Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 3 чааһа"

– Сыт, сыт… Турума… – Туйах уолу түөһүттэн баттаан, төттөрү сытыарбыта. – Эбэбит балык бэристэ дии… Балык үөлүөм, бустаҕына тураар, – дии-дии Туйах ойон туран, сонун элээмэтин устан, балыктарын хомуйа сүүрбүтэ. Өрө мөхсөр соболору сонугар суулаан аҕалан, күөх окко сүөкээбитэ. Тута хатырыктаан, үөстээн элэҥнэппитинэн барбыта. Хаппыт мутуктан хаптаҕай гына үтэһэ мастарын оҥортообута. Балыктарын үөлэн, умайа сылдьар мастары сыҕарыта, тэйиччи соҕус анньыталаан кэбиспитэ.

– Айаххын ат эрэ, – Туйах соболортон анаан орообут оһоҕосторун, быарын аҕалан, Бойум айаҕар укпута. – Аччыктаан өйгүн сүтэрдиҥ быһыылаах… Үссэннэххинэ аматыйыаҥ, тордуйа оҥорон миинниэм, – диэт, түрбэлэнэ эриллибит биир туоһу ылан, кырыытын бүк тутуталаан, үөл талаҕынан үтэһэ оҥорон хараҕалаан, кылдьыылаан, тордуйа оҥорбута. Күөлгэ сүүрэн киирэн уу баһан таһааран, тордуйатын уокка ыйаабыта. Туос харааран, кырыылара уот суоһуттан түүрэ тардыах курдук имиллэҥнээбитэ. Туйах бэлэмнээбит икки соботун тордуйатыгар угаттаабыта. Уотун кэтии, убаҕас иһэргэ анаан кыра тордуйалары оҥортообута. Сотору балыктаах уулара тунааран тахсыбыта. Өтөр буолбатаҕа, уулара оргуйа, булдьугураан, таһынан тохтон, уоту сөҕүрүтэ сыыгынаппыта. Харахтара маҥхайбыт соболор үөстэммит сирдэринэн искэхтэрэ саһара бырдьыгынаһан, араҕас хоргунунан бигэнэ, чараас үрүмэнэн бүрүллэ, наллаан бургучуйбута. «Ырбат балыктаах күөл эбит, дьыл баччатыгар», – Туйах үөрэн ботугуруу, тордуйатын биир өттүнэн эргитэн биэрбитэ. Үөлүллүбүт соболор төбөлөрө, кутуруктара чарчыһан, сүмэһинэ тохтон сыыгыныы, таныыны кычыкылатар сытынан тунуйбута.

Уолаттар төһө даҕаны аччык буоллаллар, тохтуу-тохтуу, саҥата суох өр аһаабыттара. Сотору буолаат, моҥкурдаан, сытан, олорон ылбыттара.

– Һуу, олорбутум тухары маннык минньигэс собону сии илигим. Биһиги диэки күөл балыгын ньамах амтаннаах диэн, улаханнык сэҥээрбэттэр, – дии-дии Бойум тиэрэ түһэн сыппыта. – Аччыкпар барытын даҕаны сиэх курдук этим. Эмис даҕаны соболор эбит. Моҥкурдаан хааллым.

– Уҥуохпутугар охсон, быркыта суох утуйарбыт буолуо. Үөнэ-бырдаҕа суох дии, хахха туттубакка утуйар инибит?

– Оннук. Мин уоттан, ууттан тэйиччи, ити талахтар тастарыгар сытыам, – Бойум бөлкөй талаҕы ыйа олорбута. – Аны өйбүн сүтэрэн уокка, ууга түһэн, ол алдьархайа буолуо. Куттаныах даҕаны курдукпун…

– Сөп, мин уоппун маныы, манна сытыам. Мэ, бу быһаҕы укта сыт, мин үҥүүлээхпин. Көмүскэнэрбит эрэ кутаабыт эрээри, араас буолуон сөп, – Туйах быһаҕын ылан, угунан Бойумҥа ууммута.

– Киһини өйдүөхпүттэн уһуктааҕы, биилээҕи кытта хоонньоһон, харысхаллаах курдук сананан, утуйан кэллэҕим, – Бойум быһаҕы ылан, эргим-ургум туппута. – Дьэ, үчүгэй… Бу түүн холкутук утуйууһукпун.

– Бойум, Чыллыырка Бэрт: «Харыйалаахпар барыам…» – диэн тыллаах үһү. Бу эбэ тулата барыта харыйа дии. Киэҥэ-куоҥа, куһа-хааһа, балыга – киһи эрэ олохсуйуох дойдута дии санаабаккын дуо? Манна баара буолаарай?

– Чахчыта үтүө дойду быһыылаах. Баһыгар үрэхтээҕэ дуу… Олохсуйуон сөп бөҕө буоллаҕа. Сарсын уҥуоргу баһыгар тиийэр киһи… – Бойум быһаҕын туппахтыы аа-дьуо туран, талахтар тастарыгар тиийэн сыппыта.

– Туйах, сытаргар харыйа лабаатынан бүрүйээр эрэ, түүн салгыннаныа, – диэн саҥара, мунна сурдурҕаан барбыта. Туйах киирэн эрэр күн сарыалын одуулуу, Таатыгын санаан, үөһэ тыынан ылбыта. «Тыыннаахпын… Илиилэрим-атахтарым бүтүннэр. Тиийиэм, хайаан даҕаны эргиллиэм», – диэн ботугураабытынан ойон туран, өкөйбүт харыйаттан хойуу лабаалары тосторута тардыалаан аҕалан, Бойуму үллүйбүтэ. Кутаатыгар уккунньах үтэн, үҥүүтүн хаҥас өттүгэр уурунан, уотун көрө, кус-хаас айманарын иһиллии сытан, утуйан хаалбыта. Эмискэ этиҥ дуу, дүҥүр дуу охсуллан лүһүгүрүүрүн курдук тыаһы истэн, олоро түспүтэ. Үҥүүтүн сыыйа тардан ылан, тобугар ууруна, тула өттүн олоотуу, тыас иһиллээн иһийбитэ. Сайыҥҥы халлаан илин саҕаҕа сырдаан, күн тахсыахча буолбут этэ. Күөл үрдүнэн көтөҕүллэ илик туман быыһынан кытылга чугаһаабыт кустар хараарыҥнаһа усталлара. Туйах олорбохтуу түһээт, үҥүүтүн туппутунан тыаһа суох туран кэлбитэ. Этэрбэстэрин төбөтүнэн сыбдыйан тиийэн, Бойуму өҥөйөн көрө, ойуур диэки хааман, тыас иһиллээн, балачча турбахтаабыта. Дьиксиниэх тыаһы-ууһу истибэккэ төннөн кэлэн, сыыгыныыр, барбах буруолуур укунньаҕын хамсата, икки атаҕар тобуктуу түһэн, үрэн бурулаппыта. Уккунньах уот кыһыл харахтара сириэдийэн ылыахтыы кытара кыыһа, сөҕүрүйэн иһэллэрэ. Туйах амынньыар ылаары илиитин уунан иһэн, көхсүн ким эрэ тонолуппакка одуулуурун сэрэйэн, ньыкыйа түспүтэ. Ууммут илиитин бытааннык түһэрэн, аттыгар сытар үҥүүтүн угун харбаабыта.

– Хамсаама! Көҕүскэр туктуйа хатыам… – сэлибириир түргэн саҥа түүҥҥү чуумпуга улаатан дуораһыйбыта. Туйах соһуйан, үҥүүтүн ыһыктан, салгыы туох буоларын кэтэһэн, эт-этэ тыҥаабыта. Ойуур диэкиттэн түргэн атах тыаһа сырдырҕаан кэлэн, кэннигэр тохтообута.

– Кимтэн өлөн эрэргин көр… Турбаккаҕын эргилин! – кэлбит киһи сыыгынаабыта. Туйах тобугунан сыҕарыҥнаан эргиллэн истэҕинэ, харыйа лабаалара үрэллэ түһээт, Бойум кыламмытынан ойон турбута. Туйах таһыгар турбут киһи соһуйан, «һө» диэн саҥа таһаараат, сөҕүмэр уһун илиитинэн туктуйатын өрө көтөхпүтүнэн туора ыстаммыта. Бойум илиитэ күөрэс гынаатын, быһах кылбачыйа көппүтэ. Киһи хаптайа түспүтэ, быһах сахсас гыммыт баттаҕы таарыйан, талах умнаһыгар батары түһэн эйэҥэлээбитэ. Бойум умса баран түспүтэ.

– Көр эрэ! – диэбитинэн киһи чиккэйэ түһээт, Бойумҥа атаралаан эрдэҕинэ, Туйах үҥүүтүн харбаабытынан сиргэ күөлэһийээт, ойон турбута. Киһи Бойуму миинэ түһээт, сыҥааҕын аллара өттүттэн туктуйатын аһыытынан хабарҕатын өрө тардан, харахтара быччаһа:

– Хабарҕатын хайа тардыам, үҥүүгүн ыһыгын! – дии-дии Туйах хас хамсаныытын кэтии дьиэгэнийбитэ.

– Өлөрүмэ! Өһүгүҥ буолуо… Таас хайа хоһууна! – Туйах үлүбээй хаһыытыы, үҥүүтүн утары туппутунан, икки өттүнэн иэҕэҥнии, чугаһаабыта. Киһи дулҕа курдук баттаҕа үрэл гынаат, ойон турбута. Туйахха кыһаллыбакка, умса сытар Бойуму тиэрэ эргитэн, кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы кыҥастаспыта.

– Хайа дьуортунуй? Бээ, бээ… – диэбитинэн тобуктуу түһэн, ытыһынан Бойум иэдэһин таһыйа, төбөтүн өндөппүтэ. Бойум кэдэйэ, хараҕын аһан, мээнэнэн көрөн иһэн, өҥөйөн турар сирэйи барыгылдьытан, уостара ыртайа:

– Чыллыырка… Билбэккэбин… Аа-алҕас… – диэн ботугураат, төбөтө босхо баран, түөһүгэр түспүтэ.

Чыллыырка Бэрт уол сирэйин кыҥастаһа, төбөтүн өйөөн сытыарбыта. Тугу эрэ өйдүү сатыырдыы, уолу тобулу көрөн олорбохтоот:

– Бу оҕо хантан кэлбитэй? Хайдах буолбутуй? – диэн ыйыта, Туйаҕы саҥа көрбүттүү кыҥастаспыта. – Үҥүүгүн бырах… Куттаныма… Дьуортум туһунан истэ иликпинэ, өлөрүөм суоҕа, – Чыллыырка Бэрт кутаа таһыгар кэлэн, сонос мутукка туктуйатын батары охсубута. Атахтарын хомуна, олорунан кэбиспитэ.

– Эн, Чыллыырка Бэрт буоллаххына, эйигин көрдүү сылдьабыт… – Туйах үҥүүтүн сиргэ батары анньа, дьиэгэнийбитэ ааспакка дьигиҥнээн ыла, турбут сиригэр олорбута. – Бойум көрдүүр… Мин арыаллыыбын… Эһэҕэ түбэһэммит… Бойум куйахатын хастыы тартаран, суккуруур эрэ тыыннаах… Мин Дыгын Тойон инитэ Туоҕа Боотур аҕа ууһун киһитэбин. Туйах диэммин…

Бойум өйдөнөн, ынчыктаабытынан, тугу эрэ умнубуттуу тулатын харбана, байааттаҥнаабытынан туран кэлбитэ. Тэмтээкэйдээн кэлэн, Чыллыырка таһыгар олорбута.

– Булар, көрөр, көрсөр күннээх эбиппин… Миигин биллиҥ дуо? Тыакаан абага уолун оҕотобун… – Бойум харахтарын ньуххана, ис-иһиттэн тыастаахтык өрө тыынан ылбыта.

– Тыакаан диэ… Оҕо түргэнник даҕаны улаатар эбит…    Бээ, санаабын сааһылыы түһүүм… Чэ, барыаҕыҥ. Холомоҕо тиийэн кэпсэтиэхпит, – диэбитинэн, Чыллыырка Бэрт даллах гынан иһэн, икки атаҕар тура түспүтэ. – Оол көстөр тоҕой кэннигэр туос тыы баар, ону мэҥэстиҥ. Күөл баһыгар тиийээриҥ. Мин ойуурунан барыам.

– Ээ, ол иһин ураты тыас этэ. Эрдиигин мүччү туппуккун истибит эбиппин дии… Эһэ кэллэҕэ диэн куттана санаабытым, – Туйах Чыллыырка Бэрт көрүҥэр холооно суохтук чэпчэкитик турбутун көрөн, сөҕө саҥарбыта.

– Буруоҕутун көрөн, алыкылыыр хаһыыгытын истэн, дьаарханан ылбытым. Туохтан даҕаны сэрэммэт, куттаммат хоһууннар кэллэхтэрэ диэн… Тутатына кэлээри гыммыппын, өйдөөх ойоҕум тохтоппута. Туман түһэрин күүттэрбитэ, – Чыллыырка туктуйатын эһэ охсон ылан, быакаччы эриммит ситии быатыгар кыбыта аспыта. – Элбэххит буоллар, саҥата суох сүүрэн киирэммин, кэрдитэлээн кэбиһиэхтээҕим… Соҕотоххун көрөммүн, тыыннаахтыы тутаары өлө сыстаҕым. Кырдьаары гыннаҕым дуу… Бу уол сытарын көрбөтөҕүм. Быһаххын ылаар, – диэт, санаарҕаабыттыы төбөтүн умса туттан, ойуур диэки хаама турбута.

Туйахтаах кулуһуннарын умуруоран, кыра тордуйаларын мутукка ыйаталаабыттара. Үөлүллүбүт балыктарын күөх окко суулаан, улахан тордуйаҕа симэн, Чыллыырка тыытын хаалларбыт сиригэр барбыттара.

* * *

Сайыҥҥы күн төһө даҕаны уһаабытын иһин, баранан иһэрэ. Уолаттар сүппүт аһыылара ааһан биэрбэккэ, Кучан олохтоохторо уку-суку сылдьаллара. Киэһэтин кыстык тыаһа чыҥкынаабата, эдэр дьон мустан, күлэн-салан, атах оонньоон күөртэһэр саҥалара иһиллибэтэ. Биирдэ эмэ Муос уол үлүһүйэн, сүүрэн-көтөн бардаҕына, өрө тыына буойсан тохтотоллоро. Дыгыйдаах Бэдэр Боотур арыалдьыттанан, Арыылаахтарыгар көспүттэрэ. Дуораан Уус бааһа бэргээн, ыһыаҕы күүппэккэ Күөх Хайа тэллэҕэр көһөргө күһэллибитэ. Кинини кытта Чурика барсыбыта. Олохтоохтор: «Иккиэ аата иккиэ ини… Кэм баллыгыраһан, бииргэ аһаан-сиэн, күнү-дьылы барыахтара. Хайа, баҕар, айылҕа оҕото Чурика отунан-маһынан угуттаан, үтүөрдэн кэбиһээрэй…» – диэн кичэмил санаалаах атаарбыттара. Кырамай Боотур Сыстаҥ уоллуун сүөһү үүрэн аҕалаары, Дуораан Уустаах көспүттэрин куоттаран кэлбиттэрэ. Дьон-сэргэ эбии сүөһүлэммиттэриттэн олус үөрсүбүттэрэ. Тутатына сүөһүлэригэр холбоон, мэччитэ үүртэлээбиттэрэ. Кырамай Боотур дьон үөрбүтүттэн санаата көтөҕүллэн, атын бэдьэҥэлэтэ, олохтоохторго туһаайан:

– Бу Сыстаҥ уол былырыын биир мөҥүрүөн сүөһүнү үүрэн аҕалбыта. Дьылга ыктаран эһиэхэ аҕалбатахпыт, онтукпутун үүрэн кэллибит. Үчүгэй быйаҥнаах сиргэ түбэһэммит абыранныбыт. Төрүөх даҕаны үчүгэй, – Кырамай Боотур атыттан ыстанан түһэн, Туоҕа Боотур харытын харбаан ылбыта. – Түүл-бит курдук даҕаны буоллар, истэ-билэ сылдьабын. Көмөлөһөр кыаҕа суохпуттан абаккарабын… Ычам кыра… Дуораан Уус ыарыытын, саатар, уҕарытан көрүөм. Кыайтарара дуу, суоҕа дуу… – Кырамай Боотур биитэ кэпсээри ыарырҕаппытын көрөн, быһа түспүтэ. – Мантан киэһэ налыччы сэлэһиэхпит. Эйигин, биир дойдулаахтарбын көрсөн, ахтылҕаммын таһаара түһүүм. Дуораан Уус балаҕанын ыраастыам…

Ити киэһэ ини-биилэр бэрт элбэҕи кэпсэппиттэрэ. Туоҕа Боотур инитин түс-бас тылын-өһүн, олоҕу анаарыытын истэн астыммыта. «Ситтэҕинэ-хоттоҕуна, санаата сааһыланнаҕына, улахан ойуун буолсу дуу…» диэн иһигэр үөрэ санаабыта.

Түүн ортото утуйаары сытан, Кырамай Боотур олоро түспүтэ:

– Арба даҕаны, умна сыстым дии… Лэбиэрийэ Бөҕөлөөх илдьиккин тиэрдибиттэрин кэннэ, Сыстаҥ уоллуун табалаах сахалары булбуппут ээ. Дьон курдук дьон эбиттэр. Эйэ дэмнээхтик көрсүбүттэрэ. Көрсүһэ кэлбэтэххититтэн, Мукучу Хоһуун охтубутуттан хомойбуттара. Ыһыахха ыҥырыккын улаханнык сэҥээрбиттэрэ. Түөлбэ Хоһууна ойуунунуун манабыл хоһууннардаах, чаҕар дьонноох тиийэ сатыахпыт диэбиттэрэ.

– Тыый… Дьэ, үөртүҥ! – Туоҕа Боотур тэдэнигэр олоро түспүтэ. – Кэллэллэр бэрт буолуо этэ. Ил-эйэ олохтоон, атыы-тутуу суолун аһыа этибит. Хайа, баҕар, кэлин уруурҕаһан туруохпут. Биир сиргэ бүгэн олорон, хантан эбиллиэхпитий? Дьон кэлэн-баран, олохторун оҥостуо этилэр буоллаҕа …

– Тыгын Тойон Хоноһоой диэн сээркээн сэһэнньитэ, олоҥхоһута биир сүрдээх киэптээх-бодолоох боотур арыалдьыттаах кэлэ сылдьыбыт үһү. Түннүбэ диэн ойууну ыйыталаһаллар диэбиттэрэ. Хоноһоой Тыгын Тойон туһунан кэпсээн, улаханнык сэргэхсиппит. Хааллара сатаабыттарын, сорудахтаахпыт диэн, ааһа турбуттар. Эбэни бата, өрө барбыттар үһү.

– Хайалара буоллаҕай, олоҥхолуур даҕаны киһи аҕыйах курдуга, билбэт эбиппин. Тыгын Тойон туһунан истибиттэрэ үчүгэй, биир тылы түргэнник булуохпут. Тыгын Тойон сүдүтэ бэрт буоллаҕа…

Кинилэр өр ону-маны кэпсэтэ сыппыттара уонна устунан утуйан хаалбыттара.

Сарсыарда үөл-дьүөл буолуута, Кырамайдаах хомунан, Дуораан Уустааҕы суоллаан, Күөх Хайаҕа айаннаабыттара.

Биир киэһэ Муос уол, биитэ аһыыр кэмигэр, табыктаах томтор тумсугар манабылынан хаалбыта. Үгэһинэн бэйэтин кытта кэпсэтэ, көстүбэт өстөөхтөрүн кытта хабыр хапсыһан, сиргэ төкүнүйэ, салгыны дуксуйан туманнатара. Быыһыгар боотур буолан, биитэ хаалларбыт модьу уктаах үҥүүтүн тайахтанан, аҥаар илиитинэн биил баттанан, киирэр-тахсар аартыгы кэтиирэ. Ити сылдьан, үс аттаах киһи аартыгынан ойутан киирбиттэрин көрбүтэ. Тугу гыныан билбэтэхтии тэпсэҥнээт, улахан балаҕан диэки тэбинэн иһэн, тохтуу биэрбитэ. Төттөрү сүүрэн кэлэн, табык аттыгар турар анал маһы ылан, охсуолаан тиҥиргэппитэ.

Улахан балаҕаҥҥа аһыы олорбут дьон өтөрүнэн тыаһаабатах табык дарбыйбытыгар соһуйан, бэйэ-бэйэлэрин көрсөн, чуумпура түспүттэрэ. Муос уол манабылынан хаалбытын билэр буоланнар, мэнигэр балыйан, тохтуурун кэтэспиттэрэ. Табык лүҥсүүрэ тохтооботоҕо.

– Бэйикэй оттон! – диэбитинэн Чорбох Боотур ойон туран, саадаҕын ылаат, таһырдьа түспүтэ. Халҕан аана тэлэллибитигэр, табык тыаһа улаатан иһиллибитэ. Туоҕа Боотур өндөйөн эрдэҕинэ, баар дьон сулбурута ойон тураттаат, кыргыс сэптэрин-сэбиргэллэрин туппутунан таһырдьа тоҕо сууллан тахсан, табык диэки сырсыбыттара. Туоҕа Боотур Бэдэр Боотурдуун балаҕан таһыгар бэлэм турар аттарын төлүтэ тардан, хаамтаран иһэн, ыҥыырдарыгар «хап» гына олоро түһэттээн, тиҥилэхтээн кэбиспиттэрэ. Үҥүүлэрин, охторун бэлэм туппут боотурдар лиһигирэһэн иһэллэрин көрөн, Муос уол хаһыытаан бытарыппыта:

– Аттаахтар, аттаахтар… – хаһыы биир кэм чаҥкынаабыта. Боотурдар тумуска кэлиилэригэр, аартыктан тахсыбыт аттаах дьон, куотан эрэрдии дуу, куоталаһан дуу, уулаах сири эргийэ, туос бөтөрөҥүнэн уунаҕалаппыттара. Сирдэрин ортолотон иһэн, томтор үрдүгэр кэчигирэспит боотурдары көрөн, аттарын хантаччы тарда сиэллэрэн сиксиппиттэрэ.

– Оо, Тоҕурай Боотурдаах, – диэн сытыы харах Муос уол хаһыытыы түспүтэ.

– Кырдьык, кинилэр эбит… Кэнникилэрэ хайаларай? Билбэтим ээ, – Бэдэр Боотур иҥэһэтигэр тура одууласпыта.

– Чахчы… Ата Чохоон Боотур киэнэ… Киһитэ атын курдук, төбөтө сабыылаах…

– Кими эрэ тутан иһэллэр дуу…

Өтөр гымматахтара, аттаах дьон өрө мэҥитэн, томтор үрдүгэр батыгыратан тахсыбыттара.

– Хайа, биһигини сэриилээри кэчигирэстигит дуо? – диэбитинэн, Тоҕурай Боотур тиритэн кытарбыт сирэйин көлөһүнүн сотто ымайбыта. Атын тохтото сатаан илгиэлии, кырыытынан бэдьэҥэлэппитэ. – Но-но! Бу сылгы уйуһуйан, быаны истибэт буолла ээ, бэйикэй оттон… – диэмэхтии, Туоҕа Боотур аттыгар кэлэн, тула холоруктаппыта. – Аҕаллыбыт… Ханна олохтуубут? – дии-дии Күүкүр Боотур сэтиилэммит аттаах киһитин диэки кыҥнах гыммыта.

– Чохоон Боотургут? – Туоҕа Боотур Тоҕурай иилиммит дүҥүрүн көрө, тирии хааһаҕынан төбөтө бүрүллүбүт киһини тас өттүттэн билгэлиирдии көрө, хардары ыйыппыта.

– Дуораан Ууһу быыһыы охсоору, табалаһан кэлэн иһэн, аара хаалла. Кэлэр ини… Тыас-уус суох. Барыта этэҥҥэ курдук…

– Чэ, үчүгэй! Лүксүрээн ураһатыгар илдьиҥ. Айдарыылаах киһиэхэ ытыктабыллаахтык сыһыаннаһыҥ… Быатын-туһаҕын сүөрүҥ, аһатыҥ. Сынньана түстүн. Лэбиэрийэ Бөҕө, манабыллары күүһүрт. Хайа, баар-суох киһилэрин көрдөөн, айманан эрдэхтэрэ… Барыаҕыҥ, балаҕаҥҥа кэпсэтиэхпит, – Туоҕа Боотур атын сиэтэн хааман иһэн, Муос уол аттыгар тохтообута, – Муос, үчүгэй манабыл буолбутуҥ манньатын аппын миинэн хаамтара түс, сыбыдахтаан ыытаар, – Туоҕа Боотур үөрэн тэпсэҥэлии турар уолу төбөтүн имэрийээт, хонноҕун анныттан өрө көтөҕөн, ыҥыырга олордубута. – Бөтөрөҥнөтө оонньоойуккунуй, наллаан сэлбийээр, – диэт, атын моонньуга таптайбахтаабыта.

Туоҕа Боотур Лэбиэрийэ Бөҕөлүүн Лүксүрээн ураһатыгар киириилэригэр, ойуун сонноох, уһун көҕүлэ сирэйигэр саба түспүт киһи, дүҥүрүн туппутунан, араан таһыгар көхсүнэн олороро. Дьон киирдэ диэн, дьөрү дьигиҥнээн даҕаны көрбөтөҕө.

– Кырдьаҕаас, барытын билэн олордоҕуҥ… Баалаама, ыксаан маннык дьаһанныбыт. Ыарыһахпытын көрдөргүн… Эрэйгин, тугу баҕараргынан, төлөһүөхпүт, – Туоҕа Боотур арааҥҥа чугаһыы, атаҕын үрдүгэр олорбута. Лэбиэрийэ Бөҕө дьиэли бүөлүүрдүү, батаһыгар тайахтанан, атахтарын киэҥник уурталаан турунан кэбиспитэ.

– Билэн, билэн… Киһигит ханна баарый? Эрэйдэнэн көрүөҕү… Куух-хаах, кулук-кулук, – диэбитинэн, ойуун чаҥкынаан саҥара, дүҥүрүн охсо сахсылла, ойон турбута. Куттаары гыммыттыы, синньигэс моонньун уһата сатыырдыы дьүккүҥнүү, өҥүргэһинэн көрө, утары эргиллибитэ. Туоҕа Боотур эдэр киһини көрөн, чинэйэ түспүтэ. Субу ойон туруохтуу өгдөҥөлөөбүтэ.

– Һа! Оҕо ойуун эбит дуу… – Лэбиэрийэ Бөҕө соһуйбуттуу саҥара, дуулаҕатын өрө анньыммыта. Ойуун бөдөҥ-садаҥ, илиитигэр батас тутуурдаах боотуру көрөн, ньахчайа түспүтэ. Харахтара мээнэнэн сүүрэкэлии, кэннинэн хааман иһэн, тэдэнтэн иҥнэн тиэрэ таралыйбыта. Туоҕа Боотур ойууну көрөн олорбохтоот:

– Кимҥиний? Ханна кэлбиккин билэҕин дуо?

– Эттээҥ… Сэймэктээҥ… Сэрэппиттэрэ… Түүл, түүлүм… – Хучана сарылыы сиргэ үҥкүрүйбүтэ. – Тулуйуом, тулуйуом… Үрүҥ Үйэн ойууммун…

Лэбиэрийэ Бөҕө Туоҕа Боотуру көрөн ылаат, баадаһыйан тиийэн, Хучананы сонун саҕатыттан сабардаан, өрө ыйаан таһаарбыта. Хучана дүҥүрүн ыһыктан илиилэрэ, атахтара тыраадыҥнаһа, тыына хаайтаран кыыкынаабыта:

– Ойуун буолбаппын… Ыытыҥ миигин… Хаан Илбис, Хаан Илбис өйбүн баайбыт, албыннаабыт… Илэ эбит…

– Лэбиэрийэ, түһэр эрэ. Хаан Илбис диир дуу… Истиэх, – Туоҕа Боотур харахтара кэҥээн ылбыта. Лэбиэрийэ Бөҕө ыһыктан кэбиспитэ, Хучана аттыы түспүтэ. Куттаммыта бэрдиттэн түөрт атах буолан, ураһа сарыытыгар көхсүнэн сыстан, тобуктарын түөһүгэр тардынан, бөтүөхтүү ыйылаабыта.

– Хаан Илбиһи хантан билэҕин? Омолуй! – Туоҕа Боотур ойон туран, ойуун таһыгар кэлбитэ. Хучана куттанан, сирэйин тобуктарын икки ардыгар кистии анньа, саҥаран бобуллаҥнаабыта:

– Хаан Илбис, кини, кини… Биһиэхэ сыстыбыта ыраатта… Сүрдээх аптаах-хомуһуннаах ойуун… Мин киниэхэ кутуруксуппун… Ойуун буолуохпун баҕарабын… Ыарыһаххытын хааннаатахпына, ойуун буолуоҥ диэбитэ… Тугу гыныахтаахпын сүбэлээбитэ, сонун уонна иһит биэрбитэ.

– Һы, манна ыарыһах баарын хантан билбитэй? Ким эппитэй? Биитэр түһээн билбитэ дуо? Ыл төбөҕүн өрө көтөх, – Туоҕа Боотур кыыһырыахча буола, саҥата улаатан кэлбитэ.

– Билбэтим… Ээ… Ким эрэ кэлэ сылдьыбыта… Мин тордохтон тахсарбар, күлүкүчүйэн эрэрэ. Кимин ыйыппыппар Хаан Илбис кыыһырбыта, сүүрэрим-көтөрүм элбэх диэбитэ.

– Тугу кэпсэппиттэрэй, истибитиҥ дуо?

– Быһыта-орута истибитим: «Бөрө тириилээх боотурдар… Дуораан Уус… Түүн киириэхтэрэ… Тута кэлбиттэр…» – эҥин диирэ. Билэр куолаһым курдуга даҕаны, ойуун буолар үөрүүбүттэн аахайбатаҕым…

– Лэбиэрийэ, манабыллары ыытан, Тоҕурай Боотуру аҕалтар, – Туоҕа Боотур араан таһыгар тиийэн, талах олоппоско аргынньахтыы олорунан кэбиспитэ.

Ыксаабыт атахтар тыастара битигирэһээт, дьиэл тэлэллэ түһээтин, Тоҕурай Боотур ойон киирбитэ.

– Туоҕа Боотур, туох буолла? – диэбитинэн, быар куустан мөчөкөлөммүтэ.

– Тоҕурай Боотур, ойууну буолбакка, өлөр өлүүнү аҕалбыккыт… Кимий бу? – Туоҕа Боотур токуллан олорор ойууну ыйа, эрчимнээхтик ойон турбута. – Ойуун ханна олорорун хантан билэн киирбиккитий?

Тоҕурай Боотур даллах гынан иһэн, кыырт курдук, токуллан олорор уолга ойон тиийэн, илин көҕүлүттэн өрө тардан, сирэйин өҥөйбүтэ:

– Кини, кини ойуун! Соҕотох ойуун баар диэн бэйэҥ эппитиҥ… – Тоҕурай силэ бырдааттана, уол көҕүлүн ыһыктан, эргиллэ түспүтэ. – Итэҕэйбэккин дуо? Киэһэни быһа чуҥнаабыппыт. Дүҥүр тыаһа кини эрэ тордоҕуттан дарбыйара… Атын ким даҕаны киирбэтэҕэ, тахсыбатаҕа… Мээнэ киһи дүҥүрүнэн дарбыйа оонньообото ини, – Тоҕурай Боотур онто даҕаны суох кылгас моонньун санныгар киллэрэн, субу хабыр хапсыһыахтыы, модьу тарбахтарын мускуна, Туоҕа Боотуру одууласпыта. Ону көрөн Лэбиэрийэ Бөҕө, туох эмэ буоллаҕына тутан ылаары, тыаһа суох сыҕарыҥнаан Тоҕурай кэннигэр кэлбитэ.

– Бээ, уоскуй! Киһилии кэпсэтиэх. Ойууну ким эрэ сэрэппит, – Туоҕа Боотур ыгыллыбыта ааһан, өрө тыынан ыла, төттөрү-таары хаамыталаабыта. – Ойуун кэлэргитин билэн, кутуруксутун уган биэрбит… Ону хайдах быһаараҕын? Сылдьыспыт тумус боотурдаргар эрэнэҕин дуо? Тугу эрэ көтүппүккүт буолаарай?

– Эс, хараҕым далыгар улааппыт боотурдар… Эрэллээх дьон. Баҕар, улахан хомуһуннаах ойуун эбитэ дуу… Бу кутуруксут туох диирий? Ээҕин этитиим эрэ, – Тоҕурай Боотур титирэстии олорор уол диэки эһэлии эргийбитэ.

– Тохтоо! Ити кутуруксут этэрэ суох буолуо… Аҕала сатаабыт ойууҥҥут – Хаан Илбис!

– Хаан Илбис! – Тоҕурай соһуйан, өрө татакалыы түспүтэ. – Тууй-сиэ! Оо, туппуппут буоллар ньии… Атахтарын иҥиирдэрин быһыта сотуолаан, тобуктатан аҕалыахпыт хааллаҕа. Абаты-ыын! – Тоҕурай Боотур өрө чиччигинии, өрүтэ уһуутаталаабыта.

– Барытын билбиттэр, бэл, Дуораан Уус ыалдьыбытын… Кулгааххыт бүөлэммит, хараххыт сабыллыбыт. Боотурдаргын кытта быһаарыс… Миигин биир дьиктиргэтэр. Итиччэ билэн бараннар, тоҕо эһигини тоһуйбатылар? Тоҕо бу кутуруксуту уган биэрдилэр? Ама, Дуораан Ууһу өлөрөөрү эрэ дуо? Тоҕо эккирэппэтилэр? Манна туох эрэ баар… Лэбиэрийэ Бөҕө, Дуораан Уустаахха боотурдарда ыыт! Бүппүт буоллахтарына арыаллаан кэллиннэр. Хаан Илбис туһунан иһитиннэрдиннэр.

Тоҕурай Боотур, кэлбит сиргитин чуҥнааҥ. Кутуруксут иһитин ылыҥ, күрээбэтин курдук дьаһай. Ыһыах кэнниттэн көҕүлүн быһан ыытыахпыт… Ойуун буола оонньооботун…

* * *

Дыгыйдаах Арыылаахтарыгар тиийэн, туос тыыларын сэлбинээри уонна Бэдэр Боотур көмөтүнэн өссө биир тыыны оҥороору, балаҕаннарыгар хас даҕаны хоммуттара. Хатыы сирэйдиин-харахтыын сырдаан, кыаҕа баарынан дьонугар көмөлөһөн, ас астаан букунайара. Таатык арыый сэргэхсийбитэ. Ийэтигэр көмөлөһөрүн быыһыгар туулуура, кус ытара. Биир күн арыыга киирэн, холомотун сөхсүйэн, онно хаалбыт тууларын, ардьаларын бэрийбитэ. Күн күүһүн сүтэриитэ, ардьа уга таарыйа, Туйаҕы илдьибит от үрэҕин кытылыгар тиксибитэ. Туос тыы ойоҕоһугар долгун охсуллан биллиргиир тыаһын иһиллии, ааспыт кэми хараҕар оҥорон көрө, ис-иһиттэн эймэһийэн, уйа-хайа суох ытаабыта. «Таатык, күүтээр! Хайаан даҕаны эргиллиэм!..» – диэбит Туйах саҥата иһиллэргэ дылы гыммыта. Кыыс соһуйбуттуу тохтуу түспүтэ, тулатын көрүнэ иэдэстэринэн сүүрбүт харахтарын уутун сотто, өрө тыына сыҥырҕаабыта. Устунан, айаннаары хомуна сырыттахтарына, Туоҕа Боотур кэлэ сылдьыбытын санаабыта. Туоҕа Боотур сарыыга сууламмыты кыбыммытынан, киирэн кэлбитэ. Аҕатыныын-ийэтиниин кинини көрөн ыла, тугу эрэ ботугураһан өр кэпсэппиттэрэ. Туоҕа Боотур төттөрү тахсыахтыы дьиэл диэки хааман иһэн, сарыыга сууламмыты киниэхэ куустаран кэбиспитэ. «Таатык, төһө даҕаны арыыга олордоргут, көмүскэллээх буоллаххытына сатанар. Аҕаҥ кыайан ытыа суоҕа… Бу ох саа аҕаллым. Ыта үөрүйэх диэбиттэрэ… Тардыалаан көр эрэ», – диэбитэ. Таатык суулаах сарыыны тэдэнигэр ууран, тобуктаан олорон арыйбыта. Көрөөт, ытыстарынан итийбит иэдэстэрин тутта, чочумча таалан олорбута. Сарыыга ат үрдүттэн ытарга аналлаах эриллэҕэс кынаттардаах, быара чараас сарыынан эриллибит кылгас ох саа уонна охтордоох кэһэх сытара. Аҕата кэннигэр сырдырҕаан кэлэн өҥөлдьүйэ, саҥа аллайбыта. Көрбөт хараҕын саба туттан, бөкчөҥнүү кыҥастаһа: «Оо, эдэр эрдэхпинэ маннык ох саалааҕым буоллар, төһө эрэ булду сууһарар этим… Мукучу Хоһуун кыыһын ох саатыгар ымсыырдым да этэ… Хата, оҕом үчүгэй ох сааламмыт», – дии-дии бычалыйан тахсыбыт хараҕын уутун көрдөрүмээри, тэйэ сырдырҕаабыта.

Таатык ох сааны имэрийбэхтээт, быарыгыттан ылан, эргитэ-урбата, ыараҥнатан көрбүтэ. Ойон туран, таарыйдах аайы дыыгыныырга дылы чиккэйбит кирси тойон эрбэҕинэн уонна ыйар сөмүйэтинэн ыга тутан, сыыйа тардыбыта. Ох саа кирсэ муос кыбытыктан тардыстан, кынаттара иэҕиллэн барбыттара. Кирси туппут тарбахтара маҥхайа, илиитэ ибигирии, кулгааҕын эминньэҕэр тиэрдибитэ. Ыытан кэбиспэккэ, өсөһүннэрэн төттөрү түһэрбитэ. «Көр эрэ! Тардыыһыккын… Үөрэнэн бардаххына, илииҥ хамсыа суоҕа, – диэбитинэн, Туоҕа Боотур чугаһаан кэлэн сибигинэйбитэ. – Төһө даҕаны түүл-бит буоллар, төлкөтө үчүгэй… Күүтүҥ диир…» Ким тугу күүттэрэрин эппэккэ, Дыгыйдаахха нөрүйээт, киэҥ-киэҥник хардыылаан, тахсан барбыта. «Күүтүҥ!» Ити судургу тыл эрэл кыымын сахпыта. Таатык ох саатын туппутунан, кэһэҕиттэн биир оҕу сыыйа тардаат, Туоҕа Боотур кэнниттэн таһырдьа ойбута. Туоҕа Боотур эргиллибитигэр, махталын биллэрэн охтоох илиитин түөһүгэр тутан нөрүйээт, көнө түспүтэ: «Күүтүөм, күүтүөм… Көр эрэ…» – диэбитинэн, ох саатын кирсигэр оҕун ууруна охсон, тугу ытабын диэбиттии, тула эргичиҥнээбитэ. Маамыкта уһунун саҕа тэйиччи турар төҥүргэскэ хараҕа хатаммыта. Охтоох кирсин, үөрүүтүттэн буоллаҕа, ыарырҕаппакка тардан иһэн, ыытан кэбиспитэ. Кирис дарылаатын, ох эриллэ көтөн, төҥүргэскэ дириҥник батары түһэн бурҕаппыта.

«Үчүгэй, охторгун сүтэримэ. Дьоҥҥун көр-иһит. Туох эмэ буоллаҕына, кэлэн тыллаар. Суолгун билэр инигин? Туйах кэллэҕинэ, боотурдары ыытан иһитиннэриэҕим», – диэт, Туоҕа Боотур бара турбута.

Ытаан уонна Туйах тыыннааҕар эрэнэн, кэҥээбиккэ дылы буолбута. Тулатын дьэ өйдөөн көрөн, эрдиитин ууран, айылҕа абылаҥар куустарбыта. Туос тыы барахсан, долгуҥҥа бигэнэ, наллаан устубута. Үрэҕи кыйа үүммүт кылбаа маҥан сотолордоох хатыҥнар күөх сэбирдэхтэригэр сууланан, сибигинэһэн эрэрдии суугунаһаллара. Чыычаахтар чыыбыгыраһаллара, оттоох кытылтан кустар эймэнэн, киирэн эрэр күн уотугар ууну ыһан кылабачыта, дайан лаһыгырайаллара. Хайаахтыырдар сүрэҕэлдьээбиттии тэлбиҥнэһэ, арыт мунду былдьаһан айдаарсан, аймалҕан тардан сурдурҕаһан ааһаллар. Бэл, быыс биэрбэт бырдахтар дыыгынаһыылара бу кэрэни суурайбата.

Үрэхтэн тахсыыга тиийэн, ардьатыттан лаһыгыраспыт бөдөҥ соболору тыытын тумсугар сүөкээн, санаата эбии көнньүөрбүтэ. Сарсыныгар дьонун көһөрсөн баран, курдаттыы тартарар куустуспут хатыҥнарыгар тиийэ сылдьарга санаммыта. Туолбут ыйдыы дьэлтэйбит киирэн эрэр күн уот кыһыл сарыалын көрдө-көрбүтүнэн, эрдиитэ биир кэм күөрэҥнээбитэ.

* * *

Үгүс сыллар тухары үгэс буолбут, дьылы этэҥҥэ туораабыттарын уонна кэлэр дьыл үчүгэй буоларын туһугар алгыс этэр, уйгуну-быйаҥы түстүүр ыһыах кэмэ чугаһаабыта. Кучан олохтоохторо ыҥырыылаах ыалдьыттарга анаан Моҕол ураһа туруорбуттара. Арыылаахха, Күөх Хайаҕа, Дьиикимдэҕэ ыһыах туһунан илдьит тиэрдэ, аттаах боотурдар ойуппуттара.

Ыһыах күн сарсыарда эрдэттэн Кучаҥҥа аттаахтар, сатыылар тоҕуоруспуттара. Дьиикимдэттэн Тарҕаан Хоһуун үгүс хоһуун, чаҕар дьонноох, Арыылаахтан Дыгыйдаах, Күөх Хайаттан Дуораан Уус Чурикалыын, Тоҕус Боотур уонна Өтүнэй ойохторунуун, Кырамай Боотур чаҕар дьоно тиийэн кэлбиттэрэ. Көрсүһүү үөрүүтэ-көтүүтэ, сэһэн-тэппэн тоҕо тардыллыбыта. Чорбох оҥорбут танылҕаныгар кымыс кутуллан, сөрүүн балаҕаҥҥа ууруллубута. Улахан олгуйдарга кус-хаас этэ ыргыччы буспута. Үөлүллүбүт үтэһэлээх мундулар, соболор, сыалаах эт оллоон тула анньыллан кэчигирээбиттэрэ. Түөлбэни тула түптэлэр буруолара унаара дыргыйбыттара. Ыһыах ыһарга барыта бэлэмэ эрээри, тугу эрэ дуу, кими эрэ дуу кэтэһэрдии, Туоҕа Боотур ураһатыттан тахсыбакка тардыллыбыта. Күн өрө көтөҕүллүүтэ, табык тыаһа ньирилээбитэ. Түөлбэ дьоно тиэтэйэ-саарайа, табык турар тумсугар мустубуттара. Туоҕа Боотур үрүҥ сарыы сонун кэтэн, инники киирбитэ. Кини ойоҕоһугар чараас сарыы сонноох Лэбиэрийэ Бөҕө түөһүллэн тахсан, икки илиитинэн биил баттанан, турунан кэбиспитэ. Аартыктан уонтан тахса табалаах дьон субуруһан, сиэллэрэн тамаһытан тахсыбыттара. Күн уотугар дуулаҕалара, муос, тимир таҥалай куйахтара килбэчиһэ лаһыгыраспыттара. Табалаахтар тохтообокко, чопчу соруктаахтык томтор диэки хороҕолдьуспуттара. Итини көрөн турбут дьон иһийэ түспүттэрэ. Инникилээн сиэллэрэн тамаһытан иһэр киһи, эйэлээхтик иһэллэрин биллэрэн, илиитин уунан далбаатаабыта. Томтор олохтоохторо суугунаһа түспүттэрэ.

– Ээ, табалаах сахалар…

– Ыҥырыыны ылынан истэхтэрэ. – Оо, тамаһытан сүрдээх дьон эбит!

Өтөр гымматахтара, табалаахтар кыра эниэни өрө күөрэлдьитэн тахсыбыттара. Олохтоохтор ырааһыйа таһааран, силэллэн биэрбиттэрэ. Инникилээн тахсыбыт күрэҥсийбит уһун баттахтаах, сэксэгэр бытыктаах оҕонньор уучаҕын тохтотоот, турар дьону кэриччи көрүтэлээбитэ. Ойуун таҥастаах Туоҕа Боотуру көрөн, уучаҕын салайан чугаһаат, куйаҕа халыгыраат, атаҕа күөрэйэн иһэн, бэрт чэпчэкитик ыстанан түспүтэ. Туоҕа Боотурдаах диэки сэгэлдьийэн иһэн, икки илиитинэн быар куустан сүгүрүйбүтэ. Кэлбит дьон табаларыттан түһэн, тоҥхоҥноһон ылбыттара.

– Хайалара Тыгын Тойон аймаҕа Туоҕа Боотур буолаҕыт? – дии-дии оҕонньор Туоҕа Боотуру, Лэбиэрийэ Бөҕөнү эр-биир көрөттөөбүтэ.

– Нөрүөн-нөргүй! Туоҕа Боотур мин буолабын, – диэбитинэн, Туоҕа Боотур иннин диэки хардыылыы, уҥа илиитинэн сүрэҕин тутта нөрүйэн ылбыта. – Эн ким диэн ааттаах-суоллаах кырдьаҕас буолаҕын?

– Кыйаар дойдутуттан таба көлөлөөх урааҥхайдар биистэрин аҕа баһылыктара Кэлтэгэ диэммин. Дьэ, билистэхпит. Ханна тохтуубут? Бу куйахтары устуо, сэби-сэбиргэли ууруо этибит, – Кэлтэгэ куйахтарын тиһилигин төлүтэ тардыалаабыта. – Абытай, буһаары гынным.

– Ол Моҕол ураһаҕа тиийэн сыбыдахтаныҥ, сөрүүн кымыста ыймахтааҥ, – Туоҕа Боотур утары хааман тиийэн, Кэлтэгэ харытын харбаан ылан илигирэппитэ. – Ыҥырыыбытын ылынан кэлбиккититтэн үөрдүбүт. Дьэ, налыччы билсиэхпит. Муос, ыалдьыттары сирдээ, кымыста иһэрт.

Туоҕа Боотур ураһатыгар бас-көс дьон мустан, араан уотун алҕааһынтан саҕалаан, ыһыах саҕаламмыта. Түөлбэ ортотугар Баакынньа того уматан, үрүҥ кылынан, кыынньар кымыһынан айах тутан, Үрүҥ Аар Тойонтон, Хомпоруун Хотойтон көрдөһөн-ааттаһан, алгыс этиллибитэ. Ыһыах сиэрин-туомун Туоҕа Боотур, Лэбиэрийэ Бөҕө арыалдьыттанан, Кырамай Боотур ыыппыта. Табалаах сахалартан Нуоһур ойуун Баакынньа тогону тула хаама, кымыс кута алҕаабыта. Түмүгэр тоҕус муостаах иһитин ылан, тарбахтарын төбөлөрүнэн табыгырата, чэпчэки-чэпчэкитик дугунан, үҥкүүлээн эрэрдии бэрт имигэстик хамсанан иһэн, тохтуу түспүтэ:

– Аламай күммүт муҥутуур уһуур, икки атах күүс-күдэх ылынар, өйө-санаата өрөгөйдүүр кэмнэригэр иһиттэр дарбайбатыннар! Тойук доллоһуйдун, эһиэкэй эйээрдин! Мин эттим… Сир истэр, халлаан көрөр… – диэбитинэн олорбута.

Эдэр уолаттар ураһаттан кутуллубут кымыстаах иһиттэри таһаартаан, тула мустан олорор дьоҥҥо туттартаабыттара. Кымыс иһиитэ бүтүүтэ, хас биирдии киһиэхэ үтэһэлээх эт, мунду, собо аҕалан биэртэлээбиттэрэ. Балаҕантан кымыстаах танылҕан тахсыбыта. Туостар үрдүлэригэр кус, хаас этэ хоторуллубута. Мустубут дьон үөрэ-көтө аһаан барбыттара. Табалаах сахалар куйахтарын устубуттара, таҥастара-саптара ыһыахтыы кэлбит дьон сиэринэн уратылааҕа. Эдэр дьон ынтака бэргэһэлээхтэрэ, систэрин сабар-саппат уокка ыһаарыллан ыыс-араҕас дьүһүннэммит сонноохторо, сыалдьалаахтара. Олооччуларын оһугар анньыллыбыт кыыннаах быһахтаахтара.

Туоҕа Боотур аттыгар, атахтарын хомунан, Кэлтэгэ олорбута. Чараас сонун биилинэн кэтит сарыынан эриммитигэр, кыыннаах быһаҕын, кымньыытын анньыммыта уратытык көстөрө. Күрэҥсийбит баттаҕын кэтэҕэр хомуна баайан, сиһин көннөрөн, илиилэрин ньилбэктэригэр тайанан, мустубут дьону кыҥастаспыта.