Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 3 чааһа"

– Хайа, тыаттан төһөҕө киирдиҥ, Барылах маанылаата дуо? – диэн чуҥкуйан турбут Туҥуй Боотур киһитин санныга таптайбахтыы ымаҥнаата.

– Бүгүн чугастааҕы сохсолорбун кэрийдим. Дьэ, булт баар дойдута, барахсан… Биир кииһи кытта айаларбыттан икки куобаҕы сүгэн киирдим ээ, – Чорбох тохтуу түһээт, дьон истиэ диэбиттии, тулатын көрүнэ салгыы сибигинэйдэ. – Саһыл көрдүм. Ситтэриэх бэйэлээх буолуо дуо, ситтэрбэтэ.

– Оо, үнүр мин биир аташкааны бултаары күммүн бараабытым. Саҥардыы тахсан иһэн түбэспитим. Аташкаан, миигин кыһытардыы, көстөр-көстүбэт хараарыҥнаан иһэн, сонос тииккэ өрө сүүрэн тахсыбыта. Ону бастакы ытыыбынан таппытым эрээри, сууллан иһэн, мутукка ыйанан хааллаҕа үһү. Иккитэ-хаста мутугун тосту ыта сатаабытым даҕаны таппатаҕым. Оноҕоспун харыстаан, салгыы ыта барбакка, тиритиэхпэр диэри тиити батыйанан кэртэҕим үһү, – Туҥуй хайдах ыппытын, батыйанан хайдах кэрпитин көрдөрө кэпсээн, киһитин күллэрдэ.

– Бэрт эбит дии, хата, ылбыккын. Сүрдээх киһигин, – дии-дии Чорбох төбөтүн быһа илгистэ, чыпчырынан кэбистэ. – Иһит эрэ, эйигин анаан көрсө, сүбэлэһээри кэллим. Дыгый мундутун сыматыттан сөп буолбатыҥ дуо? Биир бэйэм хамсыы сылдьар балыкпын аҕынным аҕай… – субу сии турар киһилии силин быһа ыйыста дьүккүҥнээтэ.

– Тотоойу, амтаннаах аһылык дии, олох сирбэппин, – Туҥуй киһитин дьиктиргээбиттии кыҥастаста. – Оччоҕо хайыыбыт, муус аннынан хайдах балыктыыбыт?

– Биир санаа киирдэ. Муус халыҥыы илик дии. Дыгый оҕонньор уонна Аташкаан биэрбит биэстии эргиирдээх улахан ардьаларын туһанан көрүөххэ. Көр эрэ, били үрэх диэки куртахтаах бэс элгээнэ баара дии. Кус ыта сылдьан көрдөхпүнэ, балык оонньууруттан үрдэ дьиримнээн олороро. Ол куртахтанар сиринэн синньээн ылар куоһах курдуктаах этэ. Сүрүн үөһэ онон ааһар, икки өттүн кэһэ сылдьыбытым. Онно ардьа батар мууһун алларан, үрүт-үрдүлэригэр ардьалары уган, чороохторунан бада-рааныгар хараҕалыахха. Ардьалар өрө көппөйбөттөрүн туһугар, алларааларга таас даҕаны угаттыахха сөп. Ардьалар икки өттүлэринэн кытыыга диэри мууһун синньигэс гына алларан, талахтары быһыт курдук угаттыахха. Күөлүттэн мууһу лүҥсүйэн, сороҕор тэһэн, маһынан булкуйан, балыктары куртаҕар үүрүөххэ… Оччоҕо суолларын быстаран, биир эмэ балык ардьаҕа киириэ этэ. Хайдаҕый? – Чорбох киһитин сирэйин-хараҕын тонолуппакка одууласта. Туҥуй толкуйдуурдуу умса көрөн туран, үҥүүтүн төбөтүнэн хаардаах тоҥ сири анньыалыы, төбөтүн быһа илгиһиннэ.

– Сүрдээх… Санаан көрдөххө, сатаныан сөп курдук ээ. Сарсын сарсыарда Туоҕа Боотурга кэпсиэххэ, сөбүлээтэҕинэ дьону мунньан, дьарыктанан көрүөхпүт…

Чорбох ардьаларын хайдах угуохтааҕын төбөтүгэр оҥорон көрө, балаҕаҥҥа баран иһэн, аан бастаан ох саанан хайдах балыктаабыттарын санаан кэлбитэ. Оччолорго эдэрдэрэ даҕаны бэрт буоллаҕа. Биир саас төннүү куһун саҕана, сорсо кустуу сылдьыбыттара. Айылҕа барахсан силигилээн, тупсан турара. Өрүс мууһа ыраастанан, сир Ийэ ирэн, хара уута ааһан, ып-ырааһынан күөллүү мөлбөйө устара. Туҥуйдуун чугас баар күөллэри кэрийэн, өрүс хомотугар киирбиттэрэ. Халбыйа ытарга үөрэнээри, сыыр быарыгар туран, үөрүнэн сылыбыраһар хара кустары ытыалаабыттара. Чорбох ыппыт биир куһа табыллан, охтуохча охтубакка, тэйиччи соҕуһунан өрүскэ киирэр кыра үрэххэ түспүтэ. Чорбох омунугар өрүтэ ыстаҥалыы, сүүрэн барчалаан, үрэх кытылыгар биирдэ баар буолбута. Эмискэ үрэх уута барылыы түспүтэ, хара дьирбиилэр сундулуһа далайга тимирбиттэрэ. Кустар умустулар быһыылаах диэн, охтоох кирсин тардан, кэтээн турбута. Чуумпуран, куһун көрө сатыы иһийбитигэр, уу үрдэ барбах дьиримнии, бөдөҥ балыктар көхсүлэрэ хараарыҥнаспыттара. Биир чугаһы кыҥаабыта буолаат, кирсин ыытан кэбиспитэ. Кирис тыаһыттан дуу, ох куорсуна эриллэр тыаһыттан эбитэ дуу, балык хайбас гынаат, мэлис гыммыта. Чорбох Туҥуйу ыҥыран ылбыта. Кус этиттэн хал буолбут уолаттар балыктыырга туруммуттара. Иһийэ кэтэһэ, охторо бараныар диэри ытыалаан, биир собоҕо маарынныыр үрүҥ эттээх улахан балыгы бултаан, үөрбүттэрэ-көппүттэрэ. Тутатына кулуһун оттон, үөлэн сиэн, олус астыммыттара. Ити күнтэн ылата ох саанан балыктыырга туруммуттара. Балыктар тоҕо үргэллэрин, тоҕо сыыһа ыталларын билээри, үрэхтэн арахсыбат буолбуттара. Уу анныгар сылдьар балыгы ытарга куорсуннаах ох барсыбатын уонна уу балыгы атыннык көрдөрөрүн элбэхтик эрэйдэнэн билбиттэрэ. Биир сүрүнэ, охтоох кирискин эрдэттэн тардан туруу ирдэнэрэ. Балыктыырга анаан куорсуна суох, муос төбөтүгэр кыра хайыылаах уһун оноҕостору оҥостубуттара. Итинник охторунан, дьыл эргиирдэригэр, түөлбэлэрин дьонноругар балык амсаппыттара.

Сарсыныгар Туоҕа Боотур Чорбохтоох торумнарын истэн, улаханнык сэргээбитэ. Биир күн тыаҕа бултуу тахсалларын тохтотон, томтор олохтоохторун Бэс күөлүн ыраас мууһугар тоҕуоруһалларыгар ыҥыртарбыта. Дьону тото-хана аһатар курдук эт буһаралларыгар дьаһайбыта.

Ол күн халлаан аппайа сырдыыта ким аттаах, ким сатыы Бэс күөлүн кытыытыгар тоҕуоруспуттара. Туоҕа Боотур утуйарыгар эрэ уһулар куйаҕын, бэлэпчитин устан, биилээҕин, уһуктааҕын хаалларан, кылгас дудикалаах тиийэн кэлбитэ. Дьон мууска киириэхтэрин иннинэ, кутаа отуннаран, Аар Айылҕаттан, Барылахтан, Күөх Боллох оҕонньортон, Үрүҥ Аар Тойонтон көрдөһөн-ааттаһан, үрүҥ сиэли быраҕа алгыс эппитэ, уохтаах кымыһынан айах туппута. Сиэри-туому толорон, Чорбохтоох Туҥуй дьаһайыыларынан, балыктаан көрөргө ыҥырбыта. Ол кэнниттэн далла мэндэйиитэ, килэгир мууска атах тэпсиитэ буолуоҕун иһитиннэрбитэ.

Мустубут дьон өрө көтөҕүллэн, Чорбохтоох тугу этэллэрин үөрүүнэн толорбуттара. Үҥүүнэн, батыйанан мууһу көйөн, улахан ойбону алларбыттара. Чорбох салайыытынан ардьалары угаттаабыттара, ол икки өттүнэн синньигэс хоруу курдугу тэһэннэр, талахтары кынаттыы анньыталаан, быһыт оҥорбуттара. Барыта бэлэм буолбутун кэннэ, күөл атаҕыттан өрө эккирии, мууһу тоҥсуйа, куртаҕын диэки хаамсыбыттара. Күлүү-салыы, дьээбэлэһии манна буолбута.

– Чорбо-оох, ардьаларгар балык киирдэҕинэ, аатыҥ уларыйар. Чорбохтон улаатан, Чорохо-оо буолаҕы-ыын! – диэн Бэдэр Боотур хаһыыта ыраахха диэри дуораһыйбыта.

– Саатар чоху киирэр ини? – ким эрэ хаһыытаабыта.

– Оччоҕо Чоху Чорбох диэхпит, – Дуораан Уус көөҕүнээбитэ. Дьон күлсүүтэ эбии сатараабыта.

– Дуора-аан У-уус, үөстэн кытыы диэки бары-ыый, эйигин муус уйбакка, чохулары бүрүнэн тахсаайаҕы-ыын, – диэн Чорбох хардаран хаһыытаабыта.

Харааран дьиримниир ойбон чугаһаатаҕын аайы, саҥа-иҥэ, күлүү аччаан барбыта. Харахтарын ойбонтон араарбакка, лүҥсүүрдэрэ улааппыта. Чараас чаанынан бургучуйар, хара далайынан аа-дьуо бигэнэ сыппыт уу үрдэ эмискэ дьиримнээн, собо өрөҕөлөрө кылбаҥнаһа, арҕастара хараарыҥнаабыта. Сигэ быатын илиитигэр эриммит Лэбиэрийэ Бөҕө ахчаччы тэбинэн туран, илиилэрэ дьигиҥнээн барбытыгар, сыыйа тардарын саҕалаабыта. Чорбохтоох Туҥуй алларааҥҥы ардьалары тутуохтаах чорохо мастары туох баардарынан тута сатаан чохчоҥноспуттара. Ону көрөн, Бэдэр Боотурдаах хаһыа даҕаны буолан сүүрэн кэлбиттэрэ. Сорохтор Лэбиэрийэ чинэрийэ тардан дагдаппыт ардьаларын үҥүүлэрин маһынан төһүүлээн, муус үрдүгэр сэрэнэн, төкүнүтэн таһаарбыттара. Сөҕүөхтэрин иһин, ардьалар балыктар тилигирии мөхсүүлэриттэн эргийбэхтээн ыла халтарыҥнаабыттара. Уолаттар ардьалары килэгир мууска тэйиччи соһон илдьэн, тылбыытын чүөччэрин төлө тарпыттара, сөҕүмэр бөдөҥ соболор өрөҕөлөрө, лапчааннара кытарыҥнаспыттара, өрүтэ лаһыйан, чараас чаанынан бургучуйбуттара. Үөрүү-көтүү, соһуйар саҥалар күйгүөрэ түспүттэрэ. Үмүөрүспүт дьону Чорбох хаһыытаан, аллара түһэриллибит үс ардьаны таһааралларыгар көмөҕө ыҥырбыта.

– Иэк дьамдьаман, иэк дьамдьаман! – диэмэхтии, Дыгый оҕонньор үөрэн, чохчойо-чохчойо, улахан бэйэлээх үтүлүктэринэн ньилбэгин таптаммыта. – Тоҕо бэрдэй! Сатанар эбит! Аны саас сүүнэ ардьаны баайыам… Ылыҥ эрэ, моҕохтоох собото туттаран көрүҥ эрэ…

– Бу, бу баар, – Дуораан Уус икки ытыһынан бөдөҥ собону быччаччы тутан, Дыгыйга ууммута. – Көр, көр, бэйэм курдук истээх-үөстээх собо! Мин кинини сиэм суоҕа, – диэбитигэр дьон күлсэн ньиргиспитэ. Чорбох мындырын, сатабылын хайгыы, сөҕө, үөрэ-көтө соболору тарҕаталаабыттара. Дыгый оҕонньор, эдэр уолаттар үтэни уган аҕалбыт тымтайдарын сүөкээн аҕалбыттарыгар, орто соболору талан хаалыы, хаһыытаабыта:

– Бээ, аны биир өттүттэн үүрүөххүтүгэр диэри, балык үөлүүм. Кырбас, Кырбас, кэ-ээл, миэхэ көмөлөһүөҥ, – диэн биир кэм иллэҥэ суох букунуйар уолу ыҥырбыта. Хороччу улаатан эрэр эрдьигэн саастаах Чорбох инитэ уол сүүрэн тэлэмээттэнэн кэлээт, сыгынньах илиитинэн балыктары сыыһа-халты ньылбырыҥната тымтайга хааласпыта.

– Бу Кырбас уол улааппыт дии, ити сүүһүн туохха өлөрөн муостаммытай? – Туоҕа Боотур уолу кыҥастаһа, биититтэн Чорбохтон ыйытта.

– Ээ, ити оҕо төрүөҕүттэн муостаах… Улааттаҕын аайы бииргэ улаатан иһэр быһыылаах, – Чорбох күлэн кэбиһэ, сапсыйан кэбистэ. – Анараа бииргэ улааппыт оҕолоро Муос диэн ааттыыллара. Кыбыстан, бэргэһэтин утуйарыгар эрэ устар оҕо баар дии… Дьиҥэ, Туймаадаҕа хаалыахтаах этэ, ону ийэм: «Тыгын Тойон хотоҥҥо анньан буомурдуо. Биһиги кырыйдыбыт, инигин илдьэ бар. Дьылҕата билиэ, көрө-истэ сырыт», – диэн күүһүнэн биэрэн ыыппыта.

– Үчүгэй, үчүгэй. Уолаттары барыларын даҕаны аҕалтыах баара… Иниҥ саҥа сир, көҥүл киһитэ буолуо. Хата, Муос диэн аат Кырбастааҕар ордук курдук эбит, – Туоҕа Боотур мүчүҥнээн ылбыта. – Үөһэттэн бэлиэ дии санаабаккын дуо, Муос курдук өргөстөөх, кытаанах киһи буолуо.

– Туйахтанан, Муостанан сүрдээх дьон буолууһукпут, бэйэм даҕаны аатым итилэртэн улахан уратыта суох ээ, – Чорбох Боотур инитин көрө, күлэн кэбиспитэ.

Дьон үөрэ-көтө, ардьаларын тылбыыларын чүөччэрдэрин кэтэрдэн, аны куртах диэки айахтаан түһэртээбиттэрэ. Муус хайдыа диэн, быһыттарын уларыппакка бэйэтинэн хаалларан, куртах уҥуоруттан үүрэн барбыттара.

Үөлүллүбүт сүүрүҥүйдүҥү собону сөҕө-махтайа амсайан, бэркэ астыммыттара. Муус халыҥыар диэри кыра күөллэргэ маннык балыктыырга быһаарыммыттара. Туоҕа Боотур оонньууну-көрү бэйэтэ көҕүлээбитэ. Баар дьону икки бөлөххө араартаан, килэгир мууска утарыта туруортаан, илиилэрин кэннилэригэр туттаран, атах тэпсэ хатыйсыбыттара. Охтубут киһи туораан иһэрэ. Араас имигэс хамсаныы, күлүү-салыы тоҕо тардыллыбыта. Манна даҕаны бииртэн биир албастары толкуйдуу охсубуттара. Үчүгэй дьаһайааччылар көстөн, күүстээх, сылбырҕа боотурдары, үстүү-түөртүү буолан, мөрөйдөөн охтортообуттара. Итинник төгүрүктээһиҥҥэ түбэһэн, Дуораан Уус муус тыаһыар диэри тас уорҕатынан түспүтэ, тумус боотурдары кытта Бэдэр охтубуттара. Сылбырҕа, аһарыгас саҥа ааттаммыт Муос уол тэйэ сүүрэ, ыраахтан бырдааттаан кэлэн, утарылаһааччыларын кэннилэриттэн хатыйтыы сылдьан, сыыһа тэбэн, олоро түһэн туораабыта. Бүтэһигэр Тоҕурай Боотур уонна Лэбиэрийэ Бөҕө хаалбыттара. Лэбиэрийэ Бөҕө аччаччы соҕус тирэҕин булунан, мууска сыстыбыттыы турбут атахтарын үгүс киһи тэбэн көрбүтэ эрээри хамсаппатахтара. Тулалаан турааччылар бэйэлэрин боотурдарыгар ыалдьан, киксэрэн, аҕыс айдааны тарпыттара. Сүнньэ баара-суоҕа биллибэт буола мөчөкөлөммүт Тоҕурай Боотур утарылаһааччытын харахтарын көрбөккө, атахтарын кыҥастаһа сис туттан, киһитин тула хаамыталаабыта. Бөдөҥ-садаҥ Лэбиэрийэ киһитин үөһэттэн таҥнары көрө, бүтүн бэйэтинэн киһитин батыһа эргийбэхтии аҕылаан мэҥийэрэ. Биир түгэҥҥэ Тоҕурай ыһыытаабытынан, атыыр оҕус курдук төбөтүн харсардыы тутан, Лэбиэрийэ иһигэр супту түспүтэ. Лэбиэрийэ соһуйан, «Һук» диэбитинэн, бөдөҥ бэйэтэ бэрт сылбырҕатык туора ыстанан иһэн, атаҕын тоһуйа туппута. Тоҕурай Боотур атахтан иҥнэн, туруйалаабытынан сүүрэн иһэн, мууска умса баран түһэн, халтарыйан сырылаабыта. Лэбиэрийэ дьоно киһилэрин уруйдуу, алыкылаан үөгүлэспиттэрэ.

Далла мэндэйиитигэр, киэһэрээри ыксаан, бөлөхтөртөн биирдии киһи кыттар буолбута. Тоҕурайдаахтан Бэдэр Боотур чомпой бэргэһэтин устан, кулгаахтара чоройо тахсан кэлбитэ. Оттон Лэбиэрийэлээхтэн Чорбох тахсыбыта. Туоҕа Боотур күөллэрин кытылын батыһа үүммүт талахтары ыйбыта.

– Ол талахтарга ыалыкылар түспүттэрэ. Иккилии эрэ оноҕостоох бараҕыт. Чугаһаабыккыт кэннэ, Кырбас, ээ арба, Муос кытылга сүүрэн тиийэн, үөгүлээн үргүтүө. Ким түргэнник уонна табатык халбыйбыт кыайыылаах тахсар. Көрөөччүлэр айдаарбакка чугаһаарыҥ, – диэбитинэн хаама турбута.

Лэбиэрийэ Бөҕө дьоно эрдэттэн хотторбут курдук сананан, аа-дьуо салбыҥнаспыттара. Бэдэр Боотур дьоно киһилэригэр эрэнэн, күө-дьаа буола, сүүрэн бырдааттаммыттара.

Бэдэр Боотур биир оноҕоһун ытардыы ууруна, биири тарбаҕар кыбыта аспыта. Чорбох биир оҕун ытардыы тутан, биирин уҥа кулгааҕар куорсуннаах өттүнэн кыбыппыта.

Муос-Кырбас кытыыга тахсан, ыалыкылары көрө сатаан кыҥастаһа, икки илиитин холбоччу тутан, ыһыытаан бытарыппыта. Талахтар быыстарыттан соһуйбут ыалыкылар кылбаҥнаһан, өрө көтөн күлүмэхтэммиттэрэ. Бэдэр Боотур лыабата икки төгүл дардырҕаатын, көрөн турбут дьон алыкылыы түспүттэрэ. Бэдэр ытарын көрөөрү, Чорбох ытарын ким даҕаны аахайан көрбөккө хаалбыта. Бэдэр Боотур алыкылыы талахтарга сүүрбүтэ. Сотору буолаат, оноҕостордоох сылдьар ыалыкылары салыбырата, өрүтэ уунаҕалаабыта. Чорбох тэпсэҥнээмэхтээн баран, аа-дьуо талахтарга киирбитэ. Оноҕосторун көрдөөн, балачча буолан баран, икки ыалыкыны туппутунан тахсан кэлбитэ. Күлэ-сала, дьээбэлэнэ турбут дьон ах барбыта. Чорбох чугаһаан иһэн, биир оноҕоско тиһиллэ сылдьар икки ыалыкыны өрө ууммута.

– Хайа, биир оноҕоһунан иккини хоһулаппыт дии! – Дуораан Уус саҥа аллайбыта.

– Ок-сиэ… Оччоҕо хайалара кыайар? – ким эрэ ыйыппыта.

– Биир оноҕоһо кураанах, онон Бэдэр хотор! – Тоҕурай Боотур охтубут кыһыыта ааспакка сылдьар буолан хаһыытаабыта. – Бэдэр, Бэдэр кыайда!

– Бээ, киэһэрэн эрэр, улаханнык саҥарсымаҥ, Эбэни аймаамаҥ, – диэбитинэн, Туоҕа Боотур дьон быыһыттан тахсан кэлбитэ.

– «Ким түргэнник уонна табатык ыппыт» диэн этэ. Ыалыкыны өлөрүүнэн буолбатах. Бэдэр Боотур икки оноҕоһун иккиэннэрин хааннаабыт. Чорбох биир оноҕоһо кураанахха көппүт. Онон кыайыылаах Бэдэр! – диэбитигэр баар дьон, саҥа таһаарбакка, илиилэрин өрүтэ аспыттара.

* * *

– Хайа, тугу көрдүгүт, биллигит? – диэбитинэн, Дыгый оҕонньор оргууй унаарар дыргый сытынан тунуйбут түптэни сөргүтэ, Чорбохтооҕу кыҥастаста.

– Муус Боотуру көрдүбүт. Дойдутугар уста турда, – диэбитинэн, Муос биитин кэнниттэн сиргэ ыстанан түһэн, оҕонньорго сүүрэн тиийдэ.

– Этэ, көр-көр. Биим миэхэ быһах биэрдэ. Сытыы да сытыы, – дии-дии быһыччатын хостоон ылан, Дыгыйга үҥүлүттэ.

– Сэрэн, сэрэн, киһини таарыйаайыккыный. Дьэ, ол аата улааппыккын. Бииҥ билэн биэрдэҕэ. Муус Боотур диэ… Ол боотур мээнэ киһи хараҕар көстүбэт. Үчүгэйи эрэ түстүүр киһиэхэ көстөр… Күүс-уох мааныта буолуохтаах, – Дыгый сирэйэ чарчыста, быһыччаны ылан эргим-ургум тута, өлүөр хараҕар чугаһата кыҥастаста.

– Хаар бүппүт, Эбэ барахсан уста турар. Кус-хаас саҥатыттан киһи дөйүөх курдук, – Чорбох атыттан түһэн, бэрэмэдэйин устан, күлүк сиргэ уурда. – Туоҕа Боотур сорудаҕын толордубут ээ. Үрэх Эбэҕэ түһэр сиригэр тиийэ сырыттыбыт. Соччо ырааҕа суох эбит. Ат икки күннээх турбутунан айана. Уутун кутуу бөҕө. Балыктыах дьон ыксаан кэллибит.

– Манна Эбэбит ырбыыланан, балык амсайдыбыт ээ. Кус даҕаны биллэн эрэр. Харахтаах дьон күннээтилэр. Көр эрэ, Бэдэр Боотур балаҕан таһыттан кус халбыйан сөхтөрдө ээ. Айылҕа барахсан анаан биэрбит кыраҕы харахтаах, хапсаҕай туттуулаах киһитэ, – Дыгый төбөтүн быһа илгистэ, хантан ыппытын көрдөрөрдүү сапсыйбахтаата.

– Ок-сиэ, дьэ, сүрдээх эбит. Биһиги улаханнык бултуу сатаабатыбыт, сорукпутун толорор мөккүөрүгэр сырыттыбыт. Икки хааһы кытта аҕыйах кус аҕаллыбыт, – Чорбох сүүнэ улахан хааһы бэрэмэдэйтэн хостоон таһааран, Дыгыйга куустарда. – Атынан үөмтэрэн киирэн, ытан ыллыбыт.

– Оо, тоҕо улаханай, ыараханай?! Манна кытах кыылларын ыта иликтэр. Туоҕа Боотурдаах сир көрө, хас даҕаны хоно барбыттара. Бука, Арыылаахха хонон-өрөөн ааһаллара буолуо. Дьэ, ол дойдуга хаас табааччы.

– Көр, көр! Онтон бу көҕөнү мин ытан түһэрбитим, – дии-дии Муос бэрэмэдэйи хаһан, куһу ороон таһаарда. – Олус ыраахтан ыппытым… Оҕум суола бу сылдьар…

Итинник кэпсэтэ турдахтарына, Дуораан Уус Дыгый чыҥыллатын туппутунан сыыгыначчы тыынан тиийэн кэлбитэ.

– Оо, туох улахан хааһай? Бу үчүгэйин. Хара сиргэ үктэммиччэ, баар дьон хааста сиэххэйиҥ. Туоҕа Боотурдаах антах амсайдахтара. Бээ, чугаһатыма, – дии-дии тэйэ хаампыта. – Муос, кыайаҕын дуо? Булкун Үрүйээнэҕэ илдьэн биэр, астаатыннар, – диэт, Чорбох диэки бэрт дьээбэлээхтик көрө мүчүҥнээбитэ. – Бустаҕына өлүүбүн балаҕаммар аҕалаар эрэ, Кыра Боотур, – диэн уолу киһиргэтэн ылбыта. Чорбох онто даҕаны суох хараара килэрийбит сирэйэ кытаран эбии хараарарга дылы гыммыта. Сылгылары көрөн чөрбөҥнөөбүт атын суларыттан ылан, мөҕүттүбүтэ буола, сэргэлэр диэки ааспыта.

– Кыайабын, кыайабын. Аҕалыам, аҕалыам, – дии-дии Муос көҕөнүн хоонньугар симинэ, өссө биир хааһы бэрэмэдэйтэн хостоон, уһун, суон моонньуларынан санныларыгар биллэҕи быраҕынан, сиргэ санньылыта соһон, сүүрбүтэ буола бэдьэйэ турда.

– Бээрэ, Дыгый, инибин Туйаҕы хайдах киһи буолсу дии саныыгын? Бииргэ алтыһаҥҥын син билбэхтэстэҕиҥ, – Дуораан Уус түптэҕэ чугаһыы ыйыппыта.

– Ээ, сорох ардыгар оҕом курдук санаан ылабын… Ситтэҕинэ-хоттоҕуна туруу киһи буолсу. Истигэнэ, туран-олорон сөбүлэттэ ээ. Көр, Барылах даҕаны итинник киһини сөбүлүүр. Дэлэҕэ даҕаны саһылы утары уунуо дуо? Таатыктыын билигин даҕаны олордоллор, сириэ суоҕа этибит. Манна диэн эттэххэ, кырыйдыбыт. Анараа дойдуга букатыннаахтык барыахпыт иннинэ, ньилбэкпитигэр сиэммитин сытыаран, оройуттан сыллаан ылларбыт… Оо, дьоллонуо даҕаны этибит, – Дыгый түптэни буккуйа өрө тыынан ылбыта. – Дуораан Уус, кэпсэтии быһыытынан, оҕолор күһүн Арыылаахха олохсуйа, бултуу барыахтаахтар этэ дии. Хатыым биһикки барсыахпытын баҕарабыт… Хатыы Арыылааҕын ахтан иэдэйдэ, дойду оҥоһуннаҕа. Оҕолорбутугар, кыраны да буоллар, көмөлөһүө этибит. Ону эн туох диигин?

– Оннук. Ол эрээри куттаммаккыт дуо? Хайа, кээнньэли дьон таарыйан ааһаайаллар…

– Туох диэн эттэххиний, тоҥ биистэр төһө даҕаны ньүдьү-балай буоллаллар, бу сирдэр эһиги илиигитигэр киирбиттэрин билэн сырыттахтара. Урукку курдук аҥаардастыы айбардаан ааһар кэмнэрэ тохтоотоҕо.

– Эһиги көһөн бараргытыгар, баҕар, атын сиргэ буолуом… Бу ыарыы хайдах буоларыттан тутулуктаах. Чугас соҕус буоллахпына, баран көрсөн кэлиэ этилэр… Этэрдээх, биэрэрдээх этим. Ону тиэрдээр, – Дуораан Уус оргууй сыыгынаан саҥара, тутан кэлбит чыҥыллатынан буруону тарҕата сатыырдыы далбаатанна.

– Дуораан Уус, ити чыҥылланы тоҕо туттуҥ? Эн курдук киһи топпот иһитэ. Тугу эмэ буһарыннаххына, амтанын да билбэккэ хаалыаҥ, – Дыгый күлэн титирэстии, ыгыллан тахсыбыт өлүөр хараҕын уутун ытыһын таһынан сотунна.

– Арба, ыйытаары тутан кэлбитим ээ, – Дуораан Уус чыҥылланы саҥа көрбүттүү эргичиҥнэттэ. – Хантан маннык иһиттэммиккиний?

– Ээ, ити аҕам кэриэтэ буолбут ииппит аймаҕым Ньолох оҕонньор иһитэ этэ. Мин өйдүөхпүттэн илдьэ сылдьара. Оҕо сылдьаммыт дуулаҕаҕа маарыннатаммын, төбөбөр кэтэ оонньуурум, – Дыгый уруккутун санаан, өрө тыынан ылла. – Биирдэ дьиктиргээн ыйыппыппар: «Дүлүҥ балыктары хайыылаах үҥүүнэн бултуу сылдьаммын булбутум. Балык дөйүтэр таас көрдөөн, уу түгэҕиттэн таһаарбытым. Дуулаҕа дии санаабытым. Хата, балыгы охсорго, туос тыы уутун саамылыырга абыраммытым», – диэн кэпсээбитэ. Ол хомоттон уонна бэйэ-бэйэлэригэр сыстыспыт икки хаптаҕай мас баарын булан, дьиктиргээбит этэ…

Биирдэ буор көһүйэтэ алдьанан эрэйдэнэ сылдьан, икки кытыытыгар кыра дьөлөҕөстөөҕүн көрөн, талахтан туорай оҥорон кыбытан астаммыт үһү. «Халыҥ курдук эрээри, оргутара түргэн уонна илдьэ сылдьарга чэпчэки, бөҕө», – диирэ. Хантан кэлбитин, туохха туттулларын билбэт этэ.

– Дьэ, дьиктини кэпсээтиҥ. Бу киһи оҥоһуга, улахан уус киһи илиитэ сыстыбыт. Оҕонньоор, эн миэхэ бу малгын биэрбэккин ээ. Сымнаҕас, кыһыл эттээх эбит, – Дуораан Уус чыҥылланы эргим-ургум тутта. – Аматыйыах курдукпун эрээри, халлаантан улахан тутулуктаах эбит… Хайдах күн үүммүтүн сыҥаһабыттан турбакка сытан билэбин, – Дуораан Уус күлэн ыгыстыбыта. – Сылыйан кыараҕас балаҕаммыттан тахсаммын, айылҕа тиллэн эрэринии, туох эрэ кэрэни, үйэлээҕи оҥорор баҕа санаа өрө анньар… Айылҕаттан айдарыым тохтуох курдук да, кыратык уһаммыт киһи… Чэ, туох барыта бүтэр уһуктаах буоллаҕа. Өссө кыһын Туоҕа Боотурга кылыс охсубутум. Бу дьаҕа баһа сиргэ кэлэн, хайдах-туох буолуохпут, инники дьылҕабыт киниттэн тутулуктаах. Биһиэхэ түс-бас киһибит, олохпутун түстүүр тойоммут буоллаҕа. Туох эрэ ураты сэптээх-сэбиргэллээх буоллаҕына сатанар. Онно бэлиэ буоллун диэн, бу тимиртэн киллэһик киллэрээри гынабын. Ону туох диигин?

– Айдарыы диэ… Ыйыы-кэрдии баарын итэҕэйэбин ээ. Эйиэхэ дьон туһа диэн, күөрдү туттардаҕа… – Дыгый сирэйэ мырчыстан, ыга саппыт харахтара уунан бычалыйда. – Ол эрээри, көр эрэ, ити миэхэ Таатыкпын анаабытын… Оҕобут суоҕа буоллар, эн иннигэр туруо суоҕа этим. Ол дьэкир киһи Эбэни таарыйбакка ааспыт, биитэр бэйэм хоргуспар, куттаспар барбатах буолуум… Дьэ, ити ээ, – Дыгый утары унаарбыт буруоттан тэйэ, хараҕын уутун уолбут иэдэһигэр аҕыы ньиккийэн кэбистэ. – Кылыс диэ, бэлиэ диэ… Тойон киһи уратыланнаҕына сатанар. Хайа, атын биис уустарын аҕа баһылыктарын, хоһууннарын көрсүө… Кэпсэтии тас көстүүттэн, сэптэн-сэбиргэлтэн эмиэ тутулуктаах ээ. Күүс-уох өттүнэн, күргүйүүнэн-көбүөнэн ырааппаккын… Оҥорбут бэлиэлээх кылыһыҥ, биһиги тумаҥҥа симэлийбиппит да кэннэ, сүппэккэ-оспокко үйэлэри уҥуордаатар… Ол кэмҥэ даҕаны түүллээхтэр-биттээхтэр баар буолаллар ини, бука. Ким кылыһа буоларын, ким оҥорбутун билиэхтэрэ, уустар сүппэт-оспот аналлаахтар дии саныыбын ээ. Ону хаһан туттараҕын?

– Дьэ, ким билэр… Таах даҕаны, сөпкө этэҕин, суола-ииһэ суох хайдах сүтүөхпүтүй?.. Ыһыахха диэри бүтэрбит киһи. Этэҥҥэ буоллаҕына, баҕар, Сыа Бүлүү эҥээриттэн табалаах сахалар кэлиэхтэрэ. Чугас эргин баар дьоммут мустуохтара. Барыларыгар даҕаны буолбатар, биһиги түөлбэбитигэр бас-көс киһинэн билинэн туран, туттарыа этибит.

– Оннук, дьаһайар, көрөр-истэр киһибитигэр ытыктабыл бэлиэтэ буолуо этэ. Бээ, ол табалаах сахалары көрсө сатаабыттарын туһунан иҥэн-тоҥон истибэтэҕим. Ыл, ыл, биһиги буор даҕаны көһүйэнэн сылдьыахпыт. Ыксаатахха туос тордуйа оҥостуллуо, – Дыгый сапсыйбахтаан кэбиспитэ.

* * *

Күн тииттэр быыстарынан сырдык сарадахтарынан ыһыахтаныыта, айылҕа тыҥаан, тыас иһиллээбит курдук, уу чуумпу сатыылаабыта. Туох эрэ кэрэни кэтэспиттии, кыл түгэнэ, көтөрдүүн-сүүрэрдиин иһийэн ылбыттара. Хара тураах, күнү бастакынан уруйдуу, тэлиэс-былаас дайбана, дааҕырҕаан ааһаатын, чуопчаарыы, чыбыгыраһыы, чардырҕаһыы хойдубута. Ааһан иһэн хоммут хайаахтыырдар уһуктан, өссө даҕаны тоҥ сытар күөл үрдүнэн аймана дайбаҥнаспыттара. Маартан туруйалар, саҥа күнү уруйдуу турууктаһа, өрө көтөн кылбаҥнаспыттара. Онтон соһуйбуттуу туйаарар өрө тырыбыныы дьырылаан ыла, төттөрү түһэн, сэтиэнэх окко кирийбитэ. Күн тэмтэйэн истэҕин аайы, таһымнаабыт Эбэ уута хаатыгар түһэринии, түүҥҥү болоорхой дьүһүн хастана, күөл мууһун ырааһынан маҥхата, кытылыгар саба тарпыта. Маннык сырдыктан үөрбүттүү, туйаарар өрө күөрэйэн, кэрэ тойуга дьырылыы кутуллубута.

Туйах күн сыламыгар сааскы салгынтан килэрийэ хараарбыт сирэйин мылатан, харахтарын быһа симэн, айылҕа уһуктар дьикти тойугар куустарбыта. Күүстээх кынат тирилиир тыаһыттан кэннин хайыһан көрбүтэ, киниттэн биир маамыкта усталаах ырааһыйаҕа соҕотох атыыр куртуйах хороллон олороро. Моонньун уһатан, кыһыл хаастаах төбөтүн араастаан кыҥнаҥната, кутуран куллугураата. Ол быыһыгар иһиирэн эрэрдии саҥара, дьоһуннаахтык хаамыталаата. Өтөр буолбата, тыһы куртуйах тыаһа-ууһа суох тэлээрэн кэлэн, тэйиччи соҕус түстэ. Араастаан хамсанар атыыр куртуйахха чугаһаабакка, оонньоһон эрэрдии, туора-маары сүүрэкэлээтэ. Ол аайы атыыр куртуйах кылгас кынаттарын саратан, токур кутуругун тэрэтэн, кэннин маҥан түүтүн көппөтөн, кутуран куллугуруу, эккирэтэн дагдаҕаччыйда. Эмискэ хантан кэлбитэ биллибэккэ иккис атыыр куртуйах баар буола түстэ. Онуоха бастакы куртуйах, өстөөҕүн көрбүттүү, моонньун түүтүн сахсатан, төбөтүн аллара тутан, кынаттарын соспутунан, аҕыйахта атаралаан тиийдэ. Хойутаабыт куртуйах ону көрөн, эмиэ төбөтүн сиргэ анньан, кынаттарын сарата соһо, токур кутуруктаах кэннэ үллэ маҥхаҥнаата. Утарыта көрсөн, күрдьүөттэһэн бардылар. «Дьэ, хайаҕыт киэнэ буолабын» диэбиттии, тыһы куртуйах чугас турар хатыҥ аллараа мутугар көтөн тахсан, чөкө олордо. Төбөтүн көхсүгэр ньыкытан, барбах кыҥнаҥныы, ким кыайарын кэтиирдии тутунна. Атыырдар куллугураһа, иһиирсэ, туруктарын билсэрдии тула хаамса, субу түсүһүөхтүү өгдөҥөлөстүлэр. Хойут кэлбит куртуйах салынна быһыылаах, кутуругун, кынаттарын хомуна охсон, охсуһуу буолуохтаах хонуутуттан туора сүүрэн таҕыста. Хонойуоҕунан хонойо «тууй-сиэ», «тууй-сиэ» диирдии үһүүрэ, тэйэ сүүрэкэлээтэ. Итини истэн, онтон-мантан атыыр куртуйахтар тирилэһэн кэлэн түһүтэлээтилэр. Бастакы куртуйах ойууннаан эрэрдии өрө көтөн күлүмэхтэнэ, куллугуруур саҥата улаатан, саҥа кэлбит куртуйахтарга суоһурҕанан, түөрэҥкэлии сүүрэкэлээтэ. Утарылаһыах атыыр көстүбэтэ, бары куттаммыттыы кутуруктарын, кынаттарын кумунан, куотан биэрэн истилэр. Ханна эрэ чугас атын куртуйах үһүүрэ куллугураабытыгар, тыһы куртуйах тилир гынна. Итини көрөн, түспүт атыырдар биир-биир эккирэтэн, көтөн тирилэстилэр. Бастакынан ойууннаабыт куртуйах соҕотоҕун хаалан, моонньун уһата-уһата араастаан иһиирэ, куллугураан ыҥырбахтаата эрээри, биир даҕаны куртуйах төннүбэтэ. Атын куртуйах саҥарбыт сириттэн куллугураһыы, иһиирии хойдубутун истэн, ол диэки көтөн тирилээтэ. Туйах айылҕа дьиктитин көрөн, атыыр куртуйаҕы аһына санаан, сонньуйан ылбыта. Бэл, дьагдьайбыта ааһан, талах хаххатын кэнниттэн тахсан кэлбитэ. Күн сылааһынан угуттууруттан, айылҕа уһуктар кэрэ дорҕоонноруттан санаата көнньүөрбүтэ. Аҕыйах хонугунан кытат кыыллаан бүтэн, Таатыгын көрсөрүн санаан, мичээрдээн ылбыта. Улугурбут этин-сиинин имитээри, ох саатын талахха өйөннөрөн, илиилэринэн даллаахтана, биилинэн имиллэҥнии, чохчоохойдоон ылаттаабыта. Саҥардыы ырбыыланан иһэн, чараас мууһунан килэччи тоҥмут Арыылааҕын күөлүн кэриччи көрөн иһэн, чохчойо түспүтэ. Күөл уҥуоргу өттүгэр сир тыынар чараас чаанын быыһынан кытат кыыллара лоһугураһан олороллорун көрө биэрбитэ. «Хаастар! Хайдах истибэтэхпиний… Түүн хараҥаҕа кэлэн түстэхтэрэ, элбэхтэриин…» – дии саныы, ох саатын харбаан ылбыта. «Сыыр үөһэнэн тиийэн, аттар тустарынан түстэхпинэ, ытар сиргэ киирииһикпин ээ», – дии санаат, толору охтоох кэһэҕин быатын уһаты тардыалаабыта. Сүүрэргэ, үөмэргэ анаан, көхсүгэр сүгэһэрдии кэтэн, хамсаабатын курдук хонноҕун аннынан ыга тардыммыта. Хаххатын биир өттүнэн бөкчөйөн тахсан, үөһэттэн өтөн киирбит ыарҕаларынан күлүктэнэн, эниэни өрө сүүрэн тахсыбыта. Чаантан улаатан көстөр хаастары кыҥастаһа, тыа иһин диэки сэгэйэ сүүрбүтэ. Көһүйбүтэ, дьагдьайбыта ааһан, сөрүүн, чэбдик салгыны түөһүн муҥунан эҕирийэ, сүүрэр тэтимин эбэн биэрбитэ. Өтөр гымматаҕа, аһыы сылдьар аттарын туһаайыыларынан тиийэн, бөлөхтөөн үүммүт кытыан таһыгар тобуктуу түспүтэ. Сыыртан таҥнары хаастарын одуулаһа, эппэҥнии олорбута. Эмискэ тоҥ сиргэ мутук тостон тыһыргаабыта. Туйах чөрбөйө түспүтэ. Ойуур диэки олоотоон эрдэҕинэ, сиргэ тохтубут хаппыт бэс туорааҕа хампы үктэнэн хардырҕаабыта. «Кыыл дуу, тыатааҕы дуу…» – дии саныы, Туйах кытыанын кэннигэр ньыкыйбыта. Тыынын тута, оргууй төбөтүн өндөппүтэ. Киниттэн отучча быластаах сиртэн дабака куйахтаах, уһун үҥүүнү икки илиитинэн ыга туппут хоһуун суон бэс кэнниттэн тахсан кэлбитэ. Туйах соһуйан хаптайа, кытыан лабаатын быыһынан дьикти хоһууну кэтээбитэ. Хоһуун олус сэрэх быһыылааҕа. Чомпой бэргэһэлээх төбөтө эргичиҥнии, тыас иһиллээн иһийэн ылара. Үөмэр-чүөмэр үктэнэн, сыыры таҥнары өҥөйбүт арыҥах маска тиийэн, хаххалана сыстыбыта. Тиит икки өттүнэн сэрэнэн өҥөҥнөөбүтэ. Дьаархаммыта ааһан, тохтуу-тохтуу ыалыкылыы бэбээрбитэ. Ыраахха диэри тайаабыт араҕас бэрдьигэстэртэн ыалыкы хардарбыта. Ону даҕаспытынан бэрдьигэстэр үрдүлэринэн дьон хороҥноспута. Күөрэйэн эрэр күн сардаҥалара чомпой бэргэһэлэрин килэритэ, түүлээх сирэйдэрин кытарда, түөстэрин муос куйахтарын маҥхаҥната килбэҥнэппитэ. Үрдүк уҥуохтаах, дараҕар сарыннаах дьон, уһун уктаах үҥүүлэринэн бэрдьигэстэри оргууй силэйэ, уунан устан эрэрдии күөрэҥнээн тахсан кэлбиттэрэ. Тайах тыһа этэрбэстэрин төбөлөрүнэн тыаһа суох дыбдыйан, киһилэрин таһыгар бөлүөхсэ түспүттэрэ. Хахсаат тыал хаппыт сэбирдэҕи өрө-таҥнары ыспахтыы саамылыырыныы, суугунаһа сибигинэһэ, аллара сылдьар аттары кыҥастаспыттара.

Туйах күүскэ тэбэр сүрэҕин тыаһын кыччата сатыырдыы, сиргэ хам сыстыбыта. Көхсө атыйа-атыйа, тымныйан-итийэн ылбыта. «Туох сүрдээх дьоной… Бу түбэстэхпин… Муос куйахтара халырҕаан даҕаны көрбөт, биир киллэм дуу… Ох хотуо дуо? Куоттахпына ситиэхтэрэ дуо? » – диэн быстах санаалар күлүмэхтэнэн ылбыттара. Ыһыытаабытынан ойон туран, ох ыытаат, ойуурга түһүөн санаталаан ылбыта эрээри, хам хараҕаламмыт курдук сытан хаалбыта. Бэркэ сэрэнэн, кэһэҕиттэн түөрт оҕу сыыйан ылбыта. Ойон турардыы оҥостон, атахтарын хомуна тардына тобуктаабыта. Дьикти дьон сипсиһэн бүтэн, туох эрэ дуу, ким эрэ дуу бэлиэ биэрэрин күүппүттүү, уһун уктаах үҥүүлэрин төбөтүн үөһэ тутан, иһийэ сөҥмүттэрэ. Ыалыкылыы бэбээрбит хоһуун үҥүүтүн кэннин сиргэ анньан, дьигиҥнэтэн ылбыта. Эмискэ дьирэйбит атахтарынан тэҥҥэ анньынан, үҥүүтүгэр чиэстэнэн, ыстанан кэбиспитэ. Кини кэнниттэн, үтүктүспүт курдук, үҥүүлэринэн чиэстэнэ өрө көппөҥнөспүт дьон аллара сүппүттэрэ. Түргэн атахтар тыастара сырдырҕаһан ылбыттара. Аттар хаһыҥыраһан ыла, үргэн бөтөрөҥнөһөр тыастара тоҥ сиргэ биир кэм битигирээбитэ. Кус-хаас өрө көтөн, Эбэ иһин аймаабыта. Туйах сыппыт сириттэн сулбу ойон турбута. Хайа диэки барыан билбэтэхтии эргичиҥнээт, ойуурга ыстаммыта. Сирэйин быһыта кымньыылыыр лабааларга кыһаллыбакка, дьоно баар сирдэрин диэки, буута быстарынан быыппастыбыта. Тумуһун туһаайыытынан быллаардары өрө-таҥнары сыыйан иһэн көрдөҕүнэ, аттар сиэллэрэ, кутуруктара өрө сыыйыллан, туйахтарыттан буор логлорута баран, өрө ыһыллан иһэрэ. Кэннилэриттэн куйаабыл курдук уһун атахтаах хоһуун атаралаан ыла, үҥүүтүгэр чиэстэнэн өрө көтө, улаханнык хаалбакка иһэрэ. Атыттара күөл тоҥ ырбыытын туораан, килэгир муус устун уҥуоргу кытылы көрдө-көрбүтүнэн дыгыйа сүүрэн эрэллэрэ. Урааҥхайдар далаһалара (аттара) күөлү эргийэ сүүрүөхтээхтэрин сэрэйэн, тоһуйардыы сананан иһэллэрэ.

Туйах сүүрүүтүн балысханыгар сыыртан таҥнары анньынан, аттары сырсан иһэр хоһуун иннин күөйэ соҕус элээрэн түспүтэ. Түспүт уоҕар хоруйталаан ыла, туох баар күүһүнэн: «Тумат-таар, тумат-таар!» – диэн күөмэйин муҥунан хаһыытаат, охтоох кирсин тардан, өрө көтөр киһини батыһыннара эйэҥэлэппитэ. Хаһыыттан, киһи баар буола түспүтүттэн соһуйбут хоһуун туора ыстанаат, эргиллэ түспүтэ. Дапсы дарылаатын, эриэн хотоҕойдоох ох эриллэ көппүтэ. Хоһуун «Һук…» диэн саҥа таһаараат, кэннинэн тэмтээкэйдээбитэ. Өрүттэ охсон, Туйахха утары атаралаан иһэн, үҥүүтүнэн быраҕан кыыраппыта. Кыыл хаптаҕай уҥуоҕуттан оҥоһуллубут уһуктаах төбөлөөх үҥүү күн уотугар кылбас гынаат, Туйах таһыгар дириҥник батары түһэн, уһун уга эйэҥэлээбитэ. Хоһуун бэрт куһаҕаннык кыланаат, сарыы куругар кыбыта анньыллыбыт бадаайытын сулбу тардан ылан, илиитигэр эргичиҥнэтэ-кылабачыҥната, утары ыстаммыта. Туйах ох саатын илиитин таһынан илгээт, батары түспүт үҥүүнү хаба тардан ылбыта. Илиитигэр ыараҥната, сиртэн бигэтик тирэнэ, утары тоһуйа дьигиҥнээбитэ. Хоһуун муос куйахтаах түөһэ үөһэ-аллара күөрэҥнии, чугаһаан испитэ. Эмискэ тумус ойууртан хаһыы сатараат, охтор ыйылаһа көтөн, хоһууну сиирэ-халты түһүөлээбиттэрэ. Хоһуун тохтуу түспүтэ. Лиһигирэһэн иһэр боотурдары көрөн, эргиллэ түһээт, күөл диэки атаралаабыта. Оххо таптарымаары туора-маары ыстаҥалыы, эрийэ-буруйа сүүрэ, күөл кытыытыгар элэстэнэн тиийбитэ. Чараас мууһу курдурҕаччы үктүөлүү, атаралаабыт тэтимин ыһыктыбакка, кэҥэс ырбыыны үрдүнэн ойбута. Кэннин хайыһан даҕаны көрбөккө, килэгир мууһунан сүүрэн илгистэ турбута.