Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 3 чааһа"

Ити аймалҕан салгыытын Хоһуна Хоһуун үчүгэйдик билэр эбит. Кини Өрүс уҥуор кыыллыы тахса сылдьан, биир саха булчутун көрсүбүт. Ол кырдьаҕас булчуттан истибитин Мукучу Хоһууҥҥа кэпсээбит этэ.

Дагдаҕар Боотур соҕотох сылдьар булчуттары тыыппат үһү. Син тугу эмэ санаан эрдэҕэ. Чыллыырка Бэрт киниттэн арахсан барыаҕыттан үрэх баһыгар быраҕыллыбыт холомону сөргүтэн олорбут. Оҕонньор холомотугар дэҥ-дуҥ таарыйан, кырган, түүрэйдээн ылбыт малыттан-салыттан бэрсэн ааһар эбит.

Биирдэ Дагдаҕар Боотур ата быатын соспутунан, оҕонньорго тиийэн кэлбит. Ыҥыырдаммытынан сылдьара үһү. Оҕонньор ат суолун батыһан, холомотугар тиийэн, сурдургуур эрэ тыыннаах киһини булбут. Дагдаҕар Боотуру бэйэтин холомотугар сыһан-соһон аҕалбыт. Көрөн-истэн, атаҕар туруорбут. Дагдаҕар Боотур туохха түбэспитин быһыта-орута кэпсээбит. Кини үөл-дьүөл буолуута холомотугар кэлбит. Суол-иис кыҥастаһан, сэрэхэчийэр сибикини билбэтэх үһү. Холомотугар киирэн, хараҥаҕа харбыалаһан, араанын таһыгар уот хатыы сатыы олордоҕуна, уҥа хонноҕун үрдүнэн уһуктааҕынан супту түспүттэр. Дагдаҕар Боотур олорбут сиригэр сууллубут. Булчут булуор диэри хас хонук сыппыта биллибэт…

Дагдаҕар Боотур ама буолан баран, оҕонньортон оччотооҕу суолу-ииһи торумнаспыт. Кинини өлөрө сыспыт хоһуун хантан кэлбитин сэрэйбит. Биир күн куйаҕын кэтэн, сэбин-сэбиргэлин иилинэн, иэстэһэ айаннаабыт.

Чусканай Хоһуун Дагдаҕар Боотуру түҥнэрэн, түөлбэ хоһууна аатырбыт. Арай биир сарсыарда олорор сыһыыларын уҥуоргу өттүттэн аттаах киһи батаһын төбөтүн үрдүнэн күөрэҥнэтэ, килбэҥнэтэ, туос бөтөрөҥүнэн иһэрэ көстүбүт. Сытыы харахтаах туматтар Дагдаҕар Боотуру эндэппэккэ билбиттэр. Иэстэһэ иһэрин сэрэйэн, куотар айдааныгар түспүттэр. Чусканай Хоһуун куотан эрэр дьонун тохтото сатыы турдаҕына, үс хоһуун табанан тамаһытан куотан иһэн, ох сааларын лыабата дардырҕаабыт. Чусканай Хоһуун өлөн түспүт. Дагдаҕар Боотур атынан саба сүүрдэн кэлэн, куотан эрэр туматтары эккирэтэ сылдьан, быһыта сынньыталаабыт. Табалаах үс хоһууну ох саанан ытыалаан куоттартаабыт. Ол куоппут хоһууннар хааннаах таныарга туруннахтара…

Туоҕа Боотур санаатын ситимин быһан, аттар сүүрэн тигинэспиттэрэ. Уһун көҕүллээх атыыр төбөтүн аллара хоруурдуу иннигэр тутан, үөрүн үүрэн, төттөрү-таары хаачыктана, кистээн дьырылаппыта.

Илин саҕах сырдаан, тииттэр быыстарынан күн сандааран, сыыйа өрө көтөҕүллэн тахсыбыта. Сыһыы сырдыгынан сыдьаайан, сэргэхсийэн барбыта. Туруйалар хаһыылара, кубалар лоҥкунаһыылара, туйаарар чыычаахтар, куоталаһан эрэрдии, дьырылаһыылара, күөлүгэр кус-хаас тохтоло суох айманара тулалыыр эйгэни толорбута. Бу барыта сааскы чэбдик тыаллыын холбоһон, биир күдьүс дьүрүскэн тыаһынан куугунуура. Туоҕа Боотур саҥа күнү уруйдуу икки илиитин өрө уунан, алгыс тылларын уоһун иһигэр ботугуруу турбахтаата. Эмискэ ураһа дьылҕан маһыгар чыычаах тырыбынаан кэлэн олоро түһээт, дьиэрэччи тардан, киһи саҥарарыныы: «Дагдаҕары көрдүөх, Дагдаҕары көрдүөх», – диэн чуопчаара эйээртэ. Туоҕа Боотур соһуйан, өрө хантайа: «Ити туох-туох диирий», – диэн ботугуруу, чыычааҕы көрөөрү, кэннинэн чинэрийбэхтээтэ.

– Хайа, Туоҕа Боотур, тыллаах чыычаахтыын кэпсэтэҕин дуо? – диэн саҥа иһиллибититтэн Туоҕа Боотур эргиллэ түстэ. Сыыр эниэтиттэн Дуораан Уус күлэн ыгыстарыттан үөскүлэҥ этэ дьигиҥнии, тахсан кэлбитэ.

– Киһини соһуттуҥ! Бачча эрдэ ханналаатыҥ? – Туоҕа Боотур Дуораан Ууска утары хардыылаата.

– Бээ, алыс чугаһаама, – Дуораан Уус ыгыстыбытыттан бычалыйан тахсыбыт харахтарын уутун ытыһын таһынан соттубута. – Ээ, сарсыардааҥҥы сөрүүҥҥэ, дьон суоҕар, эппин-сииммин тэнитэн хаамабын. Итиини, күнүскү аламай күн сыламын тулуйбат буоллум… Ити тыллаах чыычаах туох диирий, мин иһиттэхпинэ: «Дуораан Ууһу сиэх», – диир курдук ээ…

– Ааттыын тыллаах чыычаах буоллаҕа, ким тугу саныырынан истэр быһыылаах. Били манна айаннаан истэхпитинэ, Дагдаҕар Боотур: «Ити чыычаах миигин сиэри түүйэр», – диэн кыыһыран, оноҕоһунан ытыалаан куоттарбыта дии.

– Өйдөөн бөҕө. Лүксүрээн кырдьаҕас: «Үгүс көтөр саҥата, кыыл ыһыыта, ытыыра киһиэхэ майгынныыллар. Айбыт Аар Айылҕабыт биир буоллаҕа. Баҕар, ити көтөрдөр, кыыллар урут дьон эбиттэрэ буолуо…» – диирин өйдөөн хаалбыппын.

– Чэ, хааллын… Хата, бэйэҕинэн тиийэн кэллиҥ. Санаа-оноо, түүл-бит баһаамнаата ээ, – Туоҕа Боотур бытыгыраан тахсыбыт ньаассын окко олордо. – Дуораан Уус, эйигин кытта Куолакы Хоһуун ойоҕо Чурика барсыа… – Дуораан Уус соһуйан, олорор сири көрдүүрдүү, тэпсэҥэлээн ылла. Сыыгынаан тыына, сэрэнэн икки атаҕар тобуктаата.

– Бэйэҥ быһаарыыҥ буоллаҕына сатамньыта суох… Буолаары буолан, куһаҕан…

– Бээ, ситэри иһит. Чурика бэйэтинэн кэлэн көрдөспүтэ… Түөлбэҕэ кута-сүрэ тохтооботох уонна сүөһүлэрбит, сылгыларбыт сытын иҥэриммэтэх үһү. Айылҕа оҕото буоллаҕа. Эйигин ытыгылыыр күүһэ ыарыыны даҕаны баһыйбыт… Көрөн-истэн, айылҕа көмөтүнэн үтүөрдэр хорсун санаалаах эбит.

– Дьоммун сутуйбатарбын ханнык диэн санааттан соҕотоҕун барарга быһаарыммытым. Ыараханын билэр бөҕө буоллаҕым… Хайа, Куолакы Хоһуун эргиллэн кэллэҕинэ, бу дьахтар хайдах буолар? Ону санаабат бэйэккэтэ буоллаҕа дуу…

– Куолакы Хоһуун эргиллибэттии барбыт. Хаан өһү ситиспэтэҕинэ даҕаны, уолун көрдүү, өбүгэлэригэр айанныыр үһү. Туматтар сиэрдэрин тутуһан…

– Һы, дьэ, дьиктини иһитиннэрдиҥ. Сүлүһүннээх дуу, этитиилээх дуу ыарыыттан куттаммат буоллаҕына… син этэ. Кэпсэтэр-ипсэтэр, көрөр-истэр киһилээх туох куһаҕаннаах буолуой? Сирбэппин…

– Чэ, бэрт. Хайдах этиэхпин билбэккэ, ыарахан сүгэһэрдээх сылдьыбытым, – Туоҕа Боотур үөрбүттүү, өрө тыынан ылбыта. – Иккис баттыкпар сүбэлээ, өйдө ук эрэ. Ити тутан аҕалбыт уоллара Дьабдьы сириттэн сылдьар эбит. Чыллыырка Бэрди буор сирэйдии кэлсэн баран, дьоно бэйэтин өлөрө сыспыттар. Эдэр киһи диэн аһыммат биистэр эбит. Манна тохтообот санаалаах. Чыллыырканы булан, дойдутун быһыан баҕарар. Туйах уолу аарааҥҥа диэри арыалдьытынан көрдүүр.

– Чыллыырка Бэрди хантан булаллар ол? Тоҕо Туйах? Тумус боотурдар барсыа этилэр буоллаҕа…

– Бастаан эн курдук санаабытым. Туйах ити уолу аһынан уонна иэстээх курдук сананар эбит. Чыллыырка Бэрт Дагдаҕар Боотур туһунан үгүһү билэр буолуохтаах. Уолаттар түөлбэтин түбэһэ үктэннэллэр… Инибиттэн санаам арахсыбат. Сураҕа-садьыга биллибэтэҕэ ыраатта. Былаҕайга былдьатта дуу… Саатар кырамтатын булар киһи, – Туоҕа Боотур дьэбин уоһуйан саҥата суох олоро түспүтэ. – Тумус боотурдары ыыттахпына, кыргыһан туруохтара. Чыллыырка Бэрт олорон биэрбэтэ чахчы… Уонна Тумус боотурдары ойуун көрдөтө ыытар санаалаахпын… Дуораан Уус, эйиэхэ алгыһым тиийбэтэҕиттэн хомойобун. Үрүҥ Аар Тойоҥҥо тиийэр тыл-өс хомуллуута туспа быһыылаах… Хаан аймахтарбар эмиэ көмөлөһөр, билэр-көрөр кыаҕым татым эбит. Ычабыт кырата сыттаҕа… Улахан баардым суох ээ, быһыыта, – Туоҕа Боотур күлэн ылбыта. – Дагдаҕар Боотур саатар тыыннааҕын билбит киһи… Улахан бии аатыран, көрүөм-истиэм, ыал оҥоруом диэн ийэбэр тылбын биэрбитим. Онон санаа-оноо баттыктаахпын…

– Көр эрэ, өбүгэлэрбит күүстээх от баар дииллэрэ. Ону санааммын, оҕус курдук оту быһа тардан ыстыыр идэлэнним ээ, – Дуораан Уус саҥа быкпыт от умнаһын быһа тардан, ыстаан онньоҥнотон, күлэн ыгыстыбыта. – Баҕар, оннук от түбэһэн, ама буолан тураайамый? Туох даҕаны диэбит иһин, Туйах уолу көрө-истэ сылдьыах баара. Биһиги олохпутун салгыах туруу ыччат курдук көрөбүн… Ол эрээри билигин сырыыны сылдьыбатаҕына, сири-дойдуну тилэҕинэн тэлбэтэҕинэ, ычата кыарыа. Бохтон, ханнан хаалыан сөп. Дьон эрэйин-муҥун бэйэтигэр ылынар буоллаҕына үчүгэй. Ыыт, ыыт, бустун-хаттын… Дьону кытта билсэ, кэпсэтэ үөрэннин. Баҕар, Дагдаҕар Боотур суолун хайыа…

* * *

Туйах Бойуму арыаллаан барарын истэн, утуйар уута көппүтэ. Эмиэ даҕаны эрэнэн ыыппыттарыттан үөрэрэ, эмиэ даҕаны Таатыгын көрсөр түгэн көстүбэтэҕиттэн хомойоро. Татыйык кинилэр баралларын истибитин-истибэтэҕин таайа сатыыра. «Барар күммэр көрсө кэлиэ», – диэн эрэҥкэдийэ, Дуораан Ууска оҥорторбут быһыччатын хайдах туттарыан толкуйдуу сылдьыбыта. Түгэн, күүппэтэх өттүттэн, бэйэтинэн тосхойбута. Көрбөт хараҕын чараас сарыынан бааммыт Дыгый хантаарыҥнаан тиийэн кэлбитэ.

– Тукаам, Таатыгы кытта быһыты көрсөн кэлбэккин ээ. Мин хараҕым бэргээн иэдэйдим, кыайан барсыа суохпун… Баччаларга балык тахсааччы. Күөх Боллох оҕонньор күндүлээтэ ини… Ити кыыс Эбэ бэрсибитин кыайан сүгэн кэлиэ суоҕа. «Кырдьар диэн – кырыыс» диэн маны этэн эрдэхтэрэ… Харах, кулгаах мөлтөөн, айанныыргытын истибэккэ хаалбыппын. Балык хатаран, үөлэн өйүөлүөм хааллаҕа… – хомуна сылдьар киһини аралдьыттым быһыылаах диэбиттии, Дыгый оргууй саҥарбыта.

Туйах үөрүүтүттэн сүрэҕэ биллигирээбитэ, итийбит сирэйин кистиирдии, умса туттубута:

– Ээ, барсан, барсан… Чахчы кыайыа суоҕа… Мин сип-сибилигин… Төһөҕө?

– Таатык бэлэм олорор. Киэһээҥҥи ыамҥа кэллэҕинэ сатанар. Чэ, үчүгэй… – Дыгый салгыы тугу эрэ этиэхтии тэпсэҥэлээбитэ. Ол эрээри, уол ыксаабытын көрөн, тыастаахтык өрө тыынан ылбыта. Туйах ох саатын, кэһэҕин харбаан ылаат, улахан балаҕан диэки сүүрбүтэ.

Татыйык балаҕан таһыгар кэтэһэ сылдьан, уол иһэрин көрөн чэпчэки-чэпчэкитик дугунан, эниэни кыйа үүммүт мастар быыстарынан хаама турбута. Туйах ону көрөн сүүрэр тэтимин эбэн, кыыһы ситэн кэлбитэ. Сэргэстэһэн хаамсыан баҕарбыта эрээри, онто даҕаны суох кыараҕас ыллык тулата иһиригинэн үүммүтэ мэһэйдиирэ.

Уоллаах кыыс биир тылы кэпсэппэккэ тиэтэйбиттии хаамсан, сис тыаны мүччү түһэн, ырааһыйаҕа тахсан кэлбиттэрэ. Киһи хараҕа туолар кэрэтиттэн, дыргыл сытыттан таалан утарыта көрсөн, мичээрдэһэн ылбыттара. Собо тылын саҕа чээлэй күөх сэбирдэхтэммит кылбаа маҥан сотолордоох хатыҥ мастар, тэйсэ-тэйсэ сиэттиспиттии, ырааһыйа кытыытынан сэлэлии үүммүттэр. Көнө иэнэ хонуу дьэрэкээн симэхтэринэн өрө анньан, сиккиэр тыалтан долгуннураллара. Туйаарар тохтоло суох дьырылыыра, ойуур чыычаахтара чуопчаараллара. Татыйык икки үөстүү өрүммүт суһуоҕун кэннигэр түһэринэн, кыаһаан сирэйин күҥҥэ тоһуйа эргичийбэхтээбитэ. Кэрэ чэчиктэри кыҥастаһа, синньигэс далаһа устун хааман эрэрдии, атахтарын олбу-солбу уура, этэрбэһинэн чэпчэки-чэпчэкитик дугуна турбута.

– Уу, тоҕо баҕас үчүгэйэй, кэрэтэй… «Тукаам, чэчиктэри тэпсээйэҕин, мин үктэммит сирбинэн кэл», – диэн аҕатын үтүктэн саҥара, күлэн мичилийбитэ, Туйаҕы ыҥыран сапсыйбыта. Үрэх эниэтин кытыытыгар үүнэн турар лагласпыт хатыҥнары ыйбыта. – Көрүүй ити хатыҥнары, куустуһан турар курдуктар дии… Итиннэ тиийэн сынньана түһүөх, – диэбитинэн дугуйан хааман барбыта. Туйах таптыы көрбүт хараҕар чэчиктэр быыстарынан үрүмэччилии дайбыта.

– Кырдьык даҕаны, олус үчүгэй хатыҥнар дии. Хайдах эрэ биһиэхэ ханыылыы көрдүм… – Туйах кэлэн, төбөтүн хантатан сэбирдэхтэри көрө, көхсүнэн сыстыбыта. – Бу мин, ити эн, – диэбитинэн кыыска эргиллибитэ. – Чээн, хатыҥҥар татыйык кэлэн олордо. Эйигин биллэ быһыылаах…

Кинилэр үрдүлэригэр хатыҥҥа чыычаах кэлэн түспүтэ. Чыыбыгырыы тугу эрэ кэпсиир курдуга.

– Истиий, тугу эрэ кэпсиир быһыылаах. Оттон эн чыычааҕыҥ тоҕо көстүбэт?

– Миэнэ иллэҥэ суоҕа буолуо. Бултуу сылдьара дуу, уйа тута хаалбыта дуу… – Туйах оргууй саҥара кыыһы санныттан кууһан, бэйэтигэр эргиппитэ. – Татыйык, мин сарсын Бойумҥа доҕор буолан ыраах барабын…

Кыыстаах уол утарыта көрсөн, иһийэн ылбыттара. Ити кэмҥэ, ыксаабыттыы чыыбыгырыы, иккис чыычаах тарыкынайан кэлэн, бастакы чыычаах аттыгар чуочалла түспүтэ.

– Кэллэ ээ, ол иһин хайдах соҕотохтуу хаалларыай, – Татыйык чыычаахтары көрөн үөрэ түспүтэ. – Аҕам эппитэ… – Татыйык тоҥмуттуу кумуччу туттан, уол түөһүгэр иэдэһинэн сыстыбыта. – Тоҕо эн? – тыастаахтык өрө тыына, сибигинэйбитэ.

– Бойум миигин өлөр өлүүттэн быыһаабыта… Уонна Туоҕа Боотур сорудаҕынан барабын, – Туйах Татыйык төбөтүн имэрийэ, сыллаан ылбыта. – Ээ, арба даҕаны, умна сыстым дии, – Туйах этэрбэһин оһуттан кыыннаах быһыччаны ылан, кыыска ууммута. – Бу… Эйиэхэ ымыы буоллун. Өрүү арчылыы сырыттын…

– Тыый, – Татыйык кыра оҕолуу ытыстарын бэйэ-бэйэлэригэр тэһиргэтэн ылбыта. Быһыччаны сэрэнэн, кыыныттан таһааран, эргим-ургум туппута. – Ийэм Арыылааҕар сайылыы тахсыан баҕарар. Ыарытыйан, сытыганныыра элбээтэ. Тунах көтүүтэ барарбыт буолуо… Арыылааҕын ахтан, аҥаара хаалла. Баҕар, тиийдэҕинэ аматыйыа дии… Эн хаһан төннөҕүн? Тута Арыылаахха тиийээр… Туйах, биһиэхэ анаан балаҕан туталлар үһү. Бэйэбит дьаһанан олорорбутун санаатахпына, олус үөрэбин… – Таатык ууламмыт, дьолломмут хараҕынан Туйаҕы көрө, иннигэр түспүт көҕүлүн икки аҥыы силэйбитэ. – Бу биһиги хатыҥнарбыт буоллуннар… Эн тардылыннаххына, мин манна кэлэн күүтэр буолуом…

– Син уһуурбут буолуо… Ыһыах иннинэ аттаах боотурдары ыытан, анал сиргэ тоһуйтарыахтаахтар. Мантан Элиэ Хоһуун сирдиир, кини табаларынан барабыт. Кэллим даҕаны, эһиги барбыт буоллаххытына, үргүлдьү Арыылаахха ааһыам. Хайаан даҕаны эргиллиэм! – Туйах кыыһы күөмчүлүү кууспута.

– Мин эмиэ эйиэхэ кэһиилээхпин ээ. Бэйэм оҥорбутум, – Татыйык кыбыстыбыттыы кэннинэн эргиллэн, сонун уолугун үөһээ быатын сүөрбүтэ. Моонньугар кэтэ сылдьар сарыы быалаах, ортотугар төгүрүк хайаҕастаах, ньолбуһах быһыылаах тааһы устубута. Туйахха эргиллэн, этэрбэстэрин төбөтүгэр тура, кэтэрдибитэ. – Дойдугар эргиллэн кэллэххинэ, бу үүтүнэн көрөөр уонна: «Бу тааһы көрдөөммүн өр буоллум», – диэр. Оччоҕо дойдуҥ үчүгэй хараҕынан көрүө… Өрүү кэтэ сырыт, миигин санаттын, сөп дуо? – Татыйык уол түөһүн имэрийэн ылбыта. – Ээ, арба даҕаны, миэхэ тыһы уонна оҕус ньирэйдэри анаабыттар. Киһи эрэ таптыах курдуктар. Оҕусчаан кып-кыра муос дуомнаах уонна баран, тугу барытын кэйэ сатыыр.

– Боотур эбит дии. Хата, улааттаҕына, Мукучу Хоһуун түөлбэтигэр харсыһыннара илдьиэхпит. Баҕар, манньа тэбэн биэриэ, – Туйах күлэн ылбыта.

– Ыы, оҕусчааммын! – Татыйык хайыы сах оҕуһун харсыһыннаран эрэллэринии, аһынан өрө тыыммыта. Үрэх кытылыгар былдьырыыттар быычыгыраһа, чөкчөҥөлөр кулдьугураһа, уһун атахтарынан дыраҥнаһа сүүрэкэлэспиттэрэ. Биир чөкчөҥө синньигэс моонньун уһата, төбөтүн үөһэ-аллара күөрэҥнэтэ «Татыйы-ыык, Татыйы-ыык…» диэн ыҥыран эрэрдии саҥара, биир кэм кутуруга эйэҥэлээбитэ. Үрэх үрдүнэн атыыр тыйаах «ха-ха, ха-хаа, хата, кэлли-ииҥ» диирдии хардырҕыы, тыһытын күөйэ көппүтэ.

– Доҕоор, чөкчөҥөлүүн, кустуун ыҥыран эрэллэр, тууларбытын көрүөх, – Татыйык күлэн харахтара чаҕылыһа, илиитин ууммута. Туйах кыыс илиитин сэрэнэн тутан, кытылтан үрэххэ таҥнары сүүрэн, түһүнэн кэбиспиттэрэ.

Элиэ Хоһуун түөлбэтигэр барар буолбутуттан долгуйбута, үөрбүтэ өтө көстөрө. Кини Чыллыырка Бэрт бу эҥээргэ кэлбитин, Дагдаҕар Боотур сүппүтүн истибитэ. Онон түөлбэтигэр биир эмэ тордох дьон төннүбүттэригэр эрэнэрэ. Туоҕа Боотурдааҕы көрсүбүт сирдэригэр диэри Туйахтаах Бойому сирдээн илдьиэхтээх. Онтон бэйэтэ эрэ билэр ыллыгынан түөлбэтигэр түһэр бүччүм санаалааҕа. Хайа күн Кучан Эбэттэн тахсан барыахтарыттан Элиэ Хоһуун ыксыыра уолаттарга бэриллибитэ. Саҥата-иҥэтэ суох киһилэрин батыһан, табаларын сиэллэрэн сиксиппиттэрэ. Туйах табанан айанныахтаахтарын истэн, салла санаабыта. Бастаан утаа дух-дах туттуох курдуга. Сыыйа нэмин билэн уонна күрүүрүгэр табалана сылдьыбыта таайан, тэҥҥэ айаннаһан хороҕолдьуппута. Киниэхэ холоотоххо, Элиэ Хоһуун уонна Бойум таба үөһэ төрөөбүт курдуктара. Миинэн иһэн аһыахтарын, алаҥаанан ытыахтарын, табаларыттан түспэккэ сиртэн бултарын ылыахтарын сөбө сөхтөрөрө. Табалар барахсаттар окко-маска сыбаабакка, куһаҕан сирдэри тумнан айанныыллара. Туйах кэнники иһэр буолан, көнөтүк тэппит, тирэҕэ суох атахтара көһүйдэҕинэ, утуйаары дыыгынастахтарына, табатыттан ыстанан түһэн, уучаҕын кытта тэҥҥэ сүүрсэрэ. Итинник кэмнэргэ этэ-сиинэ тэнийэн, атахтара кычыгыланан, сүүрэ туруон баҕарталыыра. Сорох ардыгар айан сылаата таайан, нуктаан иһэн, Тыал дьону көрбүтүн санаан, уута көтөн хаалара. Тулатын кыраҕытык кэтии, дьонуттан хаалымаары, уучаҕын тиэтэтэрэ.

«Силээн эниэтин анныгар тохтоон ааһар сирдээхтэр эбит этэ. Биһиги тоҥот кэмигэр сылдьыбыппыт, билигин сир ирэн, уһуннук айанныаххыт. Ол сиртэн сатыы барыаххыт. Элиэ Хоһуун хайысхаҕытын туһаайан биэриэ. Сэрэнэн-сэрбэнэн сылдьаарыҥ», – диэн Туоҕа Боотур эппит сирэ кэлэн биэрбэтэҕэ. Күнүһүн итиитэ, бырдаҕа, уулаах сымнаҕас алардар, аллара өттө муустаах маардар, турайман сирдэрдээх биир күдьүс айан бүтэр уһуга суохха дылыта. Үһүс күннэрэ арҕаалаабыта эрээри, Элиэ Хоһуун тохтуур санаата суох курдуга. «Хонорго табыгастаах сири көрдүүр дуу?» – диэн Туйах саныы истэҕинэ, Элиэ Хоһуун уучаҕын эргитэн, аҥаар атаҕа табатын муоһун таарыйыахча күөрэйээт, сиргэ тура түспүтэ.

– Тыынна ыла түһүөҕүҥ. Сыыспат буоллахпына, ити ойуур иһигэр толору уулаах көрдүгэн баар буолуохтаах. Киирэн куста ытан тахсыҥ. Мин кутаа оттуом, үссэнэн баран, түүннэри айанныахпыт. Чугаһаатыбыт, – дии-дии, табатын быатын тииккэ эрийэ тарпыта. Уолаттар үөрэ түспүттэрэ. Табаларын баайталыы охсоот, алаҥааларын туппутунан, Элиэ Хоһуун ыйбыт сирин диэки түһүммүттэрэ. Халыҥ ойуур сэндэҥэрэн барбытыгар, оноҕос уурунан, тыаһа-ууһа суох мастар быыстарынан күлүкүчүһэн, иһирдьэ киирбиттэрэ. Кустар куутурҕаһар, мээтиргэһэр биир кэм чалыгырас тыастарын истэн, уолаттар истэринэн сынан, кытылга чугаһаабыттара. Иннилэригэр хас даҕаны кус устан тахсыбытыгар, омуннарыгар алаҥааларын туппутунан өгдөҥнөһөн иһэн, уу уҥуор өттүгэр кута курдук хараарыҥнаһан, баһаам кус уста сылдьарын көрөн, сиргэ төттөрү хаптайбыттара.

– Мин тэйиччинэн баран, кустары үргүтүүм. Эн манна тоһуй, – диэн Бойум сибигинэйээт, кэннинэн төттөрү сыыллан иһэн, мастар быыстарыгар киирэн, сүтэн хаалбыта. Туйах уол кини барарын истэ сатаабыта эрээри, биир мутук тостубатаҕа. «Ааспыкка кэлбитин билбэтэҕим, бу сырыыга хайдах барарын истибэтим. Хайдах итинник хаамарый, дьоҕойон, түүлээх уллуҥахтаах дуу», – дии саныы, икки атаҕар тобуктаан, ытардыы бэлэмнэммитэ. Эмискэ чуумпуга улаатан, кирис тыаһа муос дапсыга охсуллан дарылаабыта. Уу үрдэ, үөр сылгы киирбитинии, барылыы түспүтэ. Уҥуоргу кытылтан хараан бырдаҕыныы хара ба-һаам кус көтөн лаһыгыраһан турбуттара. Кыараҕас көрдүгэн соҕотохто куугунас тыаһынан туолбута. Сорохтор уу кырсынан дайан күлүмэхтэнэн, Туйах иннигэр ууну күндээритэ түспүттэрэ. Туйах ойон туран, ньалыар ууга сүүрэн бырдааттанан киирбитэ. Кус элбэҕиттэн алааран, оноҕостоох кирсин тарпытынан, бииртэн биир куһу кыҥыы, уҥа-хаҥас хайбаҥнаппыта. Кустар киниэхэ кыһаллыбакка, иннигэр кэлэн түһэ тураллара. Бөдөҥнөрө буолаарай диэн, олох чугас түспүт, моонньун күөкэтиэҕинэн күөкэтэн олорор куһу туһаайаат, оноҕоһун ыытан кэбиспитэ. Кус моонньун булгу ыттаран, барбах тэбиэлэнэн эрэ ылбыта. Тарбаҕар кыбыппыт иккис оноҕоһун ууруна охсон, түһээри сапсына турар куһу түҥнэри ыппыта.

– Туйах, сөп буолуо, төннүөх, – диэн саҥаттан соһуйан эргиллибитэ, Бойум кэлэн турара. Үс бөдөҥ куһу өрө тутан көрдөрбүтэ. – Тотор инибит, сөп буолуо…

– Кэлэриҥ-барарыҥ тоҕо түргэнэй? – Туйах сөҕөн, баһын быһа илгистэ, ууну баллырҕаччы кэһэн киирэн, кустарын ылаттаабыта. – Били, эн миигин тутаргар кэлбит тыаскын, сээкэйгин устан уураргын букатын истибэтэҕим. Бүгүн барбыккар биир мутук тыаһаабата. Ити эн хайдах хаамаҕын?

– Түргэнник уонна сэрэнэн. Бэдэр курдук… – Бойум күлэн ылбыта. – Үгүс кус мустубут. Бастакы ытыыбар иккини хоһулаппыт этим. Онтон маны күөрэтэн түһэрдим, көр эрэ, түөһүн уҥуоҕа үлтүрүйбүт, – дии-дии улахан бэйэлээх куһу көрдөрбүтэ.

Бултаан өрүкүйбүт уолаттар тахсыыларыгар көһүйэлээх уу оргуйан, кытыыга тардыллан турара. Элиэ Хоһуун чоҕун тардан, үтэһэ бэлэмнээн олороро. Уолаттар бултарын үргээн бурҕаҥнаппыттара. Истэрин хостоон, быардарын уос үллэстэн сиэн ньалыбырата, үтэһэлэргэ анньыталаабыттара.

Аһаан бүтүүлэригэр күн киирэн, сөрүүн түһэн, үрүҥ түүн сатыылаабыта. Ону эрэ кэтэспиттии бырдах түспүтэ.

– Күн тахсыыта тиийиэхпит. Онно утуйуоххут. Мин көрдүүр хайысхаҕытын ыйан баран, үргүлдьү ааһыам. Табаларбын сэтиилэнэн барабын. Туоҕа Боотур эттэ ини…

Бойум итини истэн, өрө көрө түспүтэ.

– Хайдах? Онтон сатыылыыбыт дуо? Табаларгын тоҕо хаалларбаккын?

– Тыый, туох диэн ыйыттаххыный? Туоҕа Боотур сэрэппэтэҕэ дуо?

– Миэхэ эппитэ, – Туйах оргууй саҥара, ох саатын куонньалыгар симэн, ыҥыырын ойоҕоһугар баайбыта.

– Табаларбын хаалларбаппын… Ити инилэрим Көчүкэн уонна Хэҥэр уучахтара. Кинилэрэ суох хайдах түөлбэбэр тиийиэхпиний? Баҕар, аҕа ууспутуттан биир эмэ ураһа дьон көһөн кэлбитэ буолуо… Туох диэхтэрэй? Инилэрим таҥна сылдьыбыт таҥастарын, тутта сылдьыбыт малларын ындан иһэбин. Түөлбэбэр тиийэн, табаларын өлөрөн, сиэр-туом оҥоруом. Хогар-Баппаҕай аҕа ууһун үгэһэ оннук… – Элиэ Хоһуун тугу эрэ ботугуруу, уучаҕын мииммитэ. – Эһиги сэрэнэн сылдьаарыҥ, бу дойду эһэтэ, бөрөтө элбэх. Ыы муннугутунан анньылла түстэххитинэ, бачча тэриллээх дьон көмүскэнэр инигит… Котокооҥҥутун, быһаххытын дэбигис ылар сиргэ тутаарыҥ, – Элиэ Хоһуун инникилээн тамаһыта турбута.

Туох барыта түүҥҥэ баттатан иһийбитэ, чуумпурбута. Бэл, биир кэм дыыгынаһар бырдах сөрүүн салгыҥҥа оҕустаран, аҕыйаабыт курдуга. Күөллэртэн, кыра уулартан сииктээх туман көтөҕүллэн, үрүҥ былыттыы оргууй ыйана устубута. Туйах табатын эҥээнин лаһыгырыыр тыаһын иһиллии, Туоҕа Боотур эппитин санаан кэлбитэ. «Туйах, биһиги көс дьоно буолбатахпыт. Бу сиргэ букатын кэлбиппит. Аҥаардас бэйэбит кыахпытынан олох олоруох диэтэххэ, ыараханын көрө-билэ сылдьаҕын. Сылы кыайбат кэмҥэ элбэх киһибитин сүтэрдибит. Биһигиттэн сылтаан кыргыһыы, таныар уота өрө күөдьүйүөх курдук. Дагдаҕар Боотуру иһиттиҥ ини? Бу турукпутунан бүгүн баарбыт, сарсын суохпут… Сирдээх, олохтоох дьону кытта эйэ дэмнээхтик олордохпутуна эрэ салгыы аал уоппутун оттунар туруктаахпыт. Чэ, үгүһү эппэппин. Эн ити уолу кытта барыс. Ол Чыллыырка Бэрт: «Харыйалаахпар төннүөм», – диэн тыллааҕа үһү. Күрэппит дьахтарын илдьэ кэллэҕэ. Бойум, айылҕа оҕото, суолдьута, сытымсаҕа сыттаҕа, олохсуйбут сирин булуоххут. Түөлбэтин таба хаамтаххытына, сэрэппэккэ өлөртөөбөтөҕүнэ, Бойум кэпсэтиэ… Биир түөлбэ, биир аҕа ууһун дьоно тыл булсуохтара. Чыллыырка даҕаны түөлбэтин, билэр дьонун туһунан истиэн баҕарыа… Эн биһиги туспутунан кэпсээр. Дагдаҕар Боотуру тыыннааҕын дуу, өлбүтүн дуу көрдүүрбүтүн тиэрдээр, ыйыталаһаар. Баҕар, тугу эмэ сүбэлиэҕэ. Ыһыахха кэлэн, оонньоон көрдөрөрө буоллар… Олус сымса, барытыгар дэгиттэр хоһуун дииллэр. Этэн көрөөр. Аат-суол, бэрт былдьаһа тиийбэтэххин биллэрэн, улахан сэбэ-сэбиргэлэ, куйаҕа суох барыаҥ. Айаҥҥар сылбырҕа даҕаны буолуо…» Эмискэ уучаҕын атаҕын анныттан үгүрүө «чаат» диэбитинэн көтөн тахсан соһутан, санаатын далыттан тахсан хаалбыта. «Эһэтээҕэр буолуоҕу соһутуох көтөр», – диэн ботугуруу, хараҕар эһэ тиэрэ таралыйарын ойуулаан көрө, иһигэр ымманыйан ылбыта.

Күн илин саҕахтан көтөҕүллүүтэ, силээн эниэтин анныгар тиийэн тохтообуттара.

– Кэллибит, – диэбитинэн, Элиэ Хоһуун уучаҕыттан ыстанан түспүтэ. – Уолаттар, дойдубар эргиллибит үөрүүбэр уонна инилэрбин санаан… Баакынньа того оттуом. Эһиги сынньанаргытыгар даҕаны туһалыа, кыыл-сүөл чугаһыа суоҕа, – диэбитинэн, мас хомуйан барбыта. Туйахтаах табаларын баайан, уолга мас тасыһан көмөлөспүттэрэ. Сотору кэминэн сүүнэ кутаа умайан куугунаабыта. Элиэ Хоһуун кутаа иннигэр икки атаҕар тобуктуу түһэн, бэйэтин тылынан саҥара, ытыстарын уокка сырайа, түөһүгэр тутта иэҕэҥнээбитэ. Хоонньуттан хатыҥ туоһугар сууламмыты хостоон таһааран тэнитэн, анаан аҕалбыт аһыттан уура, сүгүрүйэн ылбыта.

– Туоҕа Боотурдааҕы кытта манна көрсөн, биир дарпыттан үссэммиппит. Кини эмиэ Баакынньа того кутаатын отуннаран алҕаабыта…

– Биһиги бултуйдахпытына, биитэр сөҕүмэр үөрүүгэ эрэ манныгы оттооччубут… «Ый уотун кутаата» диэн ааттыыбыт, – Бойум уоту одуулуу оргууй саҥарбыта.

– Көрдөһөр-ааттаһар, алгыыр тылларбыт араастаахтара буолуо эрээри, оттор кутаабыт биир буоллаҕа. Үрүҥ Аар Тойон оннук айдаҕа… – Элиэ Хоһуун өрө дэгдэс гынаат, икки атаҕар тура түспүтэ. – Көрүҥ эрэ, бу сыһыы саҕатынан баран иһэҥҥит, оол-ол намтыыр сиринэн ойуурга киирээриҥ. Күн намтыыр сирин диэки, иннигит хоту түһэ тураарыҥ. Биһиги күрээн иһэн, сатыы киһи суолун онно көрбүппүт, – дии-дии уолаттар барыахтаах туһаайыыларын ыйбыта. – Мин санаабар, Чыллыырка Бэрт олоҕо оннук ырааҕа суох буолуо. Сатыы киһи үстэ күнү өлөрөн, тура хаамар сирэ эбитэ дуу… Баҕар, таба үктэниэххит. Харыйа мас тулалаах күөллэри анаараарыҥ. Суолу-ииһи сыныйан көрө, буруо сытын сытырҕалыы сылдьаарыҥ. Чэ, мин барыым. Сөрүүн эрдэҕинэ сирдэ ыла түһүүм, – Элиэ Хоһуун уолаттар миинэн кэлбит уучахтарын сэтиилэнэн, сэлээн аллара өттүнэн табатын сиэппитинэн хаама турбута.

Туйахтаах уулаах көһүйэҕэ укпут өлүктэлэрэ оргуйуор диэри кэлтэгэй отууну туттубуттара. Күнүстэри-түүннэри сахсыллан айаннаабыттара таайан, онно эбии күн уота сылааһынан угуттаан, утуктаабыттара. Сымнаабыт өлүктэлэрин сиэн, сылаас, амтаннаах ууну киллиргэччи иһэн үссэммиттэрэ. Тото аһаан, отууларыгар киирэн, утуйан хаалбыттара.

– Туйах, киһи хаһыытыыр, – диэн саҥаттан Туйах уһукта биэрбитэ. Бойум тэдэнэ кураанаҕын көрөн, ойоҕоһугар сыгынньахтыы уктубут котокоонун харбаабытынан ойон тахсыбыта. Бойум алаҥаатын туппутунан эниэни таҥнары сүүрэн эрэрин көрөн, кэнниттэн ыстаммыта.

– Көр, көр, ол иһэр! – диэбитинэн, Бойум тохтоон, алаҥаатыгар ох уурунан, ытардыы бэлэмнэммитэ.

– Ытыма, ытыма! Илиитинэн далбаатыыр дии… Байааттаҥныыр, – Туйах Бойум харытын харбаан ылбыта. – Хайа, Элиэ Хоһуун дии… Барыах… – диэбитинэн, сүүрэн быыппастыбыта. Уолаттар сүүрэн иһэллэрин көрөн, Элиэ Хоһуун олорунан кэбиспитэ. Туйах битигирэйэн тиийэн:

– Хайаатыҥ? Кээнньэли дьон дуо? – дии-дии, тугу гыныан билбэккэ, Элиэ Хоһууну тула көппүтэ.

– Суох, суох… Эһэ, эһэ саба түстэ… – Элиэ Хоһуун хаҥас илиитин окумалын туттан, ынчыктаабыта. – Табаларым, табаларым, – диэмэхтии, өрүтэ уһуутаталаабыта.

– Һуу, туох буолбутуй? – диэбитинэн, аҕылаан мэҥийэ, тула мэлээриҥнии, Бойум сүүрэн кэлэн, тобуктуу түспүтэ.

– Эһэҕэ түбэспит… Аны тиийэн кэлиэ… Кулуһуннаах сиргэ, отуубутугар, бара охсуоҕуҥ. Көмөлөс, – Туйах Элиэ Хоһууну хонноҕун анныттан сэрэнэн өрө тарпыта. Иккиэн көмөлөөн туруоран, отууга соһон кэриэтэ илдьибиттэрэ.

– Элиэ Хоһуун, тулуйа түс… Окумалгын көрүөхпүт, – диэбитинэн, Туйах сэрэнэн, уҥа илиититтэн саҕалаан, сонун устан барбыта. Элиэ Хоһуун өйүн сүтэрбит быһыылааҕа. Төбөтө босхо баран, ыарыытын билбэт курдук, сонун уһултарбыта. Окумала бааһа-үүтэ суоҕа эрээри, көҕөрөн, кытаран, сүүлэ иһэн тахсыбыт этэ.

– Халымыр быһыылаах, тостуута суох курдук… Миэхэ Үрүйээнэ от биэрбитэ… Ону тутан, баайан көрүөххэ, – Туйах хааһаҕын хасыһан, сарыыга сууламмыт оту хостоон таһаарбыта. Тоҕо эрэ муннугар даҕайа сыттаан ылбыта, өлүктэлэрин сымнаппыт көһүйэлээх ууга уган, аллара баттыалаабыта.

– Бойум, уоту сөргүтээр. От сымнаатаҕына тоҕон баран, уута оргутаар. Киһибит утаттаҕа, саатар, ыксаан аһаабакка барбыта дии… Утуйда дуу, өйүн сүтэрдэ дуу быһыылаах, – дии-дии этэрбэһин оһуттан быһаҕын таһааран, Элиэ Хоһуун сонун аллараа өттүттэн чараас сарыыны тэлэкэлээн ылбыта. Көһүйэттэн отун хостоон, Элиэ окумалыгар сыбыы, быһан ылбыт сарыытынан отун үрдүнэн эрийэн баайбыта. Киһилэрин көтөҕөн киллэрэн, отууларыгар сытыарбыттара. Сирэйдэрэ-харахтара тыйыһыран, саҥата-иҥэтэ суох, кыргыһардыы тэриммиттэрэ. Бэйэ-бэйэлэрин көрсөөт, эниэни таҥнары сүүрбүттэрэ. Өтөр гыммакка, Элиэ Хоһуун ойууртан тахсыбыт сиригэр тиийэн, тохтуу түспүттэрэ. Ох сааларын ытардыы бэлэм тутан, сонос тииттэргэ сөрүөстэн иһийбиттэрэ.

– Хайыыбыт? Элиэ Хоһуун суолун батан, утары киирэн көрөбүт дуо? – Бойум хараҕа уоттанан, Туйаҕы тургутардыы көрбүтэ.

– Бээ, ыксаама. Баҕар, Элиэни суоллаан, тиийэн кэлиэ… Сэргэх тур. Элиэ Хоһуун улаханнык доргуйбут быһыылаах… Утуйдаҕына аматыйыа этэ. Ойуур иһиттэн булан көрүөхпүт суоҕа. Саһа сытан, бэйэбитин баттыа… Манна тоһуйа түһэн баран, төннүөхпүт. Киһибитин ыарыылаан, манаһан хонуох. Туох буолбутун истэн баран, быһаарыныахпыт, – Туйах боччумуран, ойууру кыҥастаһа оргууй саҥарда.

– Ы-ыы, бачча сыкка-сымарга, буруоҕа кэлбэт ини… Аал уот иччититтэн улаханнык куттанар үһү. Элиэ Хоһуун биир эмэ уучаҕын тарпыт буоллаҕына, онно сыттаҕа. Эн, тыатааҕыны бултаспытыҥ дуо?

– Суох… Бултуулларын ыраахтан эрэ көрбүтүм, көрсө иликпин…

– Мин хаста даҕаны сылдьыспытым эрээри, үксүн утуйа сытары уһугуннаран бултааһыҥҥа, – Бойум өрө тыынан ылбыта. – Эн сүрдээх быһый эбиккин дии. Мин түөлбэбэр бэйэм саастыылаахтарбын ырааҕынан быраҕаттыырым. Салытыннардыҥ… Атах иччитэ эбиккин.

– Ээ, таах. Хаамарбынааҕар сүүрэрбин ордоробун. Ыһыахха Мукучу түөлбэ хоһуунугар кыайтарбытым быһыылааҕа… Күлүмэхтэнэн сүрдээхтик сүүрэрэ. Хоппут курдугум эрээри, ойуун: «…Сордоннум», – диэбитэ. Онон бэйэм кыахпынан кыайбатах курдукпун… Ким даҕаны көмөтө, аба-хомуһуна суох аны биирдэ сырсыбыт киһи…

– Оо, тоҕо итиннигий? Барытыгар ойууннар кыттыһаллар… Чыллыырка Бэрт ойуунтан сылтаан атах-балай сылдьар. Миигин ойуун өлөттөрө сыспыта… Эйигин кыайар дьон баар буоллахтарына, сүрдээх эбит. Чэ, төннүөх. Кыылбыт атын сиринэн эргийэн, аны отуубутугар тиийиэ, – Бойум алаҥаатын ноторуускалыы кэтэн, инникилээн, сүүрэн сэгэйбитэ.

Уолаттар отууларыгар кэлэн сөрүүкүү олордохторуна, хабырынан хачыгырата, Элиэ Хоһуун туран кэлбитэ.

– Уу, уута, – диэбитинэн хаҥас илиитин санньытан, отууттан тахсан, кутаа таһыгар байааттаҥнаан кэлбитэ.

– Уу баар, баар… – диэбитинэн Туйах ойон туран, муос чохоонунан уу сомсон биэрбитэ. Элиэ Хоһуун утаппыта бэрдиттэн биир тыынынан иһэн киллиргэппитэ. Тыын ылан эппэҥнии, сэрэнэн тобуктаабыта.

– Һуу, хараҕым сырдаатаҕын. Иэдээҥҥэ түбэстим… – Элиэ Хоһуун тугу эрэ умнан кэбиһиэм диэбиттии, долгуйбута бэрдиттэн төрүт тылын кыбыта саҥаран барбыта. – Эһэ шуолун ойуурга киириэм иннинэ көрбүтүм. Баппаҕайа улаханыттан, тыҥырахтара шарайбытыттан шалла шанааммын, инилэрим уучахтарын шэтии элгурэннэрин төлөрүтэ тардыы гына баайталаабытым. Шэрэнэн ойуур устун айаннатан испитим. Аашыһар шанаата шуоҕун биллэхпинэ, бултаһар шанаалааҕым. Эһэ итинник шаһарын көрө илигим. Дьэ, итиччэ бөдөҥ, үшкэл бэйэтэ кирийэр даҕаны эбит… Шаатар табаларым билбэтэхтэрэ… Үс былас курдуктаах ширтэн үллэс гына түшпүтэ. Уучаҕым шоһуйан, туора ойуутугар тас иэмминэн барбытым. Тутан ишпит элгурэни төлө тарпытым. Ширгэ мүччү туппут үҥүүбүн өрө көтөҕөн эрдэхпинэ, баппаҕайынан хаһыйан эрэрэ… Хараҥа, шырдык икки ардыгар киирэн шүппүтүм… Биирдэ өйдөммүтүм, көмнөҕүнэн бүрүллэн шытарым. Өлөрдүм диэн шытытан шиэри көмнөҕө… Бэйэтэ шуоҕа, бука, табалары эккирэтэн бардаҕа… Бэрт эрэйинэн туран, төттөрү түшпүтүм…

– Бэл, куобах уоһаҕар саһар дииллэрэ. Иһин-үөһүн ньалбатан, сири кытта сир буолар үһү. Элиэ Хоһуун, туох торумнааххын? – Бойум ыйыппыта.

– Уолаттар, мин маннык турукпунан төннөр кыаҕым шуох. Бачча чугаһаан баран, түөлбэм диэки шыҕарыҥныам… Биир эмэ уучах куотта ини? Шаатар ин эмгунни түһүөн шөбө. Көмөлөһүҥ… Биир эмэ ындыыны булар киһи, – Элиэ Хоһуун умса туттан, санна дьигиҥнээбитэ. – Туох буруйбар, туох буруйбар… Шаатар инун көһүннэр, – дии-дии, өлүөр илиитинэн сири кырбыы, умса түспүтэ.

– Элиэ Хоһуун, уоскуй… Биир өлүүгэ сылдьабыт дии… Түүннэри көрдөөбөт инибит? Бүгүн манна хонуохха, сарсын барыахпыт. Биһиги онтон үргүлдьү айанныахпыт, – Туйах кутааҕа мас эбэн биэрбитэ.