Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 3 чааһа"

Туйах үҥүүнү ыһыктан, тобуктуу түспүтэ. Күүрбүт этин-сиинин аһарына, ньилбэктэригэр тайанан, аҕылаан эппэҥнии олорбута.

– Туйах, таарыйтардыҥ дуо? Хастарый? – диэбитинэн Бэдэр Боотур баар буола түспүтэ. Туйаҕы сыныйан көрө, таптарбатаҕын билэн, санныга таптайбыта. – Хата, хаһыыгын истэн, кыл мүччү баттастыбыт… Туох сүрдээх хоһууннарай? – дии-дии, уҥуоргу кытылга хараарыҥнаһар хоһууннары батыһыннара көрбүтэ. – Абалаах, аттарбыт бэлэм даҕаны буолбаттар… – диэн кыбдьырыммыта. Уҥуор туораабыт хоһууннар тохтуу түспүттэрэ, чуоҕуһан турбахтаат, эниэни өрө сүүрэн тахсан, мастар быыстарынан элэҥнэһэн иһэн, симэлийэ сүппүттэрэ. Туоҕа Боотур Лэбиэрийэ Бөҕөлүүн күөл баһынан тахсан кэлбиттэрэ. Уйуһуйбут аттарын уоскута ыҥыра, утары барбыттара. Иччилэрин билбит аттар иҥэрсийэ чөрбөҥнүү: «Ээ, эһиги эбиккит дуу?» – диэбиттии, төбөлөрүн тоҥхоҥното хаһыҥыраспыттара. Туоҕа Боотурдаах аттарын тутан, сыбыдахтыы миинэн, боотурдар аттарын иннилэригэр үүрэн, битигирэтэн кэлбиттэрэ. Боотурдар утары сырсыаккалаһан тиийэн, аттарын күөйэн тохтоппуттара. Уоскута имэрийэ, таптайбахтыы, аттарын ойоҕосторугар сытан иһэн, үрдүлэригэр баар буола түспүттэрэ. Дьиэгэнийбиттэрэ өссө даҕаны ааспакка, чупчуруна, тиҥилэхтии, хоһууннары эккирэтээри күөлү кыйа уунаҥнатан барбыттара.

– Тохтооҥ, тохто-ооҥ! – диэн Туоҕа Боотур хаһыытаан тоҕо барбыта. – Кэлиҥ, кэли-ээҥ!

– Эккирэппэппит дуо? – диэбитинэн Бэдэр Боотур төттөрү сиэллэрэн кэлэн, тула холоруктаппыта. – Сатыы дьону ситэр инибит…

– Уҕарыйыҥ! Муус Кудулу Далай – Тыал дьоно… Бааллар эбит… Эдэр хоһууннарыгар сири-дойдуну билиһиннэрэ сырыттахтара. Бардыннар… Көрбүппүтүн эрэ өһөрө, өлөрө сылдьымыаҕыҥ. Кинилэргэ даҕаны күн сырдыга баҕалаах ини… Анаан эргиллэн кэлэн саба түстэхтэринэ, көмүскэниэхпит. Туйах, хайдаххыный? – Туоҕа Боотур атыттан түспэккэ олорон, Туйаҕы көрөн ыйыппыта.

– Ээ, этэҥҥэбин, – Туйах туран ымаҥнаабыта буолла эрээри, долгуйбута ааспакка, куолаһа титирэстээн ылла. – Аттарбытыгар дураһыйдылар… Дьикти дьон. Эмиэ даҕаны көтөр курдуктар… Үҥүүлэрэ бу сытар, уһуна сүрдээх, – Туйах үҥүүнү сиртэн ылан, өрө уунан көрдөрдө. – Мантыктарыгар чиэстэнэн ыраах-ыраах ыстаҥалаан бараллар… Үкчү тооппоор аһыҥа курдуктар.

– Хайа диэкиттэн кэлбиттэрэй, хастарый?

– Сир тыынын таһыгар хаастар түһэн олороллоро. Олорго үөмээри сыыр үрдүгэр тахсыбытым… Хантан кэлбиттэрин билбэтим, бэрдьигэстэр быыстарыттан биирдэ күөрэс гына түспүттэрэ. Төбөлөрүгэр быһыыта-таһаата биллибэт хатан хаалбыт чомпой курдук бэргэһэлээхтэр, истэрин-үөстэрин, көхсүлэрин харыстыыр дабака куйахтаахтар. Онтулара быыһа суох тиһиллибит курдук. Оҕум төттөрү тэйбитэ. Түргэннэрэ, кыаналлара сүрдээх…

– Сөп. Баран хомунуоҕуҥ. Кучан Эбэбитин таарыйбатылар ини… Төннөбүт. Чэ, кытаатыҥ, – диэбитинэн Туоҕа Боотур тумус тыа диэки сиэллэрэн тамаһыппыта.

* * *

– Туоҕа Боотурдаах иһэллэр, – диэбитинэн Муос балаҕан халҕанын тэлэйэ тардан, төбөтүн быктаран хаһыытаат, төттөрү түспүтэ. Халҕан тыастаахтык сабыллыан икки ардыгар атаҕын тыаһа тибигирии турбута. Балаҕан иһигэр баар дьон таһырдьа тоҕо сууллан тахсыбыта. Аттаахтар хайдах иһэллэрин көрө, сабаҕалыы турбуттара:

– Ок, ындыылара тэскэйбит, булт үчүгэй быһыылаах.

– Ама, бары даҕаны ыталлара сыттаҕа. Аҥаардас Бэдэр Боотур сөп оҥортоото ини?

– Бээрэ, дьоммут олус ыксаабыт курдуктар дии…

– Кураанах ат суохха дылы, дьиэни-уоту була охсоору тиэтэйдэхтэрэ.

– Бээ, кэллэхтэринэ истиэхпит…

Аттаах дьон дуулаҕалара, куйахтара кылбачыйа, хонуу уутун күн уотугар кылабачыта ыспахтыы, күллүргэччи кэстэрэн, сыыр үрдүгэр өрө сүүрдэн тахсыбыттара. Тоҕуоруспут дьону көрөн, аттарын баһын хантаччы тардан, сэлбийэ сиэллэрэн тиийэн кэлбиттэрэ.

– Хайа, сырыы хайдаҕый? – диэбитинэн, Дыгый дьон быыһыттан тахсан, утары баадьайа сүгүрүйбүтэ. – Һуу, һуу, бу аттар уйуһуйан, киһини үрдүнэн бараары гыннылар, – дии-дии, суол биэрэн туоруу, икки илиитинэн сапсыммахтаата. – Бу кыылларга үөрэнэн, сыстан биэрбэппин ээ, – диэмэхтии, кэлбит дьону кыҥастаста.

– Үчүгэй. Эһиги хайдах олордугут, ким даҕаны биллибэтэ дуо? – диэбитинэн, Туоҕа Боотур атыттан түспэккэ дьону кэриччи көрдө. Алаҥаатын туппут, охтоох кэһэҕин кэппит Муос уолга хараҕа хатанна. – Бу Муос уол хонноҕун аайы улаатан иһэр дуу? Ыл эрэ, кыра боотур, аппын тут. Ындыыны түһэрбиттэрин кэннэ илдьэн баайаар, сойо түстүн, – Туоҕа Боотур атыттан түспүтэ.

– Эчикийэ суох. Баччаларга туох эрэйи көрбүт дьон кэриимнэннэхтэрэй? Чорбохтоох кэлбиттэрэ. Хата, хаас амсайан абыранныбыт. Туйах тоҕо көстүбэт? – Дыгый боотурдары кыҥастаһан иһэн, – ээ, уолум бу турар эбит дии. Дьэ, сирэй баар даҕаны, харах суох, – диэбитинэн, ындыытын уста турар Туйахха кэлэн, көмөлөһөн хачымахтанна. – Хайа, төһө бэркэ сырыттыҥ, Арыылаах эбэҥ маанылаата ини…

– Ээ, бэрт. Балаҕан этэҥҥэ турар. Кыыл-сүөл тыыппатах. Бээ, сискин өлөрөөйүккүнүй, бэйэм түһэриим, – Туйах ындыытын өрө көтөҕөн мадьыктаан, сэрэнэн сиргэ түһэрдэ. – Эһиги хайдаххытый, этэҥҥэҕит дуо?

– Дьон ортотугар, бэлэм аска олорор дьон туох буолуохпутуй, этэҥҥэбит. Хатыы сытыганнаан ылбыта, Таатык үчүгэй. Арай эйигин күүтэн аҥаара хаалла… – Дыгый үөрүүтүттэн бэдьэйэ, харахтара көстүбэт буола сирэйэ мыттыйбыта. Туйах сирэйэ итийэн, төһө даҕаны салгын сиэн килэриппитин үрдүнэн кытарбытын сэрэйэн, ыҥыырын көннөрбүтэ буола, атыгар эргийбитэ.

– Дыгый, Дуораан Уус тоҕо көстүбэт? – Туоҕа Боотур ыйыппыта.

– Дуораан Уус диэ… Ол киһи мээнэ тахсыбат буолла ээ. Балаҕанын тула кэрбэҥ аспыта. Дьону чугаһаппат. Үрүйээнэ көрөр-истэр, Чурика ас таһан аһатар… Хамсаннаҕына этэ көймөстөрүн абааһы көрөн, сытыганнаата. Үссэнэн баран, бэйэҥ тиийэ сылдьарыҥ дуу…

– Бээ, баран кэлиим. Булду-аһы дьаһайан баран, аһыы олоруҥ, – диэн дьонун дьаһайа, Туоҕа Боотур саадаҕын, куйаҕын устан, Чорбоххо көтөхтөрөн кэбистэ. Чэпчээбиттии үөһэ тыына, түөлбэтин кэриччи көрө, киэҥ-киэҥник хардыылаан, Дуораан Уус балаҕанын диэки барда.

Туоҕа Боотур Дуораан Уус балаҕанын халҕанын тэлэччи анньан, сырдыгы, чэбдик салгыны батыһыннарбытынан киирэн кэллэ.

– Күйгүөргүтүн истэн, тураары сыппытым ээ, – диэбитинэн, Дуораан Уус сыҥаһата хачыгырыы оргууй олорбута. – Туоҕа Боотур, чугаһаама, илиигинэн тугу даҕаны таарыйыма… Көймөстөн, куттаныах курдукпун. Хайа, төһө бэрт сырыы буолла?

Туоҕа Боотур Дуораан Ууһу көрө, тэпсэҥнээмэхтээн тура түһээт, халҕан модьоҕотугар олордо.

– Үчүгэй. Салгыы бултуох дьон дьаарханан киирдибит. Тыал дьон ааспыттара… Хата, түөлбэни таарыйбатахтар эбит. Эн хайдаххыный?

– Көрөрүҥ курдукпун… Ааспат дьаҥ буулаата бадахтаах. Үрүйээнэ көрөн-истэн уҕарытан, кэм нуктаан ылабын. Аспын Чурика таһан абырыыр. Эдэр дьону, оҕолору чугаһаппаппын… Туох этитиилээх дуу, сүлүһүннээх дуу абааһы оҕо буолла… Ол Муус Кудулу Далай оҕолоро хайа диэки аастылар? Чахчы кинилэр буоллахтарына, сүрдээх хоһууннар буолуо, кэпсииллэрин истэрим. Хайаан кыргыспакка бардахтарай?

– Туйах көрөн, аттарын тыыттарымаары ыһыытаан-хаһыытаан абыраата… Тооппоор аһыҥа курдук ыстаҥалаан, уолу салытыннарбыттар. Сылайан иһэллэрэ дуу, биһиги элбэхпитин көрөн куттаммыттара дуу, чуоҕуһан ылбыттар этэ.

– Туохха эрэ ыксаан истэхтэрэ… Чэ, хата, ааспыттар. Тыгын Тойон Тыал дьону кытта кыргыста этэ дуу…

– Оннук. Мукучу Хоһуун онно сылдьыспыт этэ. Бэйэтэ кэпсээбитэ.

– Мукучу Хоһуун биир уол оҕо, ат кулун сырыытын сылдьан, аатын-суолун хаалларан бараахтаатаҕа… Бу ахта-саныы олордохпут, – Дуораан Уус тыастаахтык өрө тыынан ылла.

– Сөпкө этэҕин. Дуораан Уус, түүллээх-биттээх, алгыс тылым хомулуннаҕына ыйааһыннанар эрээри, эн үөһэттэн айдарыылаах кэрдиискэр тиийэр кыаҕым суох… Этитиилээх ох буоллаҕына эйигиттэн, миигиттэн үөһэ турар сүдү ойуун кыайыан сөп… Бүк Бүлүү былыр-былыргыттан айдарыылаах ойууннар уутуйан үөскүүр сирдэрэ дииллэрэ. Лүксүрээн кырдьаҕас даҕаны билинэрэ… Сир сараҕыйдаҕына тумус боотурдары тэрийэн, Бүк Бүлүү сүнньүн батыһыннара ыыталыам. Саас бара сатаабыт сирбит диэки турайман сир баара. Тарҕаан кэпсээбитинэн, онно олохтоох туматтарга хантан кэлбитэ биллибэт, улахан ойуун олохсуйбут үһү. Ону үтүөнэн ыҥыртаран көрүөхпүт… Аташкаан ол туматтар түөлбэлэрин билэр буолуохтаах. Кэлэрэ буоллар, ыйыталаһыа этибит. Буолунан, барсан кэлэрэ буоллар…

– Айдарыылаах дьон хастыы эмэ сыл устата сири-дойдуну кэрийэллэрин истэрим. Ол түөлбэҕэ оннук киһи сыһыннаҕа дуу… Туоҕа Боотур, түөлбэттэн тэйдэхпинэ сатаныыһы… – Дуораан Уус халтаҥ сонун нөҥүө түөһүн аалына, модьу тарбахтарынан чараас сарыыны кымаахтаан, этиттэн арааран тардыалаамахтаата. – Дьаҥ тарҕанан, бары көймөстөн, ол алдьархайа буолуо. Балаҕаным тула биллиннэр диэн, кэрбэҥ анньыталаабытым. Түөлбэм дьоно, туох эмэ буоллахтарына, кырыы харахтарынан көрүөхтэрин, биитэр аһынан сибигинэһиэхтэрин баҕарбаппын… Дьылҕам маннык эбит, барардыы быһаарынан олоробун. Улахан түүлэ-битэ суох этим эрээри, өрүү Лүксүрээн кырдьаҕас көстөр… Тугу даҕаны саҥарбат, иилии эргийэ сылдьан, ханна эрэ сирдии сатыыр курдук… Эрдэ сэрэппит сирбэр, Күөх Хайа диэки олохсуйар санаалаахпын.

– Туох диэхпиний… Соҕотоҕун кыанан олоруоҥ дуо?

– Билэр инигин, тимиргэ сыстыахпар диэри булду өрө тутарым. Соҕотох айахпар ууну булкуйан, айалаан, сохсолоон олорор инибин… Эһиги кэлэ-бара, билсэ турдаххытына, туох буолуохпунуй? Баҕар, этэҥҥэ буоллахпына, төннүөм…

– Оннук. Баҕар өссө үрдүккэ таһаараары, эккин-сииҥҥин ыраастыыллара, эрэйдииллэрэ буолаарай… Күн сарсын ол сири баран көрөн кэлиэхпит. Ураһа туруоруохпут, боотурдар хаалан, мас бэлэмниэхтэрэ. Мас ыаммытын кэннэ, күһүөрү балаҕан тутуохпут.

– Ыһыахха диэри тулуктаһар санаалааҕым… Хааллаҕа. Маннык турукпунан сир көрө барсар кыаҕым суох. Ураһаны, балаҕаны хайаҕа хаххалатан, ууттан чугас туруордаргыт. Мин манна илдьэ барар малбын чөкөтүөм, кыра ситэрэрдээх этим… Эһиги эргиллиэххитигэр диэри бүтэрэр инибин. Туох эмэ буолар түгэммэр, балаҕаммыныын бииргэ уоттаарыҥ… Аал уотум иччитэ, көрдөспүт-ааттаспыт, үөрпүт-көтүппүт күөрдүм уота барытын ыраастыа…

Кучан алааһа түптэ буруотунан унааран, киэһээҥҥи нууралга бигэммитэ. Күн арҕаалаабыта, саҕахха санньыйбыта. Кыһыл сарыал сыһыыны тула кэккэлээбит тииттэр, харыйалар төбөлөрүн соһо сотуу курдук кыһыл өҥүнэн дуйдаан, атыттартан уһулуччу тутан имэрийбэхтээбитэ. Тула туох барыта налыйбыта, нусхайбыта. Бэл диэтэр, күнү быһа чуопчаарбыт тыа чыычаахтара, чардырҕаһар чаччыгыныардар саҥалара мэлийбитэ. Арай соҕотох туйаарар чыычаах сарыал кыырпаҕыныы кытарымтыйа дьирибинии, тохтоло суох дьырылыыра. Туоҕа Боотур аал уотун иччитигэр айах тутаары, алгыстаары оттубут араана ураһа иһин итиинэн үрэн кэбиспитэ. Тиритэн этигэр сыстыбыт чараас үрүҥ сарыы сонун хастыы тардынан, тэлэччи арыйбыт дьиэлин таһыгар атахтарын хомунан, олорунан кэбиспитэ. Сөрүүн салгыҥҥа бигэнэ, нуурал кэрэҕэ абылата, дьикти турукка киирбитэ. Кини саныыр санаата, туйаарар чыычаах дьырылыырын батыһан, үөһэ көппүтэ. Кучан алаа-һыттан арахсан, тэйдэр тэйэн күн сарыалын батыһа устубута. Туоҕа Боотур Тыгын Тойонтон быстан, «күрүөйэх» аатыран, туһунан барыаҕыттан батыһыннаран кэлбит дьонун туһунан санаабатах күнүн өйдөөбөт. Дойдулаах тоҥ биистэри, омук дьонун кытта туруулаһан, өрүү тыыннарын мананан олоруу үчүгэйгэ аҕалбатын этинэн-сиининэн таайара. Биир сыыһа хамсаныы, биир ох ыйылыы көтүүтэ хааннаах өскө кубулуйуон, имири эстиэххэ диэри кыргыһыыга тиэрдиэҕин билэрэ. Түөлбэтин дьонун туһугар өлөллөрүн утуйарга холообут Лүксүрээн кырдьаҕаһы, Нүһэрги Боотуру, түөлбэни сутуйбат туһуттан туспа барарга быһаарыммыт Дуораан Ууһу сөҕө-махтайа санаабыта. Кинилэр тустарыгар тыыннарын толук уурбут олохторун күүһэ-кыаҕа баарын тухары салгыыр бигэ санаата ордук күүһүрэн кэлбитэ. Эмискэ санаатын ситимин быһан, ураһа кэннигэр атах тыаһа сырдырҕаабыта.

– Кимий? – диэбитинэн, Туоҕа Боотур ойон турбута. Ураһа дьылҕан маһыгар сыгынньахтыы кыбыта анньыллыбыт батаһын сулбу тардан ылбыта.

– Туоҕа Боотур, мин, мин Чурикабын… Баалаама, көрдөһүүлээх кэллим, – диэн симик саҥа иһиллибитэ. Туоҕа Боотур дьахтар саҥатын билэн, батаһын төттөрү анньан, халтаҥ сонун кэтэн, таһырдьа тахсыбыта. Чурика чараас сонун уолугун хам туттан, икки гына өрүммүт суһуоҕа эйэҥэлии нөрүйэн турара.

– Хайа, Чурика, туох кэпсээн? – Туоҕа Боотур дьиктиргээбиттии көрө, сонун сөрүү тардына быар куустубута.

– Кэпсэл суох… Дуораан Ууһу көрөр-истэр дьахтарынан дьаһай эрэ. Кинини кытта барсыам этэ, – Чурика туматтардыы быһыта баттаан саҥара, халбарыйбат санаалаах кэлбитин биллэрэн, көнө түспүтэ.

– Һы! Хайдах, тоҕо? – Туоҕа Боотур соһуйан, чинэрийбитэ.

– Куолакы Хоһуун хаан өһү ситиһэ барарыгар, оҕобут кырамтатын харайарбытыгар, Муос уолу көҥүллээбитигэр, ийэ быһыытынан, муҥура суох иэстээхпин… Көрөн-истэн, ыарыылыам. Түөлбэҕитигэр ууһу төннөрүөм…

– Бээ, Чурика, иһит эрэ. Дуораан Ууһу кытта кэпсэппитиҥ дуо уонна Куолакы Хоһуун эргиллэн кэллэҕинэ тугу этэҕин?

– Дуораан Уус билбэт. Дьахтартан ыйыппаттар, дьахтары соруйаллар… Куолакы Хоһуун аны төннүбэт. Хааннаах өһү ситиһэн баран, уолун батыһан, өбүгэлэригэр аттаныа. Туматтар үгэспит оннук…

– Чэ, баҕар, Дуораан Уус сөбүлэһэн, барсар түгэҥҥэр ыарыһах киһини көрөн-истэн, тулуйан олоруоҥ дуо? Куһаҕанын талан эттэххэ, арай ыарыы сыһыннын…

– Тумат дьахтара туохтан даҕаны куттаммат. Түөлбэҕэ туһам кыра уонна урааҥхайдар кыылларыгар, сыттарыгар-сымардарыгар, астарыгар-үөллэригэр үөрэнэн биэрбэтим… Өлөр өлүү өҥөйөр күнэ тосхойдоҕуна, үөрүөм эрэ…

– Куһаҕаны ыаттарыма… Түһүүлэнэр сирин көрөн кэллэхпитинэ, Дуораан Ууһу кытта кэпсэтиэм, – Туоҕа Боотур кэпсэтии бүппүтүн биллэрэн, нөрүйэн ылбыта.

* * *

Хатырык суллуур саҕана, Күөх Хайа тэллэҕэр Дуораан Ууска балаҕан тута барбыт Чорбох Боотур Туҥуй Боотурдуун нэктэл буолбут түүлээх таҥастаах хоһууну ат кэннигэр сэтиилэнэн кэлбиттэрэ. Хоһуун аттары кытта төһө даҕаны тэҥҥэ хаамтар, сырыстар, сылайбыт көрүҥэ суоҕа. Күн уота килэриччи сиэбит сирэйигэр саба түспүт уһун көҕүлэ сүүмэхтэммитин быыһынан ыйаастыгас харахтара өс-саас уотунан сириэдийэрэ. Хаайтарбыт бөрөлүү, бааллан кэлбит сигэтин күүскэ тардыалыы, тула мустубут дьону кыраҕытык кэтии, суоһурҕанан, тииһин килэҥнэтэн ылара.

– Чугаһаамаҥ! Бөрө оҕото, тииһинэн түһүө, – диэбитинэн, Чорбох сэтии сигэтин тииккэ эрийэ тардан, кылгатан баайбыта.

– Хайа, бу кими аҕаллыгыт? Туттаххыт-хаптаххыт тоҕо кытаанаҕай? – диэбитинэн Туоҕа Боотур дьон быыһыттан тахсан кэлбитэ.

– Туоҕа Боотур, үрүҥ тыыммытын өллөйдөөн туттубут… Кэтээн сытан, ураһаттан таһаарбакка, алаҥаанан ытыалаан өлөртүү сыста. Соҕотоҕун билэммит, ураһабыт биир өттүн көҥү көтөн тахсан, бэрт нэһиилэ туттубут. Бөрө бөрөтүнэн, түһэ турар. Өлөрүөхпүтүн кэрэйэн, эн дьүүлгэр аҕаллыбыт…

– Ылыҥ, ураһабар киллэриҥ. Туйах, саастыыҥ быһыылаах, көр-иһит, утахта биэр, аһат. Таҥаһын көҕүрэтиҥ. Абытай даҕаны… – Туоҕа Боотур уолу аһыммыттыы көрөн ылбыта. Мустубут дьон быыһыгар сургуччу көрөн турар Муос уолу таба көрбүтэ.

– Муос, өстөөххүн көрдүҥ дуу, көрбүтүҥ тоҕо кытаанаҕай? Туйахха илии-атах буолуоҥ, чугас сырыт. Чэ, үмүөрүһүмэҥ. Сөрүүкээтин, тыынна ыллын, – Туоҕа Боотур хоһууну чинчилиирдии көрө, Чорбохтооҕу балаҕаныгар ыҥырбыта.

Туйах сигэни уҥа-хаҥас тардыалаһан, хоһууну соһон кэриэтэ ураһаҕа киллэрбитэ. Уһуктаах, биилээх баара буолаарай диэбиттии, ураһа иһин эргиччи көрөн ылбыта. Этэрбэһин оһуттан быһаҕын сулбу тардан таһааран, хоһуун кэлгиэтин быһыта соппута. Хоһуун бэгэччэктэрин имэринэ, сүүмэхтэммит баттаҕын быыһынан ураһаны кэриччи көрөн иһэн, дьылҕан маска быарыгыттан ыйаммыт дүҥүргэ хараҕа хатаммыта. Куттаммыттыы кэннинэн чинэрийэ, ыйаастыгас харахтара кэҥээн, куотар сир көрдүүрдүү дуу, хахха булаары гыммыттыы дуу, тэпсэҥэлээбитэ. Эмискэ алаҥаа кирсинии чиккэйэ тыҥыы, Туйаҕы харытын таһынан хаһыйа, араан диэки ыстаммыта. Туйах соһуйан, быһаҕын туппутунан, эргиллэ түспүтэ. Хоһуун араан буор модьоҕотугар турар толору уулаах көһүйэҕэ ойон тиийбитэ. Икки атаҕар тобуктуу түһэн, тыастаахтык киллиргэтэн, уулаан барбыта. Тыын ыла-ыла хаста даҕаны төхтүрүйэн ыймахтаабыта. Утаҕын ханнаран, айаҕынан салгын таһаара олоро түспүтэ.

– Билбэтиҥ дуу… – диэн кэһиэхтэммит куолаһынан саҥара, сирэйигэр саба түспүт, инчэйбит көҕүлүн икки аҥыы силэйбитэ. Күн уота сиэн хараарпыт сирэйин хаҥас иэдэһигэр дириҥ, хайа тардыы чэр маҥхайа килэрийбитэ. Туйах чинэйэ түспүтэ, хараҕар балах хаан сирэйдээх уол көстөн ааспыта…

– Хайа, эн эбиккин дуу… Хантан, хайдах?

– Ээ, тыыммын тэскилэтэн, атах-балай сылдьабын… Ыстыыр баар дуо? Аһаабатаҕым хас даҕаны хонно… – уол силин быһа ыйыста дьүккүйэ, оргууй саҥарбыта.

– Сип-сибилигин. Ас баар, баар. Соҥҥун уһул, сөрүүкээ… – диэбитинэн Туйах дьиэли хаһыйа, Муос уолу үөгүлээбитэ. Түргэн атах тыаһа тибигирээн кэлбитигэр, ас аҕаларыгар уонна халтаҥ сон, сыалдьа буларыгар соруйбута.

Хоһуун олорбохтуу түһээт, нэк буолбут сонун устубута. Тиритэн хараара инчэйбит, тырыта-хайыта барбыт ис сарыы таҥаһын бэрт эрэйинэн хастыы тардыммыта. Уунан ньалҕаарыйбыт этин-сиинин ытыстарынан ньиккэрийэ сотто, туран кэлбитэ. Туйах уолу көрөн саҥа аллайбыта. Уол этэ тыатааҕы сиргэ төкүнүтэ сылдьан, сытыы тыҥыраҕынан тырыта-хайыта тарпытыгар маарынныыра. Чэрдийбит үрүҥ, хара дьураалар көхсүн, түөһүн, ойоҕосторун бүттэтэ суох иилии эргийбиттэр этэ.

– Эйигин туппакка ыыппыт бэлиэлэрим… – уол Туйаҕы көрөн ылбыта. – Эн аатыҥ Туйах диэн эбит дии… Мин Бойум диэн этим. Ааппын умнан даҕаны бардым…

– Хайдах?! Тыый, тоҕо сүрэй! – диэбитинэн Туйах олоро түспүтэ. – Бачча алдьархай кэнниттэн хайдах тыыннаах орпуккунуй?

Ити кэмҥэ дьиэл тэлэллэ түһээтин, Муос уол эттээх көһүйэни, сарыы таҥастары кыбыммытынан ойон киирбитэ:

– Билигин хаас миинэ аҕалыам, – диэт, дэпси үрдүгэр тэлгэтиллибит тайах тириитигэр көһүйэтин ууран, хоһууҥҥа таҥаһы ууммутунан эргиллээт, көрбөтөҕүн көрөн, айаҕын аллаччы ата таалбыта.

– Муос, чэ, бар, аҕала оҕус, – диэн Туйах саҥарбытыгар биирдэ өйдөнөн, таҥаһын сиргэ уураат, таһырдьаны былдьаспыта.

Бойум олус аччыктаабыт этэ. Бөрө оҕотунуу аска саба түспүтэ. Ситэ ыстаабакка ыйыстан дьүккүҥнүү, үрүт-үрдүгэр симиммитэ. Харахтара уунан бычалыйа, хара сыһа, чохоонноох ууну дьабадьытынан саккырата ыймахтаабыта. Ас көҕүрээбэтин көрөн, сыыйа уоскуйбута. Симинэрин тохтотон, тыастаахтык өрө тыынан ылбыта. Тарбахтарын эр биир эмэ, саҥаран барбыта:

– Кыланыыбын истибиттэр этэ. Эн барбытыҥ кэннэ өтөр буолбатахтара, тиийэн кэлбиттэрэ. Суолу-ииһи чинчийэн, туох буолбутун көрөн турбут курдук быһаарбыттара. Бөрөттөн өлө сыспыппын баардылаабакка, эйигин куоттарбыппар буруйдаан, тутан-хабан, дүгдүөлээн барбыттара. Чыллыырка Бэрди ыыппытым курдук дьаабыламмыттара… Эккирэтээри суолгун батан иһэн, хардыыҥ икки арда киэҥиттэн саллан тохтообуттара дуу, бөрө табалары ыһыа диэн дьаархаммыттара эбитэ дуу, билбэтим. Алаҥаабын, үҥүүбүн былдьаан, ойууҥҥа илдьибиттэрэ. Оо, ол түүн сүллүүр оҥорон, эппин-сииммин сэймэктээбиттэрэ. Икки тиит икки ардыгар лабааларбыттан өрө ыйаан туран, үҥүүнэн түһүөлээбиттэрэ, алаҥаанан ытыалаабыттара. Өлбөт быабар түү сонум абыраабыта. Киэҥ буолан, ол иһигэр эриллэҥнээммин, сиирэ-халты астардаҕым, ыттардаҕым… – уол тириитэ соролонон кытара оспут бэгэччэгин имэриммитэ. – Ойуун Чыллыырканы булбатаҕына, миигин кини оннугар сиэргэ-туомҥа туттаары өлөттөрбөтөҕө… – Бойум эмискэ хам барбыта. Ыйанан турар дүҥүрү көрө, оргууй ыйыппыта:

– Эһиги ойууннааххыт дуо?

– Улахан ойууммутун кээнньэли дьон өлөрбүттэрэ. Алгысчыттаахпыт… Ол эмиэ ойуун курдук, барыны-бары билэр, көрөр. Ол эрээри дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүөнү эрэ баҕарар. Ити кини иһитэ. Куттал суоһаатаҕына эрэ тыаһатар…

– Биһиги ойууммутуттан бары куттаналлар. Олус хомуһуннаах, сиэмэх… Арай Чыллыырканы кыайан сиэбэккэ, кыһыытын-абатын биһигинэн таһаарар…

– Бу үлүгэртэн хайдах тыыннаах орпуккунуй?

– Хааммар сууйуллан, түлэй-балай барбытым. Дьон саҥатыттан өйдөнөн кэлбитим. Икки холум, сүнньүм субу быстыах, көхсүм хайдыах курдуга… Сарсыардааҥҥы борук-сорук буолбут этэ. Хоһууннар тыаһа-ууһа суох тэринэн, ойууннарын арыаллаан, ойуур быыһынан табаларын муоһа адаарыҥнаһа турбуттара. Маннык өлөр буоллаҕым диэн айманаммын, ыһыытаан көрбүтүм эрээри, хаһыым тахсыбатаҕа. Өлөр-тиллэр мөккүөрэ ааһан, ээл-дээл буолан хаалбытым. Түүл-бит курдук иһиттэхпинэ, таба эҥээнэ тыһыргыыра. Ону даҕаспытынан чэпчэки атах тыаһа сырдырҕаан кэлэн, ыйанан турар быаларбын быһыта сотуолаабыта. Сүр ыарыылаахтык сууллан, эмиэ өйбүн сүтэрбитим…

– Хата, өлөрбөтөхтөр, – Туйах үөһэ тыынан ылбыта. – Аһаа, аһаа, – дии-дии, уол диэки хоторуллубут кыыл этин чугаһата аспыта. Бойум уҥуохтаах эти ылан, тииһинэн тиниктэһэ, салгыы кэпсээбитэ.

– Суор куллугуруур саҥатыттан өйдөнөн кэлбитим. Аттыбар улахан бэйэлээх суор, бэлэһэ кытаран, сахсайан олороро. Ойуун манабыла быһыылаах диэн, куттана санаабытым. Хамсаары гыммытым, абытай ыарыы… Түөһүм, ойоҕосторум, көхсүм хайыта баран, быһытталанарга дылы гынара. Быабын ким быспытын билбэтэҕим. Бөрө иэдэспин хайа тарпытыттан сирэйим дарбаччы иһэн, харахтарым сабыллан, бэрт эрэйинэн борутар буолбут этим. Өлөн хаалан, сиэр-туом туолбакка, түөлбэбитигэр барбакка эрэйи көрүөхпүт диэтэхтэрэ буолуо, бука… Арааҥҥа арыычча үнүөхтээн тиийэммин, көһүйэттэн уу испитим. Сытан сынньанан, сэниэ киирбит курдуга. Эргиллэн кэллэхтэринэ өлөрүөхтэрин санааммын, күрүүргэ быһаарыммытым. Илиилэрбин, атахтарбын хамсатан, син киһитийбитим эрээри, хайыта-сиритэ астарбыт баастарым, хамсаннаҕым аайы, уотунан салыыллара. Алаҥаабын, нимчикаабын, үҥүүбүн ураһа таһыгар бырахпыттарын булбутум. Уучахпын илдьэ барбыттар этэ. Кыра өлүктэ ылан, үҥүүбүн тайахтанан, атах балай барбытым…

– Эккирэппэтэхтэрэ дуо, суолдьуттарынан сүрдээхтэр диэбитиҥ дии.

– Оювун этэни көрсүбүт буолуохтааххын. Эн ол диэкиттэн кэлбиккин суолгуттан билбитим…

– Ээ, Эһэ Кулгааҕы этэҕин. Билэн, билэн. Хоһууннартан күрээн иһэммин хонон, суол токкоолоспутум.

– Оювунтан Дьабдьы дьоно олус саллаллар, куттаналлар. Ону билэр буоламмын, ол диэки чугаһаан, эһэ хаспаҕар хас да күнү өлөрөн, бааспын-үүппүн аһардына, хорҕойбутум.

– Буркучааннаах этэ, ол булбатаҕа дуо?

– Суох… Таас дьон биллибэтэхтэрэ. Бука, куттаннахтара. Баҕар, Чыллыырканы булан, өлөрөн, санаалара туолбута дуу, биитэр кыргыллан куоппуттара дуу… Сүппүттэр, сылдьыбыт даҕаны бэлиэлэрин көрө иликпин.

– Ээ, ол Чыллыырка Бэрт тыыннаах үһү. Дагдаҕар Боотур диэн биһиги түөлбэ киһитин кытта булсан, хаан суолланан, иэдээн бөҕөтүн тарпыттар этэ. Онтон икки аҥыы барбыттар. Чыллыырка өрүс уҥуоруттан киирэн, бу эргин олохсуйбут быһыылаах, – Туйах тугу эрэ саныы, оргууй саҥарбыта. Уол итини истэн чөрөйө түспүтэ. Кыл түгэнэ ыйаастыгас харахтарын түгэҕэр сытыы уоттар кылахачыһан ылбыттара.

– Чыллыырканы буларбар көмөлөс эрэ… Үһүс хаарын бүтэрдэ, аны кинини Таас дьон эккирэтиспэттэр. Түөлбэтигэр төннүөн сөбө…

– Бээ, ыксаама. Бастаан Туоҕа Боотурга кэпсиэхпит… Кини туох дииринэн… Уһун кыһын устата ханна хорҕойон, тыыннаах ортуҥ?

– Оювун оҕонньортон бэйэм даҕаны саллар буоламмын, киирэ сатаабатаҕым. Эбэ мууһа туруор диэри атах балай, сиргэ кулуһуннаан хоно сылдьан, уҥуор туораабытым. Дойдубун быһар санаалааҕым… Тымныылар түһүүлэрэ булчут холомотун таба үктэммитим. Ол саха булчута көрөн-харайан, баастарбын эһэ сыатынан сотон абыраабыта. Арыый буоламмын, бултаһан көмөлөспүтүм. Арба даҕаны… Биирдэ ырааҕынан бултуу сылдьаммын, тэйиччи соҕус холомо баарын көрбүтүм. Киирэ сорумматаҕым. Киэһэ киһибэр кэпсээбиппэр, өрө көрө түспүтэ. Ити сир диэки бултуурбун боппута. Дьиктиргээбитим эрээри, ыаһыйаласпатаҕым. Барарым саҕана бэйэтэ кэпсээбитэ. Ити холомоҕо саха урааҥхайа Дагдаҕар Боотур олорор үһү. Туох даҕаны аһара күүстээх, ох саанан ытара даҕаны сүрдээх диэн эппитэ. Онон ырааҕынан сылдьарбар сүбэлээбитэ…

Туйах итини истэн, ойон турбута:

– Ким диэтиҥ? Дагдаҕар Боотур…

Дьиэл тэлэччи силэллээтин, Туоҕа Боотур Бэдэр Боотурдуун киирэн кэлбиттэрэ. Бойум субу ойуохтуу дьигиҥнээбитигэр Туйах санныттан баттаан тохтоппута.

– Туйах, дьуортугун көрүстүҥ дуо, Дагдаҕар Боотуру тоҕо аҕынныҥ? – Туоҕа Боотур уолаттары эр-биир көрө ыйыппыта.

– Ээ, суох… Дагдаҕар Боотур туһунан истибит эбит… – Туйах мух-мах буолбута. – Кыстаабыт холомотун көрбүт…

– Һы, бу бөрө оҕото сыһыйан, өһүк буолбут дуу… – диэбитинэн, Бэдэр Боотур уолу кыҥастаһа чугаһаан кэлбитэ. – Оо, бу уол этэ бүттэтэ суох буолбут дии, тоҕо сүрэй…

– Бэдэр, бээ, тохтоо эрэ. Урааҥхайдыы саҥарар эбит. Уол бэйэтэ кэпсиэ, – диэбитинэн, Туоҕа Боотур араан таһыгар атахтарын хомуна тардынан олорбута.

– Саҥарар… Мин кинини көрсөн турабын, – Туйах уолу быһа түһэн, хайдах көрсүбүтүн быһыта-орута кэпсээбитэ. – Ити миигин ыыппытын иһин сэймэктээбиттэр…

Бойум иннигэр түспүт уһун көҕүлүн быыһынан Туоҕа Боотурдааҕы көрө, туран кэлбитэ. Төбөтүн хантаччы соҕус быраҕан, түөһүн мөтөтөн:

– Дьабдьы хоһууна Бойум диэммин. Көҥүл Хоһууммун… – илиилэрин ньилбэктэригэр ууран, тоҥхойон ылбыта. – Чыллыырка Бэрди буор сирэйдии кэлсибитим даҕаны, бэйэбин өлөрө сыспыттара… Дьуһаал сылдьабын… Ити боотурдары тэһитэ ытыалыыр түгэн баара эрээри, кэпсэтиигэ ыҥыралларын күүппүтүм… Куота соруммутум буоллар, ситиэ суохтара этэ, – Бойум харахтара кылахачыһан ылбыттара.

– Көр эрэ, – Бэдэр Боотур уолу сөхпүттүү көрө, Туоҕа Боотур таһыгар быар куустан турунан кэбиспитэ. Туоҕа Боотур уол туттарын-хаптарын хайгыы көрө, Туйахха эргиллэн:

– Чорбох Боотуру кытта Дуораан Ууска бара сылдьыҥ. Чорбох кэпсиирэ, ыйыталаһара элбэх буолуо. Таарыччы хаһан барыан баҕарарын билиҥ… Биһиги онуоха диэри уол кэпсээнин истиэхпит. Муоска этэн аас, кымыста киллэрдин, – Туоҕа Боотур Туйаҕы соруйбута.

* * *

Туоҕа Боотур утуйар-утуйбат ыккардынан нухарыйан иһэн, соһуйан уһуктубута. Түһээтэҕим буолуо диэҕин илэ-чахчы курдуга… Туйаҕы сүүнэ улахан эһэ эккирэтэн хааһахтаммыта. Уол сүүрэн күлүмэхтэнэриттэн атахтара сиргэ сыстыбакка, дайан иһэр көтөргө маарынныыра. Тэйэн истэхтэрин аайы, эһэ түү мөчөкөҕө кубулуйан хараарыҥнаан иһэн, өрө сирилээн, холорук буолан ытыллан турбута. Сирилиир тыаһын кытта сабардама улаатан, Туйаҕы ситэ баттаан ылан, ытылҕан будулҕаныгар киллэрэн холоруктаппыта. Эмискэ кыырай халлаантан, ытылҕан тыаһын баһыйан, куугунас тыас сатыылаат, Тойон Кыыл дэгиэ тыҥырахтарын сараппыт модьу атахтарын иннигэр анньан, олоро түспүтэ. Кынаттарын сараадытан, томороон төбөтүн төҥкөҥнөтөн ылбыта. Туоҕа Боотур итини көрөн, уҥа илиитин сүрэҕэр тутта, нөрүйбүтэ. «Тыҥаама, Аар Айылҕаттан бэриллибит атах иччитэ охтуо суоҕа», – диэн бэркэ билэр куолаһыттан соһуйан, Туоҕа Боотур көнө түспүтэ. Иннигэр үүн тиэрбэһин курдугунан эриличчи көрбүт, тилэҕэр тиийэр үрүҥ сонун кэппит Лүксүрээн ойуун илэ бэйэтинэн турара. «Иккиэ аата иккиэ… Туйаҕы ити уолга сыһыар. Көр, көр…» Туоҕа Боотур холорук диэки эргиллэ түспүтэ, арҕаһын түүтэ адаарыйбыт сур бөрө ытылҕаны батыһан сундулуйан эрэрэ…

Түүлүн тойоннуу сатыы, устунан Бойум уол Дагдаҕар Боотур холомотун көрбүтүн саныы, туран кэлбитэ. Чараас сонун санныгар саба быраҕынан, таһырдьа тахсыбыта. Чэбдик, сөрүүн салгыны түөһүн муҥунан тыына, нуурал түүн чуумпутун иһиллии, биир түгэни субу баардыы өйдөөн кэлбитэ.

Туоҕа Боотурдаах далла мэндэтиһэн кэлбиттэрин үһүс хонугун киэһэтигэр Тарҕаан Хоһуун арыалдьыт хоһууннардаах тиийэн кэлбитэ. Дьиктиргээбит боотурдары кэриччи көрө, Туоҕа Боотур балаҕанын халҕанын сүр эрчимнээхтик тэлэйэн киирбитэ.

– Мукучу Хоһуун ыытта. Этэҥҥэҕит дуо? – диэбитинэн, сүгүрүйэн ылаат, төбөтүн өһүөҕэ анньымаары сыҥаһа ороҥҥо олоро түспүтэ. – Туматтары кытта ытыаласпыккытын истэн, көмөлөһө кэлэргэ бэлэм хааллылар…

– Ок-сиэ! Сурах-садьык ити хайдах тарҕанарый? Хантан иһиттигит? – Туоҕа Боотур соһуйан өрө көрө түспүтэ.

– Ээ, биһиги хоһууннарбыт били Дагдаҕар Боотурга хабыр хапсыһыыга хотторбут Хоһуна Хоһууҥҥа баран иһэн, туматтарга түбэһэн ытыаласпыттар. Иккиэ бэйэлэрэ сиэтэлии сыспыттар. Охторо бүтэн куоппуттарын эккирэтэн, табата ньаҕаччалаабыт хоһууну туппуттар. Биирдэрэ куоппут.

– Бээрэ, Хоһуна билигин даҕаны киирэ илик дуо?

– Суох. «Дагдаҕар Боотуру күөн көрсөн, аат былдьаһан кыайдахпына түөлбэбин булуом», – диэн тыллаах үһү. Мукучу Хоһуунтан биир үөр сылгыны ылан айаҕын, таҥаһын туһугар көрөр-истэр, быыһыгар бултанар. Хоһууннар киниэхэ баралларын ыарырҕатар буоллулар… Тиийдэхтэринэ хабыр хапсыһан, дүгдүөлээн сордорун сордуур эбит. Антах сылгылары кытта өрө туста сырыттаҕа.

– Хаарыан боотур… Биһиэхэ кэллин, тумус боотурдарга сыһыарыахпыт. Ол тутуллубут тумат тугу кэпсиир?

– Хата диэ… Иннинэн буолан, кэлиэ биллибэт. Илдьиккин тиэрдиэҕим. Тумат кэпсээнэ элбэх. Эһигини кытта далла мэндэспиттэрин киниттэн истибиппит. Хараҕын тэһэ ыттарбыт улахан биилэрэ аара быстыбыт үһү. «Маҥан Мэкчэкэлээх сүрдээх бэргэн киһилээхтэр эбит. Лөкөй хараҕын саҕа чуолҕан үүтүнэн түһэрэн сиэтэ… Иним буур кыылларын улаханнаппыта, өллөҕө буолуо. Илбистээх оҕунан ыппыта», – диэбитэ ол тумат. Мукучу Хоһуун эйигин өлөрдөхтөрө диэн, тугун-ханныгын биллэрэ ыытта. Хата, тыыннаах эбиккин.

– Дуораан Ууһу таппыттара. Куйаҕа абыраата, халымыр соҕус. Бээрэ, ол туматтар тоҕо биһиэхэ тааллара кырыыланан, далла мэндэйиитигэр ыҥырбыттарый, тугу кэпсиир? Дагдаҕар Боотур туох сыһыаннаах эбитэ буолла…

– Дагдаҕар Боотур мантан барбытын билбэттэр эбит. Дүгдүөлээбит табаһыт уолгутуттан ыйыппатахтар. Кыыллара турбут хоһууннар саҥардар даҕаны бокуойу биэрбэтэхтэрэ буолуо… Ити туматтар түөлбэлэрин Дагдаҕар Боотур кыргыбыт үһү. Ону таныардыы сылдьалларын курдук өйдөөбүтүм. Сураҕа, аҕа туттубут улахан биилэрин кэрчиктээбит. Эбиитин кыргыһыыга ыҥыран, хааннаах илкээни хаалларбыт. Үс ини-биилэр хааннара алдьанан, түөлбэлэригэр манабылынан хаалбыт Чусканай Хоһууну өлөрөөрү тииспиттэрин арыычча тохтоппуттар. Хайдыһыы тахсыбыт. Ини-биилэр улахан биилэрин араҥастаан уматан, ол суоһугар хаан өс ситиһээри хааннаах андаҕар бэрсибиттэр…

– Ол иһин даҕаны… Далла мэндэһэр сирдэрин эрдэттэн оҥостубуттар эбит дии… Ол хоһууну хайаатыгыт?

– Мукучу Хоһуун: «Хааннаах өс симэлийдин», – диэн өлөттөрбүтэ…

– Мукучу Хоһуун биһиэхэ үчүгэйи санаабыта буолуо эрээри… Өлүү-сүтүү тугунан диэлийэн тахсар… Дагдаҕар Боотур туһунан өссө тугу эмэ быктарбыта дуо? – Туоҕа Боотур Тарҕаан Хоһууну өтөрү-батары көрө ыйыппыта.

– Ити кэннэ суох… Мин Чусканай Хоһууну билэр этим. Сырыыны-айаны сылдьыбыт, элбэх кыргыһыыны ааспыт хоһуун бэрдэ этэ. Дагдаҕар Боотур ону истэн, күүс, аат-суол былдьаһа тиийдэҕэ, – Тарҕаан өрө тыынан ылбыта. – Дагдаҕар Боотур сарсыарда, хоһууннар ханна эрэ барбыттарын кэтии сытан, атынан саба сүүрдэн киирбит үһү. Куйаҕын устубут Чусканай Хоһууну ойоҕун хоонньуттан туруоран, көҕүлүттэн таһырдьа соһон таһааран дүгдүөлээбит. Уолаттар улахан биилэрэ киирсэ сатаабыт. Үҥүүнэн түһүөлүү сылдьан, Дагдаҕар Боотур харытын хайа аспыт. Дагдаҕар Боотур онтон илбиһирэн, ол хоһууну охторон, лабааларын быһыта охсуолаабыт… Быһата, сэймэктээн өлөрбүт… Барарыгар хааннаах илкэн хаалларбыт.

Чусканай Хоһуун улаханнык эмсэҕэлээн, суорҕан-тэллэх киһитэ буола сытан: «Кыыл кыыла өттө… Сэрэппэккэ сиэтэ, кини даҕаны сиикэй эттээх, тохтор хааннаах ини, ситэн иэстэһиэм!» – диэн сааммыт. Өлө сыһан баран өрүттүбүт. Түөлбэтин дьоно кини ураһатын тумнан ааһар буолбуттар. Ини-биилэр кинини өлөрөөрү, түгэн күүтэ сылдьыбыттар. Чусканай Хоһуун ону билбитэ дуу, чахчы иэстэһэргэ санаммыта дуу… Биир күн сүтэн хаалбыт.