Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 3 чааһа"

– Туоҕа Боотур, эт эрэ миэхэ… Эһиги тоҕо Тыгын Тойон курдук сүдү киһиттэн, халыҥ аймахтан арахсан, үрэх баһын буллугут? Антах, кэм, дьонноох-сэргэлээх дьон буолуоххут… Туох эрэ соруктаах кэллэххит, бука, – Кэлтэгэ кымыс арыыта биһиллибит бытыгын имэринэ, Туоҕа Боотурга хайыспыта.

– Сөпкө этэҕин. Бачча ыраах, дьону эрэйдээн, айанныахха эрэ диэн, кэлбэт буоллахпыт. Тыгын Тойон сорудаҕынан кииһи эккирэтэн уонна үчүгэй дойдуга түбэстэхпитинэ, сирин кэҥэтээри, олохсуйаары кэлбиппит. Тыгын Тойон аҕата Мунньан Дархан урааҥхай сахалары түмэ сатаабытын, бука, иһиттэҕиҥ?

– Ээ, диэ… Урут даҕаны Тыгын Тойон туһунан үһү-тамах курдук истэрбит. Дьэ, сэрииһит киһи быһыылааҕа… Сааһыары Хоноһоой диэн олоҥхоһут киһи боотур арыалдьыттаах кэлэн ааспыта. Устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах барахсан… Хааллара сатаабыппытын хаалбатахтара. Ол киһи олоҥхотугар хоһуйан, үгүһү иһитиннэрбитэ. Тыгын Тойон улаҕалаах өйдөөх-санаалаах киһи эбит. Бэркэ торумнаабыт…

Олох-дьаһах, булт-алт туһунан сэһэргэһэ, өр аһаабыттара. Бары даҕаны астынан, онно эбии кымыс иһэн, күлүү-салыы элбээбитэ. Эдэр дьон туран-олорон барбыттара. Олохтоохтор көрдөһүүлэринэн, табалаах сахалар оонньоон көрдөрөр буолбуттара. Табалары иккилии, үстүү гына кэккэлэһиннэри туруоран, үрдүлэринэн ойон иһэн алаҥааларынан таба ыталлара, үҥүүнэн быраҕаллара сөхтөрбүтэ. Маамыктаны эриэн үөннүү эрилиҥнэтэ, үрдүнэн, аннынан ойуолаабыттара. Түмүгэр үҥүүлэрин туппутунан сарын-сарыннарыттан куустуһан төгүрүччү туран, кыргыс үҥкүүтүн көрдөрбүттэрэ.

– Төһө даҕаны кыргыһы өрө туппатарбыт, үгэһи салҕаан диэххэ дуу… Уолаттары кыра саастарыттан таламмыт, хоһуун үөрэҕэр уһуйабыт. Көмүскэллээх буоллахпытына сатанар, – Кэлтэгэ хоһууннарын астына көрө, хамсаныыларыгар сөп түбэһэн, дьигиҥнии олорбута.

– Оннук. Тыгын Тойон боотурдара эмиэ кыра эрдэхтэриттэн боотур тургутуутун толору ааһаллар. Бэртэн бэртэрэ боотур аатын сүгэллэр, кыргыс илбиһин иҥэринэллэр. Хайа даҕаны түгэҥҥэ сэриигэ, көмүскэнэргэ бэлэмнээх буоллахпытына сатанар. Мунньан Дархан инньэ Улуу Байҕалтан силистээх-мутуктаах. Элбэҕи билбит-көрбүт кырдьаҕас дьаарханан, урааҥхайдары түмэ сатаатаҕа… Онто Тыгын Тойоҥҥо бэриллибит… Улуу ойууннарбыт даҕаны сэрэтэн эрдэхтэрэ… Атын сирдэртэн сэриинэн үлүһүйбүт, сиргэ-уокка, баайга-дуолга харахтара уоттанар омук дьоно ааҥныах курдуктар дииллэрэ. Ол өртөн буолбатах быһыылаах… – Туоҕа Боотур өрө тыынан ылбыта. – Арба даҕаны, Мукучу Хоһууну билэр үһүгүн дии… Кырдьаҕаспыт тиһэх суолугар аттанаары сытан, үгүһү кэпсээбитэ, сэрэппитэ. Туох этэрдээххин?

– Мукучу Хоһууну үчүгэйдик билэрим. Ону-маны атастаһар, ылсар-бэрсэр этибит. Барахсан эрдэ бараахтаатаҕа… – Кэлтэгэ бытыгын имэринэ, иэҕэҥнээн ылбыта. – Табалаах сахаларга сыстыаҕыттан бэйэтин көрдөрөн барбыта. Киниттэн Тыгын Тойон туһунан бастаан иһиттэхпит. Кэпсээбитэ ини… Этиҥ тыастаах сууһарар тэриллээх, уот суоллаах адьынаттары сэриилээри түмсүбүппүтүн. Ол сырыыга сылдьыбыттартан соҕотоҕун хааллым, бадаҕа… Бүк Эбэбит туһугар, аҕыйах кэмҥэ, кыргыспыт ахан биис уустары кытта бииргэ түмсэн турардаахпыт. Ойууннар көмөлөрүнэн сомоҕолоһуу хайдаҕын онно көрбүтүм, – Кэлтэгэ тыастаахтык өрө тыынан ылбыта. – Туматтар, атын биис уустар хоһууннара үгүстэрэ эрээри, өлөн-сүтэн бүттэхтэрэ. Мукучу Хоһуун эмиэ… Биһиги ол сиртэн тэскилээн, бэттэх кэлбиппит. Ити Хоноһоойдоох көрдүүр Түннүбэлэрэ биһиги ойууммут этэ. Бырамаҥҥа көппүтэ ыраатта… Хоноһоойдооххо ону эппэтэхпит, бу эҥээр сылдьан, урааҥхай сахаларыгар Тыгын Тойон туһунан кэпсии түстүннэр диэн… Сахалар итинник сүдү киһилээхпитин биллиннэр! Ханна эмэ тиийэн, Түннүбэ дьабыҥҥа көппүтүн, бука, истиэхтэрэ…

– Кэлтэгэ, биир Үрүҥ Аар Тойоҥҥо сүгүрүйэр, биир тыллаах-өстөөх, чугасаһар сиэрдээх-туомнаах урааҥхайдар буоллахпыт. Бука, төрүттэрбит аймахтыы буолуохтара… – Туоҕа Боотур сиһин көннөрөн чонойбута. – Этэр тылбын ылыныа диэн, биир сүбэни тобуларбытыгар бүк эрэнэн олоробун… Халлаан көрөр, сир истэр… Сүбэбитин, күүспүтүн холбуох! Кыргыһы, сэриини тохтотуох… Кыйаар дойдутуттан саҕалаан, иллээх-эйэлээх олоҕу саҕалыах. Биир ньыгыл буолан, атын аҕа уустарын эйэнэн бэйэбитигэр холбуох… Туох диигин итини?

Кэлтэгэ бытыгын имэринэ, аһыы-сии олорор дьону кыҥастаһан, чочумча саҥата суох олорбута.

– Бээрэ, хоруй биэриэм иннинэ ыйытыым эрэ. Ити бөдөҥ-садаҥ киһи уонна ойоҕо дуу, тоҕо туспа олорон аһыылларый? – Кэлтэгэ тарбаҕынан ыйбакка, төбөтүн Дуораан Уустаах диэки хамсатан ылбыта.

– Айылҕаттан айдарыылаах уус киһибит – Дуораан Уус. Кини аттыгар көрөр-истэр дьахтара Чурика. Сүлүһүннээх оххо таптаран, түөлбэтин дьонун уонна эһигини харыстаан тэйиччи олороллор…

– Ээ, ол иһин даҕаны… Этэрин эттиҥ эрээри… Кыйаар дойдутун тоҥ биистэрин, туматтарын, омук биистэрин түмэр кыаллыа дуо? Өй-санаа уларыйдаҕына хайаһаллар? Биһиги, табалаах сахалар, былыр-былыргыттан кыргыһы өрө туппакка ууһаан-тэнийэн, син элбээтибит. Тыгын Тойон курдук халыҥ аймахтары кытта бииргэлэстэхпитинэ, эбии күүһүрүө этибит. Манна диэн эттэххэ, көмүскэллээх даҕаны буолуо этибит, – диэбитинэн туран кэлбитэ. Туоҕа Боотур итини көрөн, ойон турбута.

– Ыллыктаах тылы омолуйдуҥ ээ, эдэр киһи… Ылынабын! Ыарахан күннэр-түүннэр ыктахтарына, ыксалаһарга бэлэммит! – диэбитинэн, Туоҕа Боотур харытын икки илиитинэн үүйэ туппута. – Халлаан көрөр, сир истэр. Бииргэлэһэбит!

– Дьэ, бэрт! – диэбитинэн, Туоҕа Боотур Кэлтэгэ харытын туппутунан, төбүрүөннээн олорор дьон диэки хайыһан:

– Уруй! – диэбитигэр, олорор дьон бары ойон туран, – уруй, уруй, уруй! – диэн хаһыытаспыттара. Тутатына үөрэн-көтөн суугунаһан, хонууга тахсан, хоннох-хоннохторуттан ылсан, оһуохайдаан барбыттара. Үҥкүү тылын Бэдэр Боотур таһаарбыта. Туоҕа Боотурдаах оһуохай тылларын кэрэхсии, үҥкүүһүттэри көрө кымыс иһэ олордохторуна, үөһэ өттө сыгынньах Муос саастыыта уол сүүрэн моторуйан кэлбитэ. Туоҕа Боотурга чугаһыахча буолан иһэн, оһуохайдыы сылдьар дьоҥҥо сыҕарыҥнаабыта. Кэтэҕин тарбана турбахтаат, Үрүйээнэни таба көрөн, сүүрэн мотоһуйан тиийэн, сонуттан тардыалаан, үҥкүүттэн таһаарбыта.

– Хайа, Туутай, туох буолла? – Үрүйээнэ уол көҕүлүн имэрийэ ыйыппыта.

– Ээ, Муос атаҕа хааннырбыт, кыайан хаампат. Олорор дии… – уол мух-мах барбыта.

– Ханна?

– Онно, уу баһар сиргэ, – уол сыыҥын өрө сыҥан ыла, даллах гыммыта.

– Биитин Чорбоҕу ыҥыр, мин бара туруум, – диэбитинэн тиэтэйбиттии тэйэн эрдэҕинэ, Татыйык ситэн кэлбитэ.

– Үрүйээнэ, ханна бардыҥ? Мин барсыым эрэ.

– Барыах. Муос уол атаҕын өлөрбүт үһү, – Үрүйээнэ барсар киһи көстүбүтүттэн үөрбүтэ. Кыра эниэни таҥнары сүүрэн, үрэх кытылыгар түспүттэрэ. Муос уол ытаан ыҥыргыы, хаан буолбут атаҕын бөтөҕөтүн туттан олороро.

– Муос, ханна өлөрдүҥ, көрдөр эрэ? – Үрүйээнэ тобуктуу түһэн, уол хам тутан олорор илиилэрин сэрэнэн арыйбыта.

– Итиннэ, уу анныгар мас баар… – Муос ууламмыт харахтарын быһыта симпэхтээн ылбыта. – Айыка-айыкка, ыалдьар ахан…

– Боотур тулуурдаах буолар, ытаама. Халымыр эбит. Сип-сибилигин хаанын бохсуохпут, – диэбитинэн, Үрүйээнэ туран, талах кытыытынан хааман иһэн, сэбирдэхтээх оту быһа тардан ылбыта. Татыйык ытыһынан уу сомсон аҕалан, уол хааннаах атаҕын сууйбута. Үрүйээнэ бааһы үрбэхтии, сэбирдэҕи саба баттаабыта. Ити турдахтарына Чорбох сүүрэн кэлбитэ:

– Муос, хайдах буоллуҥ? – Чорбох инитин төбөтүн имэрийэ, тобуктаабыта. Уол биитин көрөн мөҕүллүмээ-ри дуу, аһыннараары дуу, сирэйэ марбастан, саҥата суох ытаан бөтүөхтүү:

– А-атахпын ө-өлөрдүүм… К-кыайан ха-хаампаппы-ын, то-тостубут быһыылаах…

– Бу уол омунун, – Үрүйээнэ күлэн ылбыта. – Ыл, туруох эрэ, хаана тохтоото, – дии-дии уолу хонноҕун анныттан ылан, өрө тардан туруорбута. —Чэ, хаамп. Бааһырбыт Боотур буоллуҥ.

Муос боотур диэн тылы истэн, өрө сыҥсыйа, харахтарын ньухханан ылбыта. Ыалдьар атаҕар сэрэнэн үктэнэн ыла, содьороҥнообута. Татыйык ону көрөн, уол үҥүү гынан оонньуур маһын туттарбыта.

– Мэ, үҥүүгэр тайахтанан хаамп. Дьэ, дьиҥнээх, Бааһырбыт Боотур буоллуҥ дии.

Муос үҥүүтүнэн тайахтанан, сыыры дабайбытынан барбыта.

– Мин бааһырбыт «боотуру» арыаллыым, – Татыйык Үрүйээнэлээх Чорбоҕу көрөн ылбыта. – Эһиги ыксаабакка бараарыҥ. Иһэргитин көрдөҕүнэ ыарыыта бэргиэ, – диэбитинэн, ис-иһиттэн мичилийэ, Муос уолу эккирэтэн, дайа турбута. Үрүйээнэ Чорбох килбигийбититтэн күлэн ылбыта.

– Үрүйээнэ, алларанан үрэҕи кыйа барыах эрэ… Оччоҕо көрүө суоҕа… – Чорбох долгуйан, тириппит сүүһүн сотто, туран кэлбитэ. – Мин, мин… Этэрдээх этим… – Чорбох сибигинэйэн саҥара, симиттэн, атаҕын тумсунан сири хаһыйа турбута.

– Барыах… – Үрүйээнэ уоһуттан мичээрэ сүппэккэ, оргууй үөһэ тыына инникилээн, үрэх кытылынан хаампыта. Чорбох чинэйэ түспүтэ. Тэпсэҥэлээн ылаат, киэҥ-киэҥник хардыылаан Үрүйээнэни ситэн кэлэн, сэргэстэһэ хаамсыбыта. Тула өттүлэрэ туох эрэ дьиктини кэтэһэрдии, иһийэргэ дылы гыммыта. Арай томтор үрдүгэр, чуумпурбут сыһыыны, күөх суугун ойууру уйгуурдан, оһуохай тыллара дьиэрэйэрэ.

– Чорбох, тугу этиэх буолбуккунуй? – Үрүйээнэ мичээрдээбитинэн, хатыҥы кууспутунан эргиллэн, наҕыл куолаһынан ыйыппыта.

– Ээ, оттон… Мин, мин… Эн, эйигинниин… Бииргэ олордохпутуна… – Чорбох арыычча ыган саҥара, инитин курдук кэтэҕин тарбана тэпсэҥэлээбитэ. Үрүйээнэ кытарбыт сирэйин кистиирдии, иэдэһинэн хатыҥҥа сыстыбыта. Чорбох хоруй күүтэн турбахтаат, өрө тыыммыта: «Алҕас эттим… Мин барыым…» – диэн ботугураат, төттөрү эргиллэн хааман эрдэҕинэ, Үрүйээнэ:

– Мин сөбүлэһэбин ээ… – диэн сибигинэйбитэ. Чорбох эргиллэ түспүтэ:

– Кырдьык дуо? Кырдьык дуо? – диэбитинэн, Чорбох сүр тиэтэллик хааман кэлэн, хатыҥнары баҕастары Үрүйээнэни кууспута. Үрүйээнэ күлэн быычыгырыы, хатыҥ кэнниттэн тахсан, Чорбох сонун уолугун имэрийэ, сирэйин түөһүгэр аспыта:

– Бу күнү күүппүтүм даҕаны… – диэн ыган саҥара, тыастаахтык өрө тыыммыта.

– Мин эйигин, хайа күн түөлбэҕэ кэлиэххиттэн, сөбүлүү көрбүтүм… Эйигин бары сөбүлүүллэрин иһин толломмун… – Чорбох Үрүйээнэни күөмчүлүү кууһан, сэрэнэн, бэйэтигэр эпсэри тардыбыта.

Быстах мэник тыал эриллэн, хатыҥ сэбирдэхтэрэ үөрбүттүү суугунаһа, тэлибирии сипсиспиттэрэ. Оһуохай дьиэрэйэ эйээрэр тыллара айылҕа сиккиэригэр бииргэлэһэн, биир күдьүс дьүрүскэн буолан, эйээрэ көппүтэ.

– Чорбох, көр эрэ. Ол уҥуоргу тыаттан буруо унааран таҕыста, – диэбитинэн Үрүйээнэ тэйэ түспүтэ. – Ол, оол аартык анараа өттүттэн эмиэ…

– Кырдьык даҕаны, тоҕо дьиктитэй… Иэдээн! Уот турда быһыылаах… Баран тыллыы охсуох, – Чорбох Үрүйээнэ ытыһын харбаан ылбыта.

– Чорбох, кытаат, сүүр! Миигин сосуһума, сүүр, сүүр, – дии-дии Үрүйээнэ илиитин арааран, сапсыйбыта.

– Сөп. Мин ыстанным, – диэбитинэн Чорбох мастар быыстарынан сүүрэн элэгэлдьийбитэ.

Тэппит атаҕын кубулуппакка, түөлбэҕэ сүүрэн тиийбитэ. Дьон барыта төгүрүччү туран, тоҥолох тоҥолохторуттан ылсан оһуохайдыы сылдьаллара. Түөлбэни тула унаарар түптэ буруотугар балыйтаран, үрүҥ буруо үллэн тахсыбытын ким даҕаны аахайбатах быһыылааҕа.

– Уот! Уот турбут… – Чорбох хаһыытаан тоҕо барбыта. Үҥкүү тыла быһа ыстаммыта, кыл түгэнэ чуумпу сатыылаабыта.

– Тыый! Чугас быһыылаах…

– Бу алдьархайы, манна тиийэн кэлэрэ буолуо…

– Күммүт тахсарын көрсүбэт дьон буолбуппут.

– Иэдээн! Лүксүрээн ойуун араҥаһын туһунан дуу…

Дьон саҥата аймана түспүтэ.

– Уоскуйуҥ! Лэбиэрийэ Бөҕө, тумус боотурдары уонна табалаах сахалары кытта хаҥас диэки барыҥ. Сыһыы кытыытыгар, сэтиэнэххэ киллэрбэт гына, утары мастары охторуҥ. Көтөн кэлбит уоту сабыта охсон умуруоран иһээриҥ. Онтон атыттар уҥа барыаҕыҥ, уу кутарга чабычахтарда, ыаҕайаларда ылыҥ. Мас охторуохпут, туктуйалары, батастары тутан киириҥ. Кытаатыҥ! – Туоҕа Боотур дьонун дьаһайа турдаҕына, Тарҕаан Хоһуун атаралаан кэлбитэ:

– Туоҕа Боотур, баалаама… Биһиги төннөр буоллубут… Уот биһиги түөлбэбит туһунан. Иэдээн… Кырдьаҕастар, оҕо-дьахтар, манабыл хоһууннар эрэ хаалбыттара.

– Оо, сөп, кытаатыҥ! Уот хантан турбута, ырааҕа, чугаһа биллибэт. Уокка төгүрүйтэрбэт курдук айаннааҥ. Биһиги түөлбэбитин быыһаатахпытына, көмөҕө тиийиэхпит, – Туоҕа Боотур Тарҕаан Хоһуун харытын харбаан ылбыта. – Түргэтээҥ! Көрсүөхпүт, – диэбитинэн, сыыры таҥнары сүүрэ турбута.

Тахсан эрэр күн буруо быыһынан кытарбыта. Сыһыыга буруо киирэн, үллүйэ тарҕанан барбыта. Киһи хараҕын аһытар, тыыны хаайыах аһыы сытынан тунуйбута. Дьон ойуур саҕатыгар тиийиилэригэр, мас охторо, сирдьигиниир тыас иһиллэрэ, итии салгын илгийэргэ дылыта. Буруо хойдон барбыта. Дьон чохчойон, чэбдик салгынынан тыынан ылаллара. Уоту утары мас охтортуу, иннилэрин диэки дьүккүспүттэрэ. Аартык икки өттүнэн аймалҕан, хаһыы-ыҥырсыы быыһынан, туктуйалар тыастара бачырҕаспыттара. Мастар мутуктары тоҕо солоон, бүтэҥитик охтон ньиргиһэллэрэ.

– Бэдэр, Бэдэ-ээр, иһирдьэ киирэн, уот төһө ырааҕын билэр үһүгү-үүн… Утары уот ыытаары… – Бэлэс хаһыта быһытталанан иһиллибитэ.

Бэдэр Боотур бэргэһэтинэн муннун саба туттан, аартык ыллыгынан иһирдьэ киирбитэ. Тулатын көрө балачча киирэн иһэн, куугунуур тыас быыһынан дьон саҥатын истибитэ. «Хантан кэлбит дьонуй, уокка былдьатыыһыктар», – дии санаат, ыһыытаары утары бэдьэйэн иһэн, ойуур быыһынан кыргыс сэптээх-сэбиргэллээх, муос куйахтаах табалаахтар чуоҕуһан туралларын көрбүтэ. Туматтарын билэн, бөдөҥ тиит кэннигэр сөрүөстэ түспүтэ.

– Ыкшаамаҥ! Иһирдьэ киирэ түштүннэр… Аартыгынан шүүрдэн тахшан, кэннилэриттэн шыыйталыахпыт, – диэн кыыкынас саҥа иһиллибитэ. Бэдэр Боотур итини истэн, тииттэн тииккэ сөрүөстэ, төттөрү сүүрбүтэ.

Аартыктан тахсыытыгар буруо өссө хойдубута. Сыһыыга сылдьар аттар хаһыҥыраһа, томтор диэки сүүрэн тигинэспиттэрэ. Бэдэр Лэбиэрийэ Бөҕөлөөх барбыт сирдэригэр сүүрэн иһэн, ууга сиигирпит хойуу сэбирдэхтээх талаҕы туппут Муос уолга кэтиллэ сыспыта.

– Муос, Туоҕа Боотуру бул! Туматтар аартыгынан сэриилии киирэн эрэллэр… Кытаат! Сэрэт! – диэт, туктуйалар, батастар лабырҕаһар тыастарын диэки түһүнэн кэбиспитэ. Муос талаҕын быраҕаат, ыһыытыы-ыһыытыы, биир өттүгэр содьороҥнуу, буруоҕа сүппүтэ.

Бэдэр Боотур кэрдиллибит мастарынан сирдэтэн иһирдьэ киирэн, боотурдары ыҥыран хаһыытаабыта. Лэбиэрийэ Бөҕө хаһыыны истэн, дьонун ыҥыртаан, Бэдэр Боотурга тиийэн кэлбиттэрэ. Туох быһыы-майгы буолан эрэрин истэн, түөлбэлэригэр сүүрбүттэрэ. Сыһыыга уот ыстанарын маныы Кэлтэгэ хаалбыта. Муос уол тыллаан, анараа өттүттэн боотурдар саҥата-иҥэтэ суох түөлбэҕэ сырсыбыттара. Дуораан Уус хаалбыт дьону дьаһайан, сыһыыга таһаартаабыта.

Боотурдар куйахтарын кэтэн, кыргыс сэптэрин-сэбиргэллэрин ылбыттара. Төттөрү лиһигирэһэн эрдэхтэринэ, хаһыы иһиллибитэ.

– Аартыгынан киирээри, икки өттүн уоттаатахтара… Кытаатыҥ, аартык таһыгар тиийэн тоһуйуҥ! Лэбиэрийэ Бөҕө дьаһалын истиҥ! – Туоҕа Боотур хаһыытыы, дүҥүрүн туппутунан ураһаттан тахсан кэлбитэ. – Кырамай Боотур, эн ыһыаҕы алҕаабыт киһи, тохтоон эр. Дуораан Уус таһыгар сырыт… Нуоһур ойуун, эн биһикки алгыс тылынан уоту кытта киирсиэх… Баакынньа тогону сөргүт… Миэхэ кутуруксуттаа… Үрүҥ Аар Тойонтон көрдөһөн-ааттаһан, ардах ыҥыран көрүөхпүт… – диэбитинэн, турукка киирээри дүҥүрүн табыгырата, баһын булкуйа бэдьэйэн барбыта. Боотурдар куйахтара кылырҕаһа, халыгыраһа буруоҕа киирэн симэлийбиттэрэ. Дүҥүр тыаһа буруоҕа баттаппыттыы бүтэҥитик дуораһыйбахтыы, улам-улам улаатан барбыта. Кини тыаһын батыһан, иккис дүҥүр тыаһа дарбыйбыта.

Боотурдар аартыкка тиийэн, иһирдьэ киирэн, мастарга сөрүөстэ кирийбиттэрэ.

– Бэдэр Боотур, харамньы хоһууну саҥа таһаарбатын курдук сууһараар… – Лэбиэрийэ Бөҕө боотурдар кирийбиттэрин көрө дьаһайбыта. – Эн охтордоххуна саҕалыахпыт…

Өтөр буолбатаҕа, куугунуур уот тыаһын быыһынан табалар эҥиэлэрэ лаһырҕаспыта, сөтөллөн эрэрдии хахсыйа, буруо быыһынан сирэйдэрин сарыынан саба бааммыт уучахтаах дьон күлүкүчүспүттэрэ. Бэдэр Боотур бэлэм туран, харамньылаан иһэр хоһууну уолугун үүтүн кыҥаан, охтоох кирсин ыытан кэбиспитэ. Кирис дапсыга охсуллан дарылаатын, сиэллэрэн тамаһытан испит хоһуун атахтара күөрэйэ түспүтэ. Кини кэнниттэн хорохолдьутан испит хоһуун, туох буолбутун өйдөөбөккө, тохтуу түспүтэ. Киһитин көрөөрү өрө чинэйэн иһэн, умса барбыта. Итини даҕаспытынан киристэр дардырҕаспыттара, охтор ыйылыы көппүттэрэ. Көрүөх бэтэрээ өттүнэн чуумпу сатыылаабыта.

– Тумус боотурдар, туттумахтааҥ! Хоһууннары туора соһоттооҥ, табалары аҕалтааҥ. Ити билгэһиттэр буолуо, эбии кэлиэхтэрэ… – диэн Лэбиэрийэ дьаһайбыта. Тииттэртэн буруоҕа сууламмыт күлүктэр арахсан, күлүкүчүспүттэрэ. Охто сытар хоһууннартан холустук охторун турута тардыалаан ыла, талах быыһыгар соһоттообуттара. Уучахтары сиэтэн аҕалан, сыһыы диэки таһааран баайталаабыттара.

Эмискэ мастар төбөлөрө суугунаһан, куоҕаҥнаһан барбыттара. Боотурдары утары итии салгынынан илгийэн, тыал үрэн сирилэппитэ. Буруо хойдубута. Түөлбэлэрин диэкиттэн, тыалы утары, ыас хара былыт өрө сүүрэн тахсыбыта. Эбэ уута тоҕо анньан кэлэринии өрүтэ мөхсө, тэнийэн, дохсуннук ардаан курулаппыта.

Сыһыыга манабылынан турбут дьон, үөрэн алыкылыы, түөлбэлэригэр сырсыбыттара. Бүтэһигинэн Дуораан Уус, Кырамай Боотур, Чурика сыһыыга туран хаалбыттара.

– Кырдьаҕаспыт араҥаһын көрөн кэлиим эрэ. Уот тыыппата ини… – диэбитинэн, Кырамай Боотур аартык диэки тиэтэйэ-саарайа бэдьэйбитэ. Дуораан Уустаах турбахтыы түһээт, түөлбэлэрин диэки хаамсан эрдэхтэринэ, Кэлтэгэ ситэн кэлэн аргыстаспыта.

– Биһиги дьолбутугар, саҥа тэнийэн эрдэҕинэ көрөн уонна айдарыылаах дьоммут көмөлөрүнэн иэдээн тахсыбата… Тэнийбитэ буоллар, кыайтарара саарбах этэ, – Кэлтэгэ онон-манан хараарбыт сирэйин ардахха тоһуйа, Үрүҥ Аар Тойоҥҥо махтанан, уоһун иһигэр ботугураабыта. – Маны этэн эрдэхтэрэ: «Алгыс баһа аалы көтөҕөр», – диэн.

– Сөпкө этэҕин, улахан алдьархай буола сыста. Хата, өлүү болдьохтоох диэбиккэ дылы, эһиги кэлэҥҥит күүс-көмө буоллугут, – Дуораан Уус сытыйбыт сонун тэллэҕин ыган саккыраппыта.

Ити кэмҥэ умуллан, чох харанан көрөн, барбах буруолаан сыыгыныыр кутаа таһыгар Хаан Илбис, ардахтаабыт тураах курдук сохсойон, икки атаҕар тобуктаан олороро. Истибэтэллэр ханнык диэбиттии, дүҥүрүн сэрэнэн охсон дардырҕата: «Улуу Суорун кырдьаҕаас… Халлаан урсун хайыта көтөн, былыты хайыт даа… Аҕыйах кэмҥэ ардаҕы тохтот, ыыппыт уот тылбын бохсума-аа… А-аа… Ы-ыы, улуутуйа сатыыр урааҥхайдар үрдүлэригэр үҥкүүлүөхпүн, күлэ-күлэ күллэрин таптайыахпын хаайыма даа…» – диэн ботугуруу, өрө хантаарыҥнаабыта.

– Хайыыбыт? Барбыт дьоммут төннүбэтилэр… Бука, шимэлийдэхтэрэ… Уокка былдьаттахтара… Ардах уоту шаба түштэ, буруо да хаалбата… – диэбитинэн, Элик Хоһуун ардахтан сытыйан, ыгдаччы туттан, баар буола түспүтэ.

– Тугу дьүккүччү көрөн тураҕын… Баҕайы… Бары барбыккыт буоллар, тоҕо анньан иһирдьэ киириэ этигит… Тугу билэҥҥин туһанаары, аҕыйах хоһууну ыыттыҥ! Акаары… Кыайтардыбыт!!! Эккирэтэн кэлэн кырга иликтэринэ, атахха биллэриэххэ… Толук хоһууннарда хааллар… Саатар, суолу бутуйуохтара, тыын биэриэхтэрэ, – Хаан Илбис өс саҕа буола, бордурҕаабытынан туран кэлбитэ. Тоҥмут дуу, куттаммыт дуу киһилии токуччу туттан, сахсыллан илгистибитэ. Уһун көҕүлүттэн саккырыы тохтор таммахтары тула ыспахтаабыта. – Миигин күүтүмэҥ… Айылҕалыын сипсистэхпинэ сатаныыһы… – Хаан Илбис сиигирэн сирэйэ хараарбыт дүҥүрүн туппутунан, мастар быыстарынан дьөгдьөрүйбүтэ. «Туоҕа Боотур да буоллар, иэнэ кэдэҥнээтэ ини… Кимнээх уот ыыппыттарын, сэриилии сатаабыттарын биллэҕэ… Туматтар түөлбэлэрин кэйгэллии түһэллэр ини… Дьэ, сиһиктэһэн көрүҥ… Миигин көрдөөн, кураанаҕы кууһар инигит… Бу баар эһиэхэ, – диэн ботугуруу, кураанаҕынан силлээмэхтээбитэ. Сутуруктуу туппут илиитин өрө күөрэҥнэтэ: «Ы-ыы… Абааһылар… Эһиги даҕаны буолуҥ! Хаһан эрэ күлгүтүн булкуйуом, көмөргүтүн ытырыам, уоккутун умуруоруом», – диэн иһиллэр гына саҥара, мас-от быыһынан симэлийэ сүппүтэ.

– Аттарбытын тутан, эккирэтэн көрөбүт дуо? – диэбитинэн, Бэдэр Боотур Лэбиэрийэ Бөҕө таһыгар сүүрэн кэлбитэ.

– Хаһан аккытын тутуоххутугар диэри ыраатыахтара. Бэлэм табалар бааллар дии… Табаҕа үөрүйэх дьон, биһиги, эккирэтиэхпит, – диэбитинэн Лэбиэрийэ Бөҕө таһыгар турбут табалаах саха хоһууна тиит кэнниттэн тахсан кэлбитэ. – Төһө элбэх буолан сэриилии кэлбиттэрин билиэхпит, – диэбитинэн, хоһууннарын ыҥыртыы, бааллан турар табалар диэки ойуолуу турбута.

– Чэ, үөрүйэх хоһууннар бардыннар… Бэдэр, дьоҥҥун ыҥыртаа. Бу ардах уҥуохпар тиийэ курдары сүүрдэ, тахсыаҕыҥ. Өлбүт хоһууннар сэптэрин-сэбиргэллэрин хомуйаарыҥ, – Лэбиэрийэ Бөҕө дуулаҕатын устан, иннигэр сүүмэхтэнэ түспүт уһун көҕүлүн өрө анньына, түөлбэтин диэки хааман лиһирдээбитэ.

Күн ортото ааһыыта, былыт дьайҕарбыта. Ардах намыраан, бөдөҥ таммахтар онон-манан таммалыы, устунан тохтообута. Күн былыт быыһыттан чэмэлийэн тахсыбыта. Тула туох барыта сырдаабыта, ырааһырбыта. Айылҕа барахсан махтаммыттыы суугунуу, дьоҥҥо тардыһардыы, күөх лабаалара сараадыйа наскылдьыйбыта. Нуоҕаспыт сир симэхтэрэ көнөн, күнү батыһа тэрэспиттэрэ. Уот, ардах кэмигэр ханна эрэ бүкпүт чыычаахтар кэрэ тойуктарын тардыбыттара, кэҕэ тохтообокко чоргуйбута. Күөл үрдүнэн сорсо кустар көтөн күлүмэхтэнэ, ууну хайа тыыран түһэн барылыыллара. Хайаахтыырдар, тыыраахылар ас былдьаһан айманаллара. Уоттан куотан тыаҕа түспүт сылгылар тыбыырсан ыла, сыһыыга киирбиттэрэ. Томтор үрдүгэр түптэлэр буруолара унаара устубуттара. Уот турбатаҕын, кыргыс буолбатаҕын курдук, сөрүүҥҥэ утуйан, дьон сынньанан турбута. Саҥа күнү уруйдуу, кымыстаах чороону көтөхпүттэрэ. Ыһыах оонньуута-көрө, күрэс былдьаһыыта, оһуохай салҕаммыта.

* * *

Туйахтаах Бойум күөл ортотунан устан, Чыллыырка Бэрт ыйбыт сирин туһунан тиийбиттэрэ. Уу отун сыыгыначчы тыыран, тыы тахсар холлороонугар чугаһаан испиттэрэ. Эмискэ хойуу от быыһыттан сарыы сонун үргүлдьү бэргэһэтин сүүһүгэр түһэриммит киһи алаҥаатын аҥаабыллаабытынан туран кэлбитэ.

– Тиксэ сорунумаҥ! Тэһитэ ытыалыам… Чыллыырка Бэрт ханнаный? Сиэтигит дуо? – диэн тииһин быыһынан сыыйан саҥара, охтоох кирсин тарпыт илиитэ титирэстээбитэ. Уолаттар соһуйан, таалан хаалбыттара.

– Суох, суох… Тыанан барбыта, сотору кэлиэ… – Туйах өйдөнөн хаһыытаабыта. – Тыытын бэйэтэ биэрбитэ. Бу Чыллыырка өһүгэ…

Ити кэмҥэ тыа саҕатыттан хаһыы сатараабыта. Алаҥаалаах киһи охтоох кирсин өсөһүннэрэн ыыта, умса туппута. Тугу даҕаны саҥарбакка эргиллэ түһээт, алтахтаан хааман, харыйа ойуур диэки бара турбута.

– Һуу… Саҥата суох ытыалаан кэбиһиэн сөбө… – Туйах тириппит сүүһүн сотто, Бойуму көрөн ылбыта.

– Оҕун ыыппыта буоллар, бука, сыыһа туттуо суоҕа этэ. Чыллыырка Бэрт ойоҕо итинтэн атын буолуон сатаммат, – Бойум хараҕын быһа симпитэ. – Тэҥнээхтэр бииргэлэстэхтэрэ…

Кытылга тиксэн, тыыны окко соһон кэбиспиттэрэ. Балыктаах тордуйаларын туппутунан, тэпсиллибит ыллыгы батыһан, харыйаларынан ыгыллыбыт бүөрүмньү ырааһыйаҕа тахсан кэлбиттэрэ. Киһи ылбычча көрбөт буор холомо таһыгар Чыллыырка өттүк баттанан турара.

– Хайа, хара быаргытын тобулу ыттара сыстыгыт дуо? Мин суохпуна тиийэн кэлбиккит буоллар, балык аһылыга буолуо этигит, – Чыллыырка ымаҥныы, саҥаран сэлибирээбитэ. Холомоттон уһун сарыы сонноох, ыас хара баттаҕын үс үөстүү өрүммүт, биллэ улааппыт иһин түгэҕин бигии туппутунан, эдэрчи дьахтар тахсан кэлбитэ. Уолаттары көрөн, сүгүрүйэн ылбыта.

– Ойоҕум Наадьы. Аата этэрин курдук түргэн-тарҕан, харса суох, айылҕа кэрэ оҕото. Чэ, эһиги сэһэҥҥитин үссэнэ олорон истиэхпит, – диэбитинэн, сатала суох уһун илиитинэн ойоҕун санныттан кууспута.

Чыллыырка Бэрт тохтоло суох кэпсээн сэлибирии, тордох дьылҕан мастарын төбөлөрүнэн баайталаан туруору аспыта. Наадьы төһө даҕаны устан эрэрдии наҕыллык хамсаннар, хонууга дарпы тардан, эт хоторон өрөһөлөөбүтэ. Тутум тастаах эһэ сыатын бысталаабыта, үөлүллүбүт үтэһэлээх соболору уурталыы, аһылыкка ыҥыртаабыта.

– Аһаан бүтүөхпүтүгэр диэри Наадьы бүрүйүө, итиннэ утуйуоххут, – Чыллыырка дарпы таһыгар олоро түспүтэ. – Өһүгүм, кэл манна олор, саҥаҥ кырата бэрт… – диэбитинэн, бэйэтин таһыгар, сэргэстэһэ ыҥырбыта.

– Манна соболоохпут, – диэбитинэн, Туйах тордуйалаах соботун аҕалан, дарпыга уурбута. – Бэҕэһээ, моҥкурдаан, кыайан сиэбэтэхпит…

Туйахтаах Бойум аччыктаабыттара, утаппыттара бэрдиттэн харса суох аһаан мамыктаан барбыттара. Сыаны кытта кыыл этин харахтара ууланыар диэри симинэ, дьиктэмини киллиргэппиттэрэ.

– Сиэхпит, сиэхпит. Аһы хаалларбат баҕайы. Ыксаабакка аһааҥ, онтон кэпсээриҥ. Бу эһэ сыатын сиэҥ, сэниэлэниэххит. Арҕаҕыттан саҥардыы тахсыбыт эһэ бастаан утаа эмис буолар. Дьиҥэр, бултаһар санаам төрүт суоҕа. Ону баара, арахсыбакка сордообуттара. Иккиэ этилэр. Суохпуна холомоҕо кэлэн, Наадьыны куттаабыттар. Холомоттон таһаарбакка манаабыттар үһү. Инньэ гынаммын, киэптэтэммин бултаабытым. Биирдэрин туктуйанан баһын хайа охсубутум. Иккиһин дүгдүөлээн, үүрэ сатаабытым. Өйө суох баҕайы… Барбакка сылдьыбыта. Арахсыа суох диэммин, куҥ сирин туктуйанан хайа быраҕан куоттарбытым. Абааһы баара… Сырыттын, аны кэлбэт ини… – Чыллыырка эһэни буолбакка, туох эрэ атын, кыра булду бултаабыт курдук, кэпсии-ипсии, сыаны харса суох мэтийбитэ. – Наадьым оҕо күүтэр буолан, эһэ этиттэн, сыатыттан сиэбэт… Кыыл, балык аһылыктаах, – дии-дии тордоҕу бүрүйэ сылдьар ойоҕун көрө манньыйбыта.

– Биһиги үһүө этибит. Хучана диэн бу эҥээр олоро сылдьыбыт киһи аарааҥҥа диэри табаларынан аҕалбыта. Арахсан баран иһэн, эһэҕэ түбэһэн, төннөн кэлбитэ. Табалара үргэн куоппуттарын көрдөһө, суоллаабыппыт… Ол сылдьан эһэҕэ түбэспиппит. Хучананы бастакынан баттаабыт этэ… – Туйах саҥардыы кэпсээн эрдэҕинэ, Наадьы хаһыыра түспүтэ:

– Ким диигин? Хучана диэтиҥ дуо?

– Ээ, Хучана… Хогар-Баппаҕай аҕа ууһун хоһууна.

– Оо, онтон инилэрэ Көчүкэн уонна Хэҥэр?

– Эрдэ бараахтаабыттара, туматтар буор сирэйдээбиттэр… Хучана сиэр-туом оҥороору, кинилэр уучахтарын аҕалан испитэ…

Наадьы ынчыктаан эрэрдии, өрө тыынан ылбыта. Саҥата суох баран, тордоҕор киирбитэ. Чыллыырка Бэрт ойоҕун көрөн, туруохтуу өгдөҥөлүү:

– Биир түөлбэлэр быһыылаах, – диэт, сапсыйан кэбиспитэ. – Муҥурун булларбат сир-дойду кыарыыр да буоллаҕа… Ити дии, Наадьы билэр дьонун иһиттэ. Дьабдьы сириттэн өһүгүм тиийэн кэллэҕэ үһү… – Чыллыырка кимиэхэ туһаайара биллибэккэ саҥара, тыастаахтык өрө тыынан ылбыта.

– Чыллыырка, эн сүтүөххүттэн үс төгүрүк сыл ааста. Аны көрдөөбөттөр… Төннүөх… Түөлбэбитин көмүскүүр даҕаны хоһуун хаалбата… – Бойум оргууй саҥарбыта.

– Һы! Ол хоһууннар ханна барбыттарай? Миигин күн сириттэн сүтэрээри, сүтэн-оһон бүттүлэр дуо?

– Ити барыта ойуун! Булт кыайтарбатаҕына, таба сүттэҕинэ, киһи өллөҕүнэ барытын эйиэхэ сыбыыра… Эн өллөххүнэ эрэ олохпут көнүөн курдук кэпсиирэ эрээри, бииҥ уонна бэйэҥ табаларгын бас билээри, өлөттөрө сатыыр быһыылааҕа. Бииҥ ойоҕун уонна оҕотун бэйэтин ураһатыгар көһөртөөбүтэ. Ким даҕаны кинини утары саҥарбатахтара. Итэҕэйэллэрэ оччо быһыылааҕа… Эйигин көрдөөһүҥҥэ сылдьан, элбэх хоһуун буору уоптаҕа…

– Ойуун диэ… Ол баҕайы тыыннаах ини… Тиийдэрбин тириитин тыыннаахтыы хастыам! – Чыллыырка быччаччы көрөн, кэтит таныылара тыастаахтык тартыҥнаат, ойон турбута. – Бу туруккутунан айанныыр кыаххыт суох. Аҕыйах күн бааскытын-үүккүтүн саланыҥ. Наадьы эһэ үөһүнэн, сыатынан бааскытын хаҕылытыа. Күүстээх отунан сэниэ, күүс киллэриэ. Онтон көрүөхпүт… – дии-дии сиһин көннөрө, түөһүн мөтөтө тугу эрэ толкуйдуурдуу, төттөрү-таары хаамыталаабыта. Кыра бэйэтэ улааппыкка дылы буолбута. Туйах таһынан мөтөҥөлөөн иһэн, олоро түспүтэ. Быччайбыт харахтарын симириктэтэ, Туйаҕы тургутардыы көрө:

– Эн, Тыгын Тойон инитэ Туоҕа Боотур киһитэбин диэтиҥ этэ дуу… Оччоҕо Дагдаҕар Боотуру билэр буоллаҕыҥ. Ол урдус тиийдэ дуо?

– Оннук… Дагдаҕар Боотур тыыннааҕа, өлбүтэ биллибэт. Барбытынан… Туоҕа Боотур инитин дьылҕатын билиэн баҕарар… Эһиги сырыыларгытын истэн-билэн олорор. Эйигин: «Ыһыахха кэлэн билсэн-көрсөн, оонньоон бардын», – диэн ыҥырбыта. Көрсөрбүтүн билбит быһыылаах…

– Көр эрэ! Аакка киирбит киһи буолбуппун дии… Бары Дагдаҕар Боотур курдук буоллахтарына, оонньоон даҕаны көрүөххэ сөп этэ. Дагдаҕар Боотур туһунан этэрим суох. Тыыннааҕын, тумат дьахтарын көрдүүрүн билэбин. Дьэ, баһа суох киһи… – Чыллыырка баһын илгистэн, дулҕа курдук баттаҕа бураллаҥнаабыта. – Эн миэхэ Тыгын Тойон туһунан кэпсээ. Элбэх кыргыс дьонноох, күүстээх боотурдардаах диэн үһү-тамах курдук истибитим. Дагдаҕар кэпсээн быстыбатаҕа…

Үһүөн аһыы, ону-маны кэпсэтэ өр олорбуттара. Чыллыырка Бэрт Тыгын Тойон, Туоҕа Боотур, тумус боотурдар тустарынан кэпсээни истэн, бэркэ сэргээбитэ. Тыгын Тойон уолаттарыттан Таас Уллуҥаҕы улахан күүстээх боотурунан билиммитэ. Кэнникинэн уолаттар сылайан, Наадьы бүрүйбүт тордоҕор киирэн, утуйан хаалбыттара. Чыллыырка итииргээн сонун устан, модун түөһүн, бууттарын ытыстарынан таһыйа, уһун илиилэрин харыларын суураламмыта. Эмискэ буурдаан эрэрдии ойуолаан, тыа саҕатыгар тиийбитэ. Орто киһи үрдүгүн саҕа хатырыга суллан, этэ араҕастыйбыт модьу тиити кууһа түспүтэ. Көхсүн быччыҥнара бөлтөрөҥнөһө, тиити кытта мадьыктаспыта. Ол быыһыгар тэйэн ыла, сутуруктуу туппут илиитинэн дуксуйа, тула кулахачыйбыта. Кэтит сирэйэ тиит модьу умнаһын икки өттүнэн сүр түргэнник кытара мэлтэҥнии, быгыалаан элэгэлдьийбитэ. Наадьы ону көрөн, тордоххо өйөннөрбүт алаҥаатын, охтоох нимчикаатын ылан, алтахтаан хааман, алаҥаа бэргэнигэр киирбитэ. Чыллыырка Бэрт тиит умнаһыгар эриллэн таҕыстаҕын аайы, Наадьы ытан тиҥиргэппитэ. Чыллыырка эриллэрин түргэтэтэн иһэн, тиит иннигэр ойон тахсыбыта. Дулҕа баттаҕа сахсаҥныы, икки өттүнэн сүр түргэнник иэҕэҥниириттэн икки буолан көстөн ылаттыыра.

– Чэ, сөп буолуо! Оҕум даҕаны баранна. Абытай, – диэбитинэн, Наадьы сүүһүн көлөһүнүн сотто, алаҥаатын умса туппута. Чыллыырка Бэрт элэгэлдьийэрэ бытааран, тохтообута. Кэннин хайыһан, тииккэ хараҕаламмыт охтору көрөн ылбыта.

– Бээ, билигин даҕаны баардаах эбиппин… Ити бэдиктэр кырытыннара сыспыттара дии… – диэн ботугуруу, батары түспүт оҕу хаймаҥната, сулбу тардан таһаарбыта.

* * *

Ыһыах үөрүүлээх күннэрэ ааһан, кэлбит ыалдьыттар тарҕаһан барбыттара. Дыгыйдааҕы тумус боотурдар Арыылаахха тиэрдибиттэрэ. Дуораан Уустааҕы Күөх Хайаларыгар Бэдэр Боотурдаах арыаллаан барбыттара. Кырамай Боотурдаах, Тоҕус Боотурдаах, Өтөнөйдөөх бииргэ аргыстаһан айаннаабыттара. Кырамай Боотур бараары атын миинэн олорон, атаара кэлбит дьоҥҥо туһаайан: «Сүдү даҕаны ойууну кытта алтыһан ылбыппыт. Эдэрбитигэр тэптэрэн, этэр-тыынар тылын өйдөөн-дьүүллээн истибэккэ, такайа сатыырын баардылаабатах эбиппит… Бүтүөх бүппүтүн кэннэ хомойон да диэн… Уот тыл Лүксүрээн араҥаһын, сытар сирин тулатын тумнан ааспыт… Бэл, араҥас тула баар көтөр-сүүрэр уйатын салаабатах. Тыыннааҕар, ити уйалар курдук, биһигини алгыһынан иилии эргийэн, көмүскээн баччаҕа тиэртэҕэ… Дьэ, сүрдээх. Түүлбүнэн сылыктаатахпына, Дуораан Ууска кини эрэ көмөлөһөр кыахтааҕа дуу…» – диэбитинэн, атын тиҥилэхтээн кэбиспитэ.

Бүтэһигинэн табалаах сахалар Мукучу Хоһуун араҥаһыгар сүгүрүйээри уонна дьоно туох-ханнык олороллорун билсээри, Дьиикимдэнэн эргийэр буолбуттара. Кучан олохтоохторо табалаах сахалары атаара, томтор кытыытыгар тоҕуоруспуттара. Кэлтэгэ муос куйаҕын, сэбин-сэбиргэлин иилинэн, дуулаҕатын хонноҕун анныгар кыбыммытынан тиийэн кэлбитэ. Мустубут олохтоохторго сүгүрүйэн ылаат, Туоҕа Боотур харытын икки илиитинэн тута: