Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 3 чааһа"

– Сэрэнэ соҕус тутуннуҥ ини? – Тоҕурай Боотур Чохоон илиитин кыҥастаспыта.

– Күүкүр Боотурга тиийбэт буоллаҕым. Арай, күүс эбинээрибин, быһаҕым өнчөҕүнэн сырбаппытым, – Чохоон Боотур күлэн ылбыта. – Чэ, халлаан сырдаан эрэр, бара охсуоҕуҥ. Мин хаалыым, эккирэттэхтэринэ суордуу кылана, атын сиргэ тэйитиэм. Кыламматахпына күүтээриҥ. Хата, охто эбиҥ, – дии-дии дьонугар суол биэрэн, туора тахсыбыта.

– Сөп. Мыраан үрдүгэр, тохтообут сирбитигэр күүтүөхпүт. Кыланыыны иһиттэхпитинэ тохтообокко, курдурҕаччы ааһа туруохпут. Булан тиийэр инигин? – Тоҕурай Боотур хоруй күүппэккэ, кэһэҕиттэн охтору сыыйталаан Чохооҥҥо биэрэ, инникилээн баадаҕаччыйа турбута. Кэнниттэн Күүкэй Боотур ойууну сүкпүтүнэн киэҥ-киэҥник хардыылаан атаралаабыта.

Сарсыарда күн балачча өндөйбүтүн кэннэ, Хаан Илбис үрэх хойуу иһирик талаҕыттан салбыҥнаан тахсан, түөлбэҕэ киирбитэ. Туох эмэ буолбутун билэ сатыырдыы, түөлбэни эргиччи көрө, мыраан үрдүгэр баар манабыллары кыҥастаспыта. Тордоҕор барбакка, буор сыбахтаах холомоҕо тиийэн: «Элик, Элик…» – диэн ыҥыран хаахынаан эрдэҕинэ, дьиэл өрө эһиллээтин, үҥүүнү туппут кыра киһи ойон тахсыбыта.

– Ээ, абага! Эн эбиккин дуу… – диэмэхтии сирэйигэр түспүт уһун көҕүлүн үрбэхтээбитэ. – Туох буолла? – дии-дии, кыараҕас хараҕын симириктэтэ, Хаан Илбиһи кыҥастаспыта.

– Кыылбын-сүөлбүн кытта сипсиһэн кэллим… Кэпсиирдээхпин… Илдьит тиэрдиэм этэ… – Хаан Илбис тэпсэҥэлээн ыла, сылайбыта бэрдиттэн күөх окко олоро түспүтэ. Атахтарын хомуна тардынан, дүҥүрүн тобуктарыгар уурбута.

– Туох илдьитэй? Тугу, тугу кэпшиигин? – хоһуун дьиктиргээбиттии көрө, үҥүүтүн сиргэ батары анньан, биил баттана, түөһүн мөтөппүтэ.

– Түөлбэттэн көһүҥ дииллэр… Урааҥхайдар уоттаах харахтара хатаммыт… Кыргыстаххытына кыргыллар үһүгүт… Этиттэрэллэр… Илдьити тиэртим… Халлаан көрөр, сир истэр… – Хаан Илбис дүҥүрүн охсон ылбыта.

Хоһуун чинэйэ түспүтэ. Эмискэ үҥүүтүн хаба тардан ылан, бөкчөйөн олорор Хаан Илбис сүнньүгэр тирээбитэ.

– Шымыйалаама! Эн түөлбэни булуоххуттан бары кутташ буоллулар… Иччилэриҥ, урааҥхайдарыҥ дьон шүрүн баттаан, шараҥнаһа шылдьаллар… Кыырбыт дьоҥҥуттан биир даҕаны киһи өрүттүбэтэ… Шымыйа ойууҥҥун дуо? – Хоһуун үҥүүтүн төбөтө батары киириэхтии, сүнньүн тириитин ыга баттаабыта.

– Айыкка, айыкка-аа… Кыыл, уоскуй… Сорум эбит, муҥум эбит! Итэҕэйбэт буоллаххына, хоһууннары ыытан, хаһыҥырыырдар суолларын көрдөр… Хучаны ылан барбыттар… Айыкка-аа, – Хаан Илбис тыын быһаҕаһынан тыына, сурдурҕаата. Хоһуун үҥүүтүн тэйитэн, көнө түспүтэ.

– Дьэ, шэрэн! Шымыйалаабыт буоллаххына, тыыҥҥын иһиллиэм, – Хоһуун харахтара кылахачыһан ыла, эргиллэн эрдэҕинэ, уучахтаах киһи бурҕачытан кэлбитэ.

– Туйахтаах кыыллар… Оол онон сатыы дьон киирэ сылдьыбыттар… – дии-дии, уучаҕыттан түспэккэ, кылгас үҥүүтүнэн ыйан көрдөрө кулахачыппыта. – Үһүөлэр… Хаһыҥырыыр кыылларын ойуур иһигэр туруорбуттар…

– Манабыл ааттаахтар… Түүн утуйан оҥторбук-кут буолуо… Тириигитин хаштыам, – Элик кыыһырбыт уоҕар, кыра бэйэтэ үллэргэ дылы буолаат, баргыытаан тоҕо барбыта. Үҥүүтүнэн далбаатана, табалаах хоһууҥҥа ынан тиийбитэ.

– Суох, суох… Биһиги ол өттүн манаабыппыт. Итиннэ Сиэгэн турбута. Бэйэтэ көстүбэт… – табалаах хоһуун туора ойута, саҥаран добдугураабыта. – Мин баран көрүүм… – диэт, тамаһыта турбута. Элик өссө даҕаны бабыгырыы, кэлиэх-барыах сирин билбэтэхтии, төттөрү-таары хаамыталаабыта. Сыыйа уоскуйан, өрүтэ уһуутуу, Хаан Илбис утары тобуктуу түспүтэ. Куттаммыттыы дуу, саллыбыттыы дуу көрөөт, харахтарын куоттаран, мыраан үрдүн одуулаһа, оргууй ыйыппыта:

– Хаш күннээхпитий?

– Аҕыйах… – Хаан Илбис уоһун иһигэр мэнэрийэн, төбөтүн хойуоллаҥната, – киһи сордонон билбитин ситэ истибэккин… Ити урааҥхайдары эккирэтиннэримэ. Хучана түөлбэ туһугар толук буолуо…

Хоһуун уота-күөһэ умуллан барбытын көрөн, куттаары гыммыттыы өҥүргэһинэн көрө, дүҥүрүн дүрбүйэн иһэн, ах барбыта:

– Ыччыы-ычча! – диэн эт-этэ дьигиһийэ, ис-иһиттэн бабыгыраабыта. – Илбистээх ииримтийэр тылым аһылыннаҕын!.. Түөлбэбитигэр хаалар кыах баар… Көрүүм… көрүүм көрүлээн эрэр… Оо, тоҕо сүрэй! Уот кыһыл тыл эриллэр… Урааҥхайдар куоталлар. Үөрдэхпин-көттөхпүн даа! – өрүтэ уһуутуу ойон турбута. Дүҥүрүн охсо бэдьэйэн иһэн, Хоһуун иннигэр олоро түспүтэ. – Миигин өрө туттаххына, тылбын ылыннаххына, Улахан Эбэттэн бэтэрээ өттүн эн баһылыаҥ! Ону бэйэҥ бил, – Хаан Илбис сиһин көннөрөн, сэтэрээбиттии ымаҥнаабыта.

– Эт… Тугу соруйаргын толоруохпут, – Элик ойуун билбититтэн, дүҥүр тыаһыттан дөйө сыһан, үллүбүт бэйэтэ харбыйан, салбыҥнаан туран кэлбитэ.

– Дьэ, иһит… – Хаан Илбис аа-дьуо туран, Элиги сэнээбиттии көрө, тула хааман баадьаҥнаабыта. – Урааҥхайдар күн муҥутаан уһуур кэмигэр уйгу-быйаҥ, баай-дуол көрдөһөн, ыһыах ыһар күннээхтэр… Ол күн манабыла суох, алгыс күүһүгэр бас бэринэн, тулалыыры умнуохтара, атын турукка киириэхтэрэ… Эн миэхэ уонча хоһууну биэрээр. Онтон атыныгар кыһаллыма, бэйэм дьаһайыам… Түөлбэлэригэр кыһыл тылы ыытыам… Атахтарынан куоттартыам, миинэр миҥэлэрин кыйдатыам… – Хаан Илбис дьиэгэнийэн дүҥүрүн табыгырата, бэдьэйэн барбыта. – Мин диэтэх киһи күлэ-күлэ күлгүтүн булкуйуом, көмөргүтүн ытырыам, уоккутун умуруоруом! Аа-аа… Ордубуттар тэскилииргэ күһэллиэхтэрэ. Миҥэтэ суох дьону, табанан сүүрдэ сылдьан, тэһитэ ытыалыахпыт, үҥүүнэн үөлүөхпүт…

– Тоҕо баҕас ынырыгай… Ый-күн буол, хара тыабытын уокка сиэтэн баран, хайдах буолабыт… Алдьархайбыт дьэ кэлээрэй? – Элик сибигинэйэн саҥарбыта.

– Акаары… Урааҥхайдар олохсуйбут сирдэрин билбэккиттэн итинник саҥараҕын. Уот түөлбэлэрин имири салаан, күөлтэн иҥниэ. Толоон устун бардаҕына, үрэххэ тиийэн тохтуо… Манна баран эттэххэ, баҕар, бардын, салаатын… Сүрүнэ Урааҥхайдар! Кинилэри үүрэр туһуттан маһы-оту кэрэйэр диэн баар үһү дуо? Наһаалаатаҕына ардаҕынан хам баттатыам… – Хаан Илбис өрө хантаарыҥныы, кураанаҕынан силлээмэхтээбитэ…

* * *

Туоҕа Боотурдаах хаһыа даҕаны буолан, аймалҕан тахсыбыт сирин тулатын ырааҕынан тайаан, суолу-ииһи хайбыттара. Уолаттар тыыннаахтарын туоһулуур кыра даҕаны ыйдаҥа көстүбэтэҕэ. Бэдэр Боотурдаах чөмөхтөөбүт кырамталарын биири даҕаны ордорбокко хомуйан, туоска суулаабыттара. Талах сигэтинэн курдуу баайан, икки бөдөҥ тииккэ тирээбиллээн, дьылҕан мастары тэлгэтэн, үрдүгэр уурбуттара. Ойоҕоһугар Туйах котокоонун, быара хайа баран кирсэ быстыбыт алаҥааны, тостубут охтору ууран, харыйа хойуу лабааларынан бүрүйэн кэбиспиттэрэ. Аттыгар кураанах тииттэн баҕана туруоран, эһэ харамньытын аспыттара. Кыра кулуһун оттон, буруо таһааран, сиэри-туому ситэрбиттэрэ.

Түөлбэлэригэр эргиллэн кэлбиттэригэр, баар дьон бары тахсан, нөрүйэн көрсүбүттэрэ. Боотурдар сирэйдэрин-харахтарын олоруутуттан алдьархай буолбутун сэрэйэн, саҥата-иҥэтэ суох тарҕаспыттара. Туоҕа Боотур сайыҥҥы ураһатын таһыгар Дыгый кыыһыныын эрэ хаалбыттара. Туоҕа Боотур санаатыгар баттатан, атын сыбыдахтаан ыытан эрэ баран, Дыгыйдааҕы көрбүтэ. Соҥуоран турар аҕалаах кыыһы аһыммыттыы көрө, аттыларыгар кэлэн:

– Дыгый, Татыйык, этэрим суох… – диэт, умса көрөн аттыларынан ааһан эрдэҕинэ, Дыгый харытыттан тутан тохтоппута.

– Туоҕа Боотур, буолуох буолбутун кэннэ хайыахпытый… Оҥоһуута оннук эбит буоллаҕа… Хаалбыт дьон, аһыыбытын кытта, салгыы олорон эрдэхпит… – Дыгый көрбөт хараҕыттан тохтоло суох сүүрэр хараҕын уутун ытыһын таһынан соттубута. – Иһит эрэ… Биһиги Арыылаахпытыгар барыа этибит, биир аттаах боотуру арыаллаттаргын… Хатыы атах тардыстыа этэ, кыайан сатыылыа суох…

– Сөп. Бэдэр Боотурга эт, илдьиэ, – Туоҕа Боотур ураһатын дьиэлин арыйан иһэн, эргиллэ түспүтэ. – Татыйык, кытаат, тулуй… Дьоҥҥун көр-иһит… Олоххо араас буолар, эрэлгин сүтэримэ… Бүгүн түүн кырдьаҕаспыт араҥаһыгар тахса сылдьыам… Тоҕо эрэ санаам бөҕөх… – Туоҕа Боотур иһирдьэ киирбитэ. Дьиэл эйэҥэлээн иһэн, киһи киирбитин мэлдьэспиттии, көнө чиккэйбитэ.

Сарсыҥҥы күн үчүгэй буолуоҕун билгэлиирдии, күн кыырпах былыта суох халлааны кыыһар сарыалынан сырдата саҕахха тимирбитэ. Туоҕа Боотур ураһатыттан тахсан, дьон көрүө диэбиттии, балаҕанын кэннинэн сыыры түһэн, аартык диэки хаама турбута. Санаатыгар баттатан иһэн, Лүксүрээн Ойуун араҥаһыгар тиийбитин билбэккэ хаалбыта. Чээлэй күөх титириктэринэн төгүрүтүллүбүт ырааһыйа ортотугар икки суон тииккэ оҥоһуллубут араҥас тыытыллыбакка, субу ууруллубуттуу маһа кытарымтыйан көстөрө. Туоҕа Боотур араҥаһы чинчилиирдии көрө, уҥа илиитинэн сүрэҕин тутта, төбөтүн хоҥкутан тура түспүтэ. Араҥаска тиийэн, күн тахсыытын утары эргийэ, ытыһынан таптайа: «Лүксүрээн кырдьаҕас, утуйар уубун уйгуурта диэн, кыыһырыма дуу… Күн хараҕата туллара, күһэҥэ быата быстара буолла… Өллөрбүн даҕаны истэ-билэ сытыам, ыксаатаххына кэлэн көрдөһөр буолаар диириҥ… Оннук күн тирээтэ… Суох даҕаны буолларгын баар буол, ыраах даҕаны буоллаххына – чугас кэл. Илэ буолбатаҕына, түүлбэр көһүн… Этэр тылым илбистэннин, саҥарар саҥам саталаннын…» – Туоҕа Боотур ис-иһиттэн имэҥнээхтик саҥара туран тохтуу түспүтэ. Туох эмэ биллээрэй диэбиттии, чочумча иһийэн турбахтаабыта. Араҥас тула ыһыллыбыт мутуктары хомуйан чөмөхтөөн, арҕаа диэки хайыһан, хататын чокуурга охсуолаан, кыракый кыымнары кыаҕа түһэртээбитэ. Кыа буруолаан иһэн умайан, амынньыары хабан, өрө салаамахтаммыта. Туоҕа Боотур уот таһыгар олоҕун булунан, түөһүгэр тардыммыт тобуктарыгар сыҥааҕын ууран, уотун көрө, түүҥҥү чуумпуну иһиллии, саныыр санаата ырааҕынан көппүтэ. Өтөр буолбатаҕа, күннээҕи сылаата таайан, нухарыйан барбыта.

– Оо, уолум ыксаан кэллэҕиҥ. Бээ, бээ… – диэбитинэн, Лүксүрээн кырдьаҕас илэ-бааччы араҥаһыттан туран, кулуһун таһыгар кэлбитэ. Убаабыт, уһаабыт ыыс араҕастыйбыт баттаҕын сирэйин икки өттүнэн силэйэ:

– Дьыл баччатыгар сир араҥата ирээри, тымныы салгын аҥылыйар… Ычча, – диэбитинэн тарбахтарын саратан, уокка сырайа, атахтарын үрдүгэр чөм түспүтэ.

– Хайдах? Эн тыыннааххын дуо? – Туоҕа Боотур соһуйан, сиһин көннөрө, тиэрэ кэдэрийбитэ.

– Хайаан… Ол дойдуттан төннүбүт суох… Ол эрээри биһиги үйэлэр тухары Орто дойду олохтоохторугар көмөлөһөр аналлаахпыт. Салгынтан хомуллан, буруоттан, тумантан сааһыланан, субу курдук биирдэ эмэ көстөн ылыахпытын сөп. Эн куттаныма… – Лүксүрээн тиэрбэс курдугунан эриличчи көрбүт харахтарынан Туоҕа Боотуру тургутардыы көрбүтэ. – Хара кырыыстаах күннэр ааһыахтара… Туйах уол тыыннаах, тулуйан күүтүҥ… Дуораан Уус үөһэттэн айдарыылаах, кини дьылҕата Үрүҥ Аар Тойон илиитигэр… Атын алдьархай ааҥныах курдук… От-мас ытыырын истэҕин дуо? Көр эрэ, тулам көтөр уйатынан туолбутун… Ити миигиттэн көмүскэл көрдөөн олохсуйбуттар. Икки атахха алдьархай ааҥнаатаҕына, иэдээн эҥээрдэстэҕинэ, быртах өйдөөх-санаалаах албын ойууннар, көрбүөччүлэр, отоһуттар үөн курдук элбииллэр… Киһи кимин, тугун араарбат алдьархайа ааҥныыр. Иннинэн сирэйдээх, икки атахтаах баарын тухары сүтүө суох курдук көрөбүн… Биһиги кинилэри бохсор, симэлитэр кыахпыт суох… Киһи айыллыыта оннук. Үрүҥ Аар Тойон эрэ муоһалыыра дуу… Эһиги иэдээҥҥит түөлбэҕититтэн тахсыбыта. Итини этэн эрдэхтэрэ «атах анныттан алдьархай» диэн. Сэрэннэххинэ сатанар… Күпсүүр, табык тыастара сатыылыыһы… – Лүксүрээн ойуун туран кэлэн, илин диэки хайыһан, чарапчылана одууласпыта. – Сир тымырыныы тыраадыспыт суол-иис баһаамныыһы. Алаас, толоон ахсын киһи-сүөһү бөҕө тоҕуоруспут. Күн уотуттан кылабачыйа оонньуур түннүктэрдээх, хоройор төбөлөрдөөх уораҕайдар көстөллөр… – диэн ботугуруу, Туоҕа Боотур санныгар тайаммыта. – Чэ, саҥа күн күөрэйэн эрэр. Аны маннык илэ көстүбэтим буолуо, бука… Айдарыылаахтар эн инники олоххун көрдөрбөттөр… Арай үөлэс унаарар буруота ыраахха диэри тыргылла сайҕанар… Хойуу туман быыһынан аттаахтар күлүкүчүһэллэр… Өрө көтөҕүлүннэҕинэ, көстөллөр ини…

Туоҕа Боотур харытыгар чох ыстаммытыттан соһуйан, уһуктан кэлбитэ. Илин саҕах сырдаан эрэрэ, аттыгар ким даҕаны суоҕа…

* * *

Түүн үөһэ Туйах өйдөнөн кэлбитэ. Тураары өгдөҥөлөөн иһэн, өҕүргээн умса эргийэн, сирэйинэн тымныы сииктээх муохха умса түспүтэ. Арыый дьэгдьийбитэ эрээри, сүрэҕэ эриллэн, кураанаҕынан өҕүйбэхтээбитэ. Хамсаммытыгар сүнньүн, көхсүн хайа тартарбыта чарчыста быһытталанан, хараҕа хараҥаран ылбыта. Кэтэҕин туттан көрбүтэ, бааһа дьаллайан, хаана билигин даҕаны инчэҕэйэ. Күүһүн мунньунан, түөрт атах буолан, эрэйинэн олорбута. Сарыы сонун таһынан түөһүн туппахтанаат, сыппыт сирин көрө, үлүбээй муоҕу, отон угун харбыалыы: «Тааһым, тааһым… Таатык…» – диэн ботугуруу, тула көрө сатаабыта. Төҥкөйдөҕүн ахсын төбөтө хайа барыахтыы ыалдьара. Харахтарын быһа симэн, титириккэ көхсүнэн өйөнөн, тыын ылбыта.

Төһө даҕаны сайыҥҥы түүн сырдыгын иһин, ойуур иһэ борук-сорук хараҥата. Туйах туох буолбутун өйдөөн кэлэн, сүрэҕэ нүөлүйэн ыалдьан ылбыта. Тула өттүн барыгылдьытан иһэн, тииттэр хараарар төрдүлэрин боруҥуй соҕус өттүгэр Бойум тииккэ өйөнөн олорорун булан көрбүтэ. Ыҥыра сатаабыта эрээри, иһиттэн саҥата тахсыбакка, ыҥырҕаабыта эрэ. Ытыһынан инчэҕэй муоҕу хастыы тардан, сирэйин ньухханан кэҥииргэ дылы буолбута. Этэрбэһин оһуттан быһаҕын хостоон, чараас сонун тэллэҕин хайыта сотуолаан, балачча уһун сарыыны быһан ылбыта. Кэтэҕин бааһыгар кыра сарыыны саба тутан, үрдүгэр инчэҕэй муоҕу уурунан бааммыта. Күүс мунньунан олорбохтоот, байааттаҥнаабытынан туран кэлбитэ. Мэйиитэ эргийэн, оттон-мастан тутуһан турбахтыы, Бойум диэки сыҕарыҥнаабыта.

– Бойум, Бойум, хайдаххыный? – диэн хаахыныы тобуктуу түһэн, санныттан илгиэлээбитэ. Бойум ынчыктаан ылбыта, төбөтүн бэрт эрэйинэн өндөтөн, көрө сатыырдыы хантаарыҥнаабыта. Туйах Бойум балах хаан буолбут, дарбаччы испит сирэйин көрөн, бөтө бэрдэрбитэ.

– Уу, уута… Баһым, баһым ыалдьар… Куйахам… Көрбөппүн… – Бойум ботугуруу төбөтүн түөһүгэр түһэрэн, санна дьигиҥнээбитэ.

– Уоскуй, уоскуй… Тыыннаахпыт… Көрүөм… Тулуйа түс, – Туйах салыбырас илиитинэн сииктээх муоҕу хастыы тардыбыта. Бойум төбөтүн өндөтөн, муоҕу ыга тутан, айаҕар уу таммалаппыта. Уоһун, сирэйин сэрэнэн сото, сиргэ сытыарбыта. – Билигин, билигин… Сиигирэ, сымныы түстүн, – дии-дии Бойум көҕүлүн үрдүнэн сииктээх муоҕу ууран, сэрэнэн баттыалаабыта. Бойум ынчыктыыра кыччаан, титирээн барбыта.

– Ычча, дэлби тоҥнум… – тиистэрэ лыбыгыраһа, халтаһаларын арыычча аспыта.

– Көрөр, көрөр эбиппин… Түүн дуо? – бэрт эрэйинэн ыган саҥарбыта.

– Түүн, түүн… Хаһыс түүммүт эбитэ буолла… Мин эмиэ саҥа өйдөннүм, – Туйах тулатын көрө, оргууй саҥарбыта. – Куйахаҕын имэрийиэм, тулуйа сатаа… – Туйах Бойому өндөтөн, бэйэтигэр ыксары тардан, сыҥааҕын харытыгар өйүү кууһан олорон, сүүһүттэн саҕалаан кэтэҕин диэки ньиккирийэ имэрийбэхтээтэ.

– Айа, айа… Быһах төбөтүнэн тэһитэ анньыалыыр курдуккун… – Бойум эт-этэ дьигиҥнии, хабырынан хачыгыратан иһэн, төбөтө босхо баран, Туйах харытыгар ыйаммыта. Туйах ыксаан, уолу төттөрү сытыарбыта. Тугу гыныан билбэккэ олордоҕуна, Бойум дьигиҥнээт, таныылара харбыҥнаан, тыынан барбыта. Туйах үөрэ түспүтэ. Тырыттыбыт сонуттан хайа тардан ылан, уол төбөтүн сииктээх муоҕунан бүрүйэн кэлгийбитэ. Бойум тиистэрэ лыбыгырыы, ынчыктаан тиҥиргэтэ, бэрт эрэйинэн саҥарбыта:

– Сыттахпына ыалдьар… – диэн ботугуруу олорон, көхсүнэн тииккэ сыстыбыта. Атахтарын түөһүгэр тардына, тобугар сүүһүн өйөөбүтэ. Туйах сэниэтэ эстэн, сылайан, Бойум таһыгар тииккэ өйөнөн олорон, нуктаан барбыта. Ыйылыыр дуу, ытыыр дуу, эмиэ даҕаны бэбээрэр саҥаттан уһуктан кэлбитэ. Быһаҕын угун ыксары туппутунан, тиитин умнаһыттан тайанан туран кэлбитэ. Эмискэ иһирик иһиттэн хара түү бөкүнүйэн тахсыбыта. Туйах тыаһаабытын истэн, хара бөкүнүк хоройо түспүтэ. Олоотоон иһэн Туйаҕы көрөн: «Бээх», – диэн саҥа таһаараат, тиэрэ таралыйбыта. Түргэн үлүгэрдик кулахачыйан, титириктэр быыстарыгар түспүтэ. «Эһэ оҕото… Бу алдьархайы! Ийэтэ баара буолуо…» – Туйах ботугуруу тулатын кэриччи көрөн иһэн, тэйиччи соҕус сүүнэ эһэ үллэ сытарыгар хараҕа хатаммыта. «Мин үҥүүбүттэн өллөҕө дуу… Бу сиртэн куота охсуохха», – дии санаат, Бойуму уһугуннараары эргийэн иһэн, үҥүү сиргэ хорохолонон турарын көрө биэрбитэ. Иһирик ойууртан хараҕын араарбакка, ойоҕоһунан сыҕарыҥнаан тиийэн, үҥүүнү сулбу тардан ылбыта. Өрө уһуутуу, көмүскэллээх курдук сананан, үҥүүнү ыксары туппахтаабыта.

– Бойум, Бойум, уһугун… Бара охсуох, – Туйах улаханнык саҥара, Бойуму икки хонноҕун анныттан өрө тардан, турарыгар көмөлөспүтэ. – Хайдаххыный? Хаамар кыахтааххын дуо? – диэбитинэн, Бойуму хонноҕун анныттан ылан, хаамтараары тардыаласпыта.

– Бэйэм, бэйэм, – диэбитинэн Бойум тиити кууһан турбахтаабыта. – Дэлби убахтаабыт… Өйөөтөххүнэ хаамар инибин… Атаҕым уйуох курдук.

– Таспытыгар оҕолоох эһэ баар. Бу сиртэн бара охсуох… – Туйах Бойум илиитин сүнньүгэр быраҕынан, аҥаар илиитинэн үҥүүнэн тайахтанан, аа-дьуо сыҕарыҥнаан, хааман барбыттара. Бойум бэрт эрэйинэн хааман иһэн, сыыйа тиритэн, атахтара тирэхтэрин булан барбыттара. Иннин көрө сатаан, төбөтүн хантаччы тутан, ыараабыт халтаһаларын атытан көрө, талахтан, мутуктан тардыһан, Туйахха көмөлөһө сатыыра.

Уолаттар барбыттарын кэннэ, алдьархай тахсыбыт сиригэр оҕотун батыһыннарбыт ийэ эһэ тахсан кэлбитэ. Саллайбыт баһын өрө чолотон иһэн, икки кэлин атаҕар сүгүллэн турбута. Сыт ылан хантаарыҥнаат, хааман бадьаалаан иһэн, түөрт атах буолан үллэрэҥнээбитэ. Кэнниттэн оҕото ийэтин үтүктэн, икки кэлин атаҕар туран, тугу эрэ көрдөһөрдүү дуу, үүрэрдии дуу, илин атахтарынан эр-биир далбаатана маадьаҥалаабыта. Ийэ эһэ өлбүт эһэҕэ чугаһаан, моонньун уһата-уһата сытырҕалаан турбахтаабыта. Ыга кэлэн муннунан кэйиэлии, баппаҕайынан тарбыы тула хаамыталаан иһэн, көп сиринэн олоро түспүтэ. Ис-иһиттэн эҥсэн, ыардык часкыйан тоҕо барбыта. Кэнниттэн испит оҕото бу алдьархайдаах хаһыыттан умса түһэн, баппаҕайдарыгар муннун кистии сатыырдыы саба туттан, кэлин өттө көппөйөн тахсан титирэстээбитэ. Ийэ эһэ киҥнээхтик кигинэйэ, илин баппаҕайдарынан сири охсуолаан силлиргэппитэ. Өлбүт эһэ ойоҕоһунан сири хаһан тибилийэн барбыта.

Ити эҥсиллэ сатараабыт хаһыыны уолаттар истэн, тиэтэйэ сатаан, умса-төннө түһэ сыҕарыҥнаабыттара. Өтөр буола-буола сэниэлэрэ эстэн, тохтоон сынньанан ылаллара. Күн үөһэ көтүүтэ, бөдөҥ тииттэрдээх сэндэҥэ ойуурунан содьороҥноһон иһэн, Бойум сылайан, ыарыыта бэргээн, умса баран түспүтэ. Өйүн сүтэрэн, илиитэ-атаҕа босхо баран, тыыллыбыта. Туйах ыараабыт Бойуму тиит күлүгэр сытыарбыта.

– Уута, уута, – диэбитинэн, Бойум өйдөнөн кыыкыныы, халтаһаларын эрэйинэн арыйан, Туйаҕы көрбүтэ. – Ы-ыы, өлөн эрэбин быһыылаах… Миигин манна хааллар… – диэн ботугураабыта.

– Саҥарыма, күүскүн харыстаа… Сынньана түс, мин уу көрөн кэлиим, – Туйах салбыҥнаан туран, сэндэҥэрэн көстөр сир диэки бэдьэйбитэ. Бойуму сосуһарыттан ыгыллыбыта ааһан, чэпчээбиккэ дылы буолбута. Бэл, төбөтүн ыарыыта намыраан, тыына кэҥээн, хаамар былаастаах бэдьэйэн барбыта. Булкаас мастаах ойууру мүччү түһээтин, иннигэр кэҥэс ырааһыйалаах, мыраан аппаларынан түһэр сыккыс көстө түспүтэ. Туйах үөрүүтүттэн, аҕыйахта атаралаан тиийэн, соннуун баҕастыын ууга умса түспүтэ. Тохтуу-тохтуу баҕата ханыар диэри уулаабыта, баайыылаах төбөтүн ууга уган ылбыта. Хараҕа сырдаан, сыыллан кэриэтэ тахсан, окко сытан ылбыта. «Бойумҥа хайдах уу илдьэбин, тордуйа оҥорорум дуу» дии саныы, тулатын көрүөлээбитэ. Иинэҕэс хахыйахтан ураты хатыҥ суоҕа. «Этэрбэһим сииги тутара ээ» диэн саныы түһээт, этэрбэстэрин оһуттан быһаҕын, саппыйалаах хататын таһаараат, устан ырычаахтаспыта. Ууга киирэн икки этэрбэстэригэр иккиэннэригэр уу сомсубута эрээри, сиигинэн уу саккырыырын көрөн, сүөкээт, биир этэрбэһигэр биирин симэн уу баспыта. Өрө ыйаан төһө тэстэрин көрбөхтүү түһээт, оһуттан ыксары тутан, туох баарынан сүүрэн муҥнаммыта. Өтөр гымматаҕа, Бойум аттыгар тобуктуу түһэн, төбөтүн өндөтөн, айаҕар уу куппута. Бойум хаппыт уоһун салана, өрө өндөйө, тохтор ууга айаҕын тоһуйа, харса суох ыймахтаабыта.

– Һуу… Абыраннахпын… – Бойум оргууй саҥара, олорбута. – Уу төһө ырааҕый? Сыҕарыйан көрөбүт дуо? – диэбитинэн, тиит умнаһыттан тардыһан, туран кэлбитэ.

– Чугас, чугас. Сүгэн даҕаны тиэрдиэм, – Туйах Бойум арыый буолбутуттан үөрэн, уол илиитин санныгар нэлбэгэйдээн, оргууй хаамтаран барбыта.

Күн ортото ааһыыта, тиритэн-хорутан, сыккыс таһыгар тиийбиттэрэ. Бойум ууну көрөн, тэмтээкэйдээн тиийэн умса түһэн, уулаан барбыта. Сыыйа сыыллан ууга киирэн, тиэрэ эргийэн сыппахтаабыта.

– Бойум, тыын ыла түһүүм… Туох эмэ ыстыыры көрдүөм… Эн сытаар, өр буолуом суоҕа, – Туйах тиэрэ түһэн, хараҕын быһа симпитэ. – Кыратык сынньанан ылыым. Онтон көрүөм…

Туйах сыппахтыы түһээт, туран, сонун устан, эһэ хайа тарпыт сирин көрөн, баһын быһа илгистэн ылбыта. Тымныы уунан сирэйин, сүнньүн илитиммитэ. Төбөтүн кэлгиммит сарыытыгар ытыһынан уу баһан куттубута. Быыстала суох саба түһэр бырдахтан сапсына, сонун элээмэтин кэтэн, талах күлүгэр сытар Бойуму сэбирдэхтээх лабааларынан бүрүйбүтэ. Үҥүүтүн ылан, сыккыһы батыһа хаампыта. Аччыктаан, сэниэтэ эстэн, мэйиитэ эргийтэлээн, хараҕа ирим-дьирим буолбахтаатаҕына, олорон сынньана түһэрэ. Хайаахтыырдары, былдьырыыттары көрөн, ох саата суоҕуттан кыһыйа истэҕинэ, атаҕын анныттан быычыгыраабытынан атыыр бөчүгүрэс көҕүлэ хараарбытынан тилигирээн турбута. Туйах уруккута эбитэ буоллар, үҥүүтүнэн охсуон сөбө, билигин күүһэ-күдэҕэ баранан, туран хаалбыта. Бөчүгүрэс кылгас кынаттарынан сапсыммахтыы тэлээрэн, сыккыс таһыгар түспүтэ. Туйах үҥүүтүн охсордуу ураҕастыы тутан, үөмэн сыбдыйбыта. Бөчүгүрэс от быыһынан сүүрэн хорохочуйбута. «Ситтэриэ суох… Барда… Абалаах…» – диэн ботугуруу батыһа көрөн турдаҕына, бөчүгүрэһэ көтөн тирилээбитэ. Кэриини туһаайбытынан тэлээрэн иһэн, эргийэ охсон, Туйаҕы көрдө-көрбүтүнэн элээрэн иһэрэ. Туйах хамсаабакка бэлэм туран, аллара санньыппыт үҥүүтүнэн охсон саайбыта. Үөрүөн быатыгар, бөчүгүрэс табыллан, ыраах эһиллибитэ. Туйах куотуо диэбиттии, аҕыйахта атаралаан тиийэн, барбах тилигириир көтөрүн үрдүгэр саба түспүтэ. Бөчүгүрэһин моонньуттан өрө ыйаан таһааран, эргитэ-урбата көрөөт, үргээн бурҕаҥнаппыта. Тохтообут сирдэригэр тиийэн, кураанах амынньыары хомуйан, уот сахпыта. Туйах бөчүгүрэһин тырыта тыытан, сүрэҕин, быарын хостоон ылан, үөлэн кэбиспитэ.

– Бойум, уһугун. Барылахпыт маанылаата, үссэниэх, – дии-дии бүрүйбүт талаҕын хомуйан ылбыта. Уол үнүөхтээбитигэр, көмөлөһөн олордубута.

– Оо, кулуһун… Туох үчүгэй сытай? – Бойум Туйахтан тардыһан туран, сыккыска тиийэн, умса түһэ сытан уулаабыта. – Һуу, абыраннахпын, – дии-дии сирэйин, хараҕын сэрэнэн ньуххана, туран кэлбитэ.

– Мэ, айаххын хамсат, – диэбитинэн Туйах көтөр быарын, сүрэҕин биэрбитин бэрт минньигэстик сэлибирэтэн кэбиспитэ.

– Тугуй? Бөчүгүрэс дуу… Тоҕо минньигэһэй? – диэбитинэн кутаа таһыгар иэҕэҥнээн кэлбитэ. Туйах үтэһэлэрин тэйитэ, күөх оту үргээн аҕалан, уокка саба ууран буруолаппыта.

– Буруо-тараа бөҕө буоллубут, тумус боотурдар буолуо суохпут… Абааһы бырдахтара тыыннаахтыы уулаары гыннылар, – дии-дии буруону сапсыйбахтаабыта. – Чэ, үссэниэх, сөп буолла ини, – диэбитинэн үтэһэлээх эти Бойумҥа туттаран кэбиспитэ.

– Бөрө тириитин бүрүммүт боотурдары этэҕин дуо? Көрөн-истэн сүрдээх дьон быһыылаах. Биһиги түөлбэбитигэр Кулгаах диэн ааттаах хоһуун баар. Ол киһи соҕотоҕун барар-кэлэр. Ким хайа иннинэ көрбүт-билбит, истибит буолар, – Бойум үтэһэлээх эти ылан сыттаан көрө, быһыта тыытан кыралаан айаҕар уган ыстаан онньоҥното дьүккүҥнээбитэ. – Хайыыбыт? Бачча уулаах сиргэ отуу туттан, хонобут дуо? Айа… Сыҥаахпын тоһута сыспыт быһыылаах, кыайан ыстаппат… Ыйыстарбар кытта ыалдьар, – диэн бобуллаҥнаабыта. Туйах этин уҥуохтары ыстаан хардырҕатан иһэн, тохтуу түспүтэ. Бойуму көрө хардары ыйыппыта:

– Элиэ Хоһуун хайдах өлбүтүн көрбүтүҥ дуо? Умса түһэн, хамсаабакка сытара…

– Элиэ хаһыытын истэн тиийиибэр, эһэ хайыы үйэ сытар киһини убахтыы сылдьара… Хаһыытаабыппар утары ойуолаан кэлэн, икки кэлин атаҕар сүгүллэн турбута. Үҥүүм төбөтүн кэннибэр кистии тутан, саба түһэрин күүппүтүм… Ити кэпсээтэххэ уһун курдук эрээри, кыл түгэнэ этэ, – Бойум аа-дьуо туран, сыккыстан ытыһынан уу сомсон испитэ. Тыастаахтык өрө тыына, Туйах таһыгар кэлэн олорбута. – Кыылым саба түспэтэҕэ, өкчөйөөт, салахайынан тибиирбитэ. Умса тутта сатаабытым эрээри, итии салахай сирэйбин саба биэрбитэ… Үҥүүбүн утары тутан, үлүбээй анньыалыы төҥкөйбүппэр, күөнүнэн түҥнэри көппүтэ, – Бойум төбөтүн туттан, сэрэнэн тиэрэ сыппыта. Тыын ыла сыппахтаат, салгыы кэпсээн барбыта. – Иккистээн кэлиитигэр тобуктаан көрсүбүтүм. Утары ыстаммытын түөһүн тылыгар үҥүүбүн батары анньаат, туора охтубутум. Тобуктаан турар буоламмын, хотуппатах быһыылааҕым. Хараҕым кырыытынан элэс көрүүбэр, эһэ тиэрэ таралыйан эрэрэ даҕаны, үрдүбэр саба түспүтэ. Хаҥас илиибинэн сыҥааҕын аллара өттүттэн харбаан, өрө анньа сылдьыбытым. Сирэйбин хабыалыы сатыы, баппаҕайдарынан сыыһа-халты охсуолаабыта. Биир кэмҥэ, илиим мүччү барбытыгар, сонум уолугуттан тииһинэн хабан ылбыта. Илгиэлээн эрдэҕинэ, быһахпын хостоон үлүбүөй саайталаабытым. Быһаҕым кирдиргээн, угар тиийэн иҥнэргэ дылыта… Туохха түбэһиннэрбиппин билбэтим. Эһэ күрдүргээт, туора ыстаммыта. Тураарыбын өндөйөн истэхпинэ, кэтэҕим аһый гынаат, хараҕым хараҥарбыта… Онтон эн кэлбитиҥ быһыылааҕа… – Бойум төбөтүн оройун сэрэнэн имэрийэ, олорбута. – Элиэ Хоһуун өлбүт быһыылааҕа, убахтыырыгар, тыҥыраҕынан тарбыырыгар олох хамсаабат этэ. Эн өйдөнөн баран, сытарын көрбөтөҕүҥ дуо?

– Төбөм ыалдьан, мэйиим эргийэн, ону-маны көрөр кыах суоҕа. Онно эбии хараҥата бэрдэ… Эйигин даҕаны бэрт эрэйинэн көрбүтүм… Арба, эһэ оҕото төкүнүйэн тахсыбытыгар ийэтэ кэлиэ диэн, тулабын көрө сатаабытым. Киһи сытарын көрбөтөҕүм… Эһэ ырааппатах этэ… Мин хонноҕун аннынан үҥүүнэн батары түспүтүм. Үҥүүбүн тосту дайбаан, түөрт атахтаан сиэтэ… – Туйах өрө тыынан ылбыта.

– Өйө суох сыттахпытына, кэлэ сылдьыбыт буоллахтара дуу… Элиэ Хоһууну көмтөхтөрө дуу, биитэр соһон илдьэн сиэтэхтэрэ… – Бойум үтэһэлээх этин Туйахха ууммута. – Сыҥааҕым ыстаппат, көрөр-харайар киһи сэниэтэ киллэр… Мин көмөм бу…

– Оо, быһыта тыытан ыстаабакка ыйыстан көрүүй… Аһаатаххына эрэ сэниэ киириэ, – Туйах үтэһэлээх эти ылан, Бойум иннигэр батары аспыта. – Сиэбэтэххинэ ууруохпут. Алаҥаата суох булт эрэйинэн көстүүһү… Халлаан сырдыар диэри сынньаныах. Онтон сөрүүҥҥэ хаамсан көрүөхпүт. Биир эмэ күөлү таба үктүүр киһи… Саатар балыктаан көрүө этибит… Эн быһаҕыҥ баар дуо? – Туйах Бойуму көрө ыйыппыта.

– Суох… Куйахабын саба таттараммын, өй-мэй буола сылдьан, ыһыктыбыппын быһыылаах…

Туйах аһаан сэниэлэнэн, ыарыытын даҕаны умна быһыытыйбыта. Эркин курдук үүммүт талахтарга ураҕас мастары сыбаан, үрдүнэн мутукчанан, талаҕынан бүрүйэн, икки киһи холкутук сытар хаххатын оҥорбута, сэкир тэлгээбитэ. Бойуму өйөөн киллэрэн сытыаран, талах лабаатынан бүрүйбүтэ. Кыыл кэллэҕинэ уотунан куттаары, кураанах маһы хото таһа сылдьан, оҕо сааһын кэмнэрин өйдөөн, эпчиргэлиир мас булуммута. Кулуһунун сөргүтэн олорбохтоот, үҥүүтүн, эпчиргэлиир маһын ылан, чугас эргин чуҥнуу, тугу эмэ бултаары, аа-дьуо хаама турбута.

Уолаттар куйаастан тамахтара хатан, инчэҕэй сиргэ түбэстэхтэринэ умса сытан, тылларынан сииги салаан, тымныы сииктээх салгынынан тыынан ылаллара. Хара тыаҕа кыыл, көтөр элбэх курдуга даҕаны, кинилэр тустарыгар айылҕа кураанахсыйбыт курдуга. Дьөрү, тураах даҕаны уйатыгар түбэспэтэхтэрэ. Хоргуйа сыһан от төрдүн болчуоҕун, кур отону хомуйан айахтарын хамсаталлара. Биирдэ эмэтэ Туйах бэрт эрэйинэн быһыта эпчиргэлээбит дьирикитин, дэҥ чаччыгыныары кулуһуҥҥа үтэн, сиикэйдии кэриэтэ сиэн, өллөнөн ылаллара. Хахха, отуу туттубакка, түүнүн тииккэ өйөнөн нуктаан ыла, иннилэрин диэки дьүккүйэллэрэ. Бойум сирэйэ дыгдайан, мөлтөөн иһэр курдуга. Киһи өйөөһүнэ суох өр хаампакка олорон, сытан ылара. Сорох ардыгар өйүн сүтэрэн, сүгүллэн айанныыра. Туос аччык уолаттар сэниэлэрэ эстибитэ. Кыра-кыратык бара-бара тохтууллара. Туйах сылайан, аччыктаан, өйө-санаата муҥутахсыйан, ээл-дээл буолан ылаттыыра. Итинник түгэннэргэ, ис-иһиттэн кыйаҕыйан, тиистэрин хам ытыра өсөһөн туран, уолу сүкпүтүнэн, иннин диэки үнүөхтүүрэ.

Аччыктаан, утатан, сордонон-муҥнанан сыҕарыҥнаан, үһүс күннэрин киэһэтигэр уһун ньолбуһах, тулата лиҥкинэччи үүммүт харыйа мастаах улахан күөлгэ тахсан кэлбиттэрэ. Хара тыаны кэтэн, ыарыыттан, аччыктааһынтан, былыт курдук бырдахтан уратыны көрбөтөх уолаттар, айылҕа кэрэтиттэн, күөлтэн мах бэрдэрэн, бэйэ-бэйэлэрин көрсөн ылбыттара. Толору уулаах Эбэ сиккиэр тыалтан балык хатырыгыныы кылабачыйара. Ортотугар кус-хаас мунньустан, арыы курдук хараарыҥнаһа усталлара. Хайаахтыырдар, тыыраахылар дьон киирбитин билэ охсон, биир кэм аймана, үрүҥ түүнү ыһан кэбиспиттии, тэйбэҥнэһэллэрэ. Ол быыһыгар сымыыттарыттан көҥөнөн, төбөлөрүн таарыйыахтыы сурулаһа, убаҕаһынан ыытан ылаттыыллара. Уолаттар кытылга киирэн, баҕалара ханыар диэри уулаан, сөрүүкээн абыраммыттара. Күөл салгыннаах буолан, айаннарын тухары сабыта түһэн, муҥ хааннарын көрдөрбүт бырдах бииһэ манна суоҕун кэриэтэ этэ. Утахтарын ханнаран, сэниэлэммиккэ дылы буолан, күөх окко сытан, сынньанан ылбыттара.

– Уу иһэммин хараҕым сырдаабыкка, сэниэ киирбиккэ дылы буоллум. Кус курдук уунан аһылыктанан төһө өр барыахпытый? Бачча сай саҕана хоргуйан өлбөтөх киһи… Тугу эмэ үссэммит киһи… – Бойум оргууй саҥарбыта. – Эбэ балыктаах буолуо… Киирэн көрбөккүн ээ, мин кулуһун оттон көрүүм, – диэбитинэн, оргууй олорбута.

– Мин амынньыар хомуйан аҕалыым, – Туйах Бойум арыый сэниэлэммититтэн эгди буолан, туран кэлбитэ. – Сип-сибилигин… – диэбитинэн харыйа ойуур диэки тэмтээкэйдээбитэ. Амынньыар уонна хастаммыт туостары тутан аҕалбыта.

– Хата, баай хатыҥнардаах Эбэ эбит. Уу иһэргэ тордуйа оҥоруом. Уулуур эрэйэ бэрт, – Туйах аҕалбыт туоһун эргим-ургум көрө, туора уурбута. – Сэниэлээх эрдэхпинэ, көрөн тахсыым. Баҕар… – диэбитинэн, үҥүүтүн тайахтанан, күөлгэ өтөн киирбит оттоох тумуһахха киирбитэ. Оттоох ууну одуулаһа, этэрбэстэрин бэрт эрэйинэн уһулан, иһирдьэ хардыылаан эрдэҕинэ, иннигэр уу барылыы түспүтэ. Туйах соһуйан, ууну кыҥастаһа, тохтуу түспүтэ. Чычаас оттоох ууга сүүнэ соболор систэрэ хараарыҥнаһа, иэннэринэн ууну лаһыйа, өрөҕөлөрө кылбаҥнаспыттара. Туйах ыксаабыт омунугар, ууну күллүргэччи кэһэн, үҥүүтүнэн сабырҕаппыта. Хас даҕаны собо өрөҕөлөрө кытарымтыйа саһаран, дагдайан тахсыбыттара. Үҥүүтүн батары анньаат, илиитинэн мүччү-хаччы харбыы, кытылга быраҕаттаабыта. Ол быыһыгар лаһыйа тилигирэһэр соболору тутан ылан, кытылга элээрдибитэ. Үөрүүтүттэн алыкылыы, үҥүүтүн сулбу тардан ылан, өрүтэ уунаҕалаабыта. Алыкылыыр хаһыыны истэн, Бойум мутук тайахтанан тиийэн кэлбитэ. Окко өрө мөхсөн лаһыгыраһар соболору көрөн, тайах маһын ыһыктан, тарбахтарын сараппытынан төҥкөйөн иһэн, умса баран түспүтэ. Туйах ону көрөн, сүүрэн бырдааттанан тахсыбыта. Умса сытар уолу эргитэ тардан, илгиэлээн ылбыта. Бойум төбөтө босхо баран куоҕаҥныы, ынчыктаан кэдэҥэлээбитэ.

– Бойум, Бойум… – диэмэхтии, Туйах уолу бүүрэ харбаан, көтөҕөн мадьыктаан, кутаа таһыгар аҕалан сытыарбыта. Өйдөммүтүн көрөн, аҕылаан эппэҥнии, тобуктаан олорбута. Бойум туманнырбыт хараҕынан Туйаҕы соһуйбуттуу көрбүтэ:

– Ха-хайдах буоллум? – диэбитинэн тулатын көрө, тураары үнүөхтээбитэ.