн:

– Сыһыыга билбэт сылгыларым киирдилэр… Элбэх баҕайылар… – диэт, таһырдьа ыстаммыта.

Боотурдар соһуйан, бэйэ-бэйэлэрин көрсөн ылбыттара.

– Сылгылар даа… Хантан кэллэхтэрэй? – дэһэ, ойон туран, таһырдьаны былдьаспыттара. Табыктаах томторго тиийиилэригэр, аартыктан аттаах дьон бөтөрөҥнөтөн тахсыбыттара. Сылгыларын күөйүөхтүү уунаҕалатан иһэн, томтор үрдүгэр дьон турарын көрөн, чуоҕуһа түспүттэрэ. Тугу эрэ сүбэлэһээт, томтор диэки сиэллэрэн сиксиппиттэрэ. Чугаһаан иһэн тохтоон, биир аттаах киһи уһулуччу ойутан тахсан:

– Сылгылаах, ынахтаах урааҥхайдар быһыылааххыт. Биһиги Тыгын Тойон дьонобут! Аймахпыт Туоҕа Боотур түөлбэтин көрдүүбүт… – диэн хаһыытаан бытарыппыта. Үөһээ турааччылар итини истэн: «Кэлиҥ, кэлиҥ. Туоҕа Боотур түөлбэтэ бу…» – диэн ыһыытаһа, эниэттэн таҥнары сүүрэн түспүттэрэ…

Туомтуу баайыы

Сыһыы кытыытыгар одун саастаах уолу мэҥэстибит аттаах киһи дьоруолатан тахсыбыта. Мэччийэ сылдьар сылгылары, сүөһүлэри астыммыттыы көрө, атын тиҥилэхтээбитэ. Онто даҕаны суох, түөлбэтэ чугаһаабытын билэн, тиэтэйэн иһэр аттара сиэлэн тамаһыппыта.

– Аҕаа, аппыт маннааҕар түргэнник сүүрэрэ буолуо дуо? Биитэр сааһыран мантан эппэт дуу… – аҕатын кэннигэр өрө сахсылла иһэр уол ыйыппыта.

– Муҥунан бардаҕына түһэн хаалыаҥ дии… Бээ, кырытыннарыма, инникитин даҕаны сырыытын көрдөрүө, – Туоҕа Боотур чарчыстыбыт иэдэстэрэ мичээрдээбититтэн эбии мырчыстыбыттара. Кырдьары билиммэтэх чоҕулуспут харахтарыттан сырдык уоттар саҕылларга дылы гыммыттара. – Сотору бэйэҥ миинэр миҥэ гыныаҥ, дьэ, сикситэ көтүтүөххүт… – атын моонньугар сыстан, таптайбахтаабыта. Ат барахсан кэпсэтиини истэрдии, иҥэрсийэн ыла, уунаҕалаан барбыта. Туоҕа Боотур саннын байаатынан күрэҥсийбит баттаҕа атын сиэлинии сыыйылла, нүксүччү туттубут көхсүн көннөрөн, санныларын дарата иэҕэҥнээбитэ. Сэксэгэр маҥан бытыгын имэринэ, кэннин хайыһан уолун көрөн ылбыта. Уола хараҕын быһа симэн, өрө көтүөхтүү көппөҥнүүрэ. Талах арыыны мүччү түһээттэрин кытта, томтор үрдүгэр балаҕаннар бачыгыраһан көстүтэлээбиттэрэ, түптэлэр буруолара унаара устубуттара.

– Аҕаа, миигин манна түһэр эрэ, тиргэлэрбин көрөн барыам, – уол аҕатын кэтит көхсүн таптайан ыла, ат бытаарарын кэтэһэн олорон, сиргэ ыстанан түспүтэ. – Мин бардым, – диэт, күөл диэки сүүрэ турбута. Туоҕа Боотур күөл кытыытынааҕы уһун окко киирбит уолун көрөөрү, иҥэһэтигэр туран олоотообута. Атыттан түһэн, тыыллаҥалыы, хаама турбута. Ата өрөйөн-чөрөйөн, кулгаахтарын чөрбөҥнөтөн, уолу батыһа көрөн турбахтаабыта. Онтон төбөтүн хоҥкуҥната иҥэрсийэ, иччитин батыһан сэлбэйбитэ. Туоҕа Боотур томтор эниэтигэр чугаһаан эрдэҕинэ, үөһэ өттүлэрэ сыгынньах, күн уота сиэн дэлби хараарбыт олдьу саастаах уолаттар үөттүрэҕи миинэн, сыыры таҥнары бөтөрөҥнөһөн киирбиттэрэ. Талахтар быыстарынан иһэр Туоҕа Боотуру көрбөккө, ааһа көппөрөҥнөспүттэрэ.

– Күүтүҥ, күүтүҥ… Ийээ, ийээ… – диэн ыксаан сарылыы кэнники хаалбыт, алдьаммыт чабычаҕы кэппит кыра уол сиргэ олоро түспүтэ. Илиилэригэр мутук батастаах, көхсүлэригэр чаачар саалары сүкпүт инникилээбит уолаттар төттөрү бөтөрөҥнөһөн кэлбиттэрэ. Сиргэ лаҕыччы олорор кыра уолларын тула сүүрэ: «Мин – Нүһэрги Боотурбун!», «Мин – Мукучу Хоһууммун!» – дэһэ-дэһэ, мутук батастарынан далбаатаспыттара.

– Эһиги наар куотаҕыт… Ийэбэр этиэм! – кыра уол тэбиэһирэ сарылаабыта.

– Оо, Чабычахаан Боотур буолбатах эбиккин… Эн, Бэлэс Боотургун. Сарылыырыҥ улахана бэрт… Түргэн атахтаах атыҥ ханнаный? – Нүһэрги Боотур ааттаммыт уол тохтуу түспүтэ.

– Түргэн аппын ийэм былдьаан ылбыта… – кыра уол өрө сыҥсыйа ойон турбута. – Кулунчугу миинэ сылдьабын дии, көрбөккүн дуо? – дии-дии сиргэ бырахпыт синньигэс талаҕын атаҕынан хаһыйбыта. Мукучу Хоһуун ааттаммыт уол сүүрэн кэлэн, кыра уол кэтэн турар чабычаҕын устубута. Хараҕын ньуххана турар уолу төбөтүн имэрийэ:

– Ытаама, сөп дуо? Кырдьык, кулунчугу миинэҥҥин куоттарар эбиккин. Аны куотуохпут суоҕа. Бу дуулаҕаҥ тэстибит, – диэт, чабычах алдьаммытынан тарбахтарын быктаран хамсаппыта. – Туоһунан саҥа дуулаҕа оҥоруом сөп дуо? Ытаама уонна ийэҕэр кэпсээйэҕин, сөп? Аны оонньото ыытыа суоҕа. Хата, дуоҕа тутааччы буол… Барыаҕыҥ, Чыллыыркалаах уолаттарын кытта Ил-Эйэ олохтоон, дьирикинэйдии барыаҕыҥ. Ол уолаттар эпчиргэһиттэрэ сүр, – диэбитинэн «кулунчук» талахха чабычаҕы кэтэрдэн, үөһэ уунаҕалаабыта. Кыра уол күлэн чачыгырыы, иһэ ынайа, тула сүүрэн моторуйбута. Уолаттар кыра уолга «дуоҕаларын» туттаран, эмэһэлэрин таһына, бөтөрөҥнөһө турбуттара.

«Көр эрэ! Бу котокулары! Лүксүрээн кырдьаҕас: «… Туман симэлийдэҕинэ көстөллөр ини…» – диэбитэ ээ. Бээ, бээ… Ити «боотурдар» билэр буоллахтарына, кэнэҕэскибит кэскиллээх эбит… Кучан Эбэни булбут, Ил-Эйэ туһугар толук буолбуттар ааттара-суоллара үйэтийээрэй… Туман дьайҕардаҕына…» – диэн ботугуруу, эниэни дабайбытынан барбыта.

Сэдэхтик туттуллар тыллары быһаарыы

Барбаҕа баар – (эргэр.) өлөрө чугаһаабыт диир оннугар харыстаан этии.

Баакынньа того – (эргэр.) көс омуктар соһуччу үөрүүгэ уматар кутаалара.

Быркыта суох – тугу даҕаны билбэккэ, уһуктубакка утуйуу.

Дьуорту – удьуор, аймах.

Дьуһаал – көҥүл, бырах сылдьар.

Ин эмгунни – ырдар ыҥыыр.

Инун – таһаҕас.

Илээҥки – хатарыллыбыт эт.

Имсэ – хатарыллыбыт сыа.

Кытат кыыла – (эргэр.) хаастар.

Кыйаҕыйан – куттанан, этэ тардан, сэрэхэчийэн.

Кыыс Куо саастаах – 17–20 саастаах кыыс.

Мунна тыаһаабыт – (түөлбэ) халлаан олус тымныйдаҕына итинник этэллэр.

Моҥкурдаа – сыалаах, хоргуннаах эбэтэр үрүҥ аһы олус аһаан сүрэххин астар, толуордаа.

Нэлбэгэйдэниҥ – санныгытыгар иилинэ быраҕыныҥ.

Наадьы – тыһы киис.

Олооччу – сайыҥҥы түнэ этэрбэс.

Одун саас – 12–14 сааһыгар сылдьар уол оҕо.

Олдьу саас – 4–6 саастаах оҕо.

Өһүк – (эргэр.) бэйэ киһитэ.

Сатанах – (эргэр.) былыр сээкэйи ыйыырга мутуктаах мастан оҥоһуллубут мас көхө.

Сурус – кыыс, дьахтар быраата.

Сүллүүр – илбис иҥэрэр алгыс.

Танылҕан – кымыһы кутарга аналлаах чабычахха маарынныыр икки хос туоһунан тигиллибит ураты улахан иһит.

Туктуйа – сүгэ.

Урааҥхайдар далаһалара – (эргэр.) аттара.

Удьаа – убаҕас аһы сомсон баһар дириҥ мас хамыйах.

Үрүҥ үйэн – (эргэр.) кырынаас.

Харамньы – кыыл-сүөл төбөтө, инникилиир, бастыыр.

Элгурэн – табаны сиэтэр уһун тэһии быа.