Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 3 чааһа"

Туйахтаах Бойум, уларытыһа сылдьан, түүнүн мананан хоммуттара. Элиэ Хоһуун ыарыытыттан өрө мөхсө түлэкэчийэ, утуйбута буолбута.

Уолаттар күнү кытта тэҥҥэ туран, саҥата-иҥэтэ суох хабыалыы охсоот, тэринэн барбыттара. Бары даҕаны тутталлара-хапталлара сыыдамсыйан, кыргыһыы иннинээҕи турукка киирбиттэрэ. Элиэ Хоһуун санньыйа сылдьар илиитин түөһүгэр сыһыаран, чараас сарыынан хам таттарбыта. Бастаан утаа, хаамтаҕын аайы окумала нүөлүйэн, уолаттар кэннилэриттэн салбыҥнаабыта. Кэлин этэ-сиинэ тэнийэн, ыарыыта мүлүрүйбүккэ дылы буолан, уолаттары ситэн кэлбитэ. Санааларыгар баттатан, саҥата-иҥэтэ суох субуруһан, киириэхтээх сирдэригэр тиийэн кэлбиттэрэ.

– Сүгэһэрдэрбитин хаалларбат инибит, ол кэриэтин көрдөхпүтүнэ устуохпут, – диэбитинэн, Туйах сүгэһэрин быатын чиҥэтэн биэрбитэ. – Барылах тосхойдоҕуна үргүлдьү барыахпыт. Хайдах киирэбит?

– Дьэ, киирсэн көрөр буоллахпыт, – Бойум дьонун көрө, нимчикаанын быатын кыччатан, көхсүгэр кэппитэ. – Мин суолдьуттаан көрүүм. Элиэ Хоһуун суолун батыам. Эһиги икки өттүбүнэн тэйиччи соҕуһунан бараарыҥ. Тугу эмэ сибикилээтэххитинэ биитэр көрдөххүтүнэ, суордуу кыланаарыҥ. Ыксаатаххытына хаһыытаарыҥ.

– Барылах биэрбэтэҕинэ, үргүлдьү бара тураарыҥ. Миигин билэ, көрдүү сатаайыккытый… – Элиэ Хоһуун модьу уктаах үҥүүтүн өлүөр илиитинэн ыараҥнатан көрбүтэ. – Туйах, котокооҥҥун миэхэ биэриэҥ буолаарай, эн бу үҥүүнү ыл. Кыайан туттуо суохпун…

– Сөп, – диэбитинэн, Туйах котокоонун уктаах өттүнэн Элиэҕэ ууммута. Үҥүүнү ылан, тутан-хабан көрбүтэ. – Көрүстэхпитинэ төннөрөөр…

– Аны көрсөбүт эрэ, суох эрэ… Олох сүтэн хааллахпына, төннөн иһэн, көрдөөн көрөөр… Тимири ыйыстыбат ини, – Элиэ Хоһуун котокоонунан далбаатана, ырдьайбыта буолбута.

– Саҥарба… Үһүө буолан биир эһэни бултаабатахпытына, дьон күлүүтүгэр барыахпыт, – Бойум үҥүүтүн туппутунан, тыаһа-ууһа суох мастар быыстарынан хаама турбута.

Бөдөҥ тиит мастаах ойуур иһэ, тугу эрэ кэтэспиттии, дьиктитик чуумпурбута. Бэл, уйа туттубут чыычаахтар, чаччыгыныардар аҕыйахта чыыбыгыраһан, чардырҕаһан иһэн, куттаммыттыы хам барбыттара. Туйах тула өттүн кыҥастаһа, эһэ ойон таҕыстаҕына, хайдах туттуохтааҕын оҥорон көрө, сылбырҕа соҕустук хааман испитэ. Эмискэ Элиэ Хоһуун хаһыыта ойууру аймаан сатараабыта. Туйах тохтуу түспүтэ, алҕас иһиттим дуу диэн саныы, ноторуускалыы кэппит ох саатын, кэһэҕин, сүгэһэрин устубута. Кини алҕаһаабатах этэ, хаһыы иккистээн дуораһыйан иһэн, быһа ыстанан симэлийбитэ. Туйах киэҥ-киэҥник атаралаан, тииттэр быыстарынан хаһыы диэки элэстэммитэ. Сүүрэрин тохтоппокко, мас барчаланар, ыар курдьугунааһын иһиллэр сиригэр чугаһаан иһэн, титириктэр быыстарынан хара үллэҥниирин көрөн, тохтуу түспүтэ. Тугун-ханныгын быһаара сатыы иэрэҥ-саараҥ турдаҕына, сүүнэ эһэ икки кэлин атаҕар өрө сүгүллэн турбута. Саллайбыт баһын хантатан, кыһыл айаҕын аллаччы атан, ис-иһиттэн часкыйбыта. Туйах ити алдьархайдаах часкыыртан атахтара сиргэ сыстан ыларга дылы гыммыттара. Эһэ түөрт атах буола түһээт, кэннин туора-маары быраҕаттыы бүгүллэммэхтии, иннин диэки хоруйбахтаабыта. «Сиэ, сиэ…» – диэн Бойум ыһыытыттан Туйах тыҥаабыт этэ-сиинэ босхо барбыта. Үҥүүтүн уҥа илиитигэр быраҕардыы өрө тутан, буурдаан ойуолаан, чыпчылыйыах икки ардыгар Бойуму убахтыы сылдьар эһэ ойоҕоһугар баар буола түспүтэ. Өрө көтөхпүт үҥүүтүн хаҥас илиитинэн харбаат, эһэ холун ойоҕоһунан туох баар күүһүнэн батары аспыта. Эһэ «һө» диэт, баппаҕайынан үҥүү угун тосту дайбыы, ойоҕоһун хабыаламмыта. Тииһин тыаһа суостаахтык лаһыргыы, түллэ түспүтэ. Үҥүү тостубутуттан тирэҕин сүтэрэн, умса хоруйан, түөрт атах буолбут Туйаҕы таба көрөн, хаан былаастаах күүгэнинэн тоҕо тибиирээт, баппаҕайынан туора садьыйбыта. Дэгиэ тыҥырах Туйах көҕүһүн, сүнньүн хайа суруйан, кэтэҕин сүгэтигэр хатанан, куйахатын хайа сото, ыраах элиппитэ. Туйах охсуу күүһүттэн күнэ кытар гыммыта уонна түлэй бараан саба халыйбыта… Эһэ уҥа ойоҕоһунан күөлэһийэ туран иһэн, кыаммакка умса баран түспүтэ. Ис-иһиттэн эҥсэн, ыардык хардьыгыныы, тыына тахсан харбыйбыта. Кэлин атахтарынан сири тарбыы, хамсаабат буолбута.

Охсуһуу буолбут сирэ ото-маһа үнтү тэпсиллэн, хаан булкаастаах хара буорунан көрбүтэ. Элиэ Хоһуун кэтэҕиттэн аллара өттө хаанынан халыйан, умса түһэн сытара. Бойум уол сиргэ бүк түһэн олорон, балай хаан буолбут сирэйиттэн хастыы тардыллыбыт куйахата саба түспүтүн төттөрү сыбыы сатыы иэҕэҥниирэ…

* * *

Кучан Эбэҕэ кэҕэ сайын кэлбитин биллэрэн, биир кэм тохтообокко чоргуйара. Араас чыычаах тойуга, көтөр бииһин эгэлгэ саҥата итиннэ холбоһон, дьикти дьүрүскэн тохтообокко эймэнэрэ. Түптэ дыргыла, мутукча мүөттээх сыта таныыны кычыгылатара. Сиккиэр тыал күөххэ сууламмыт кэриини оргууй суугуната, сыһыытын дьэрэкээн чэчиктэрин имэрийэ куоҕаҥнатара. Ол быыһыгар күөлүн, үрэҕин мэндээр уутун долгулдьутан, балык хатырыгыныы күлүмүрдэтэ оонньоторо. Биир итинник үтүө күн дьэҥкир күөх халлааҥҥа хара былыт өрө сүүрэн тахсан, дохсуннук ардаан курулаппыта. Лагласпыт аарыма хатыҥнар сэбирдэхтэрин устун, ытаан эрэрдии, бөдөҥ таммахтар таммалаан иһэн, суккуллан барбыттара. Сайыҥҥы күйгүөр ньим баран, туох барыта иһийэ түспүтэ. Арай Дыгый оҕонньор санаатыгар баттатан, ардаҕы билиммэккэ хааман иһэрэ. Халлаантан дуу, көстүбэт күүстэн дуу тугу эрэ көрдөһөрдүү, килэрийэр дириҥ чэрдээх чарчыстыбыт сирэйин курулас ардахха тоһуйа, уоһун иһигэр ботугуруу, тохтоон ылаттыыра. Кини кыыһа Таатыгын аһынан, ардаҕы ардах диэбэккэ, Туоҕа Боотуртан Туйах туһунан тугу эмэ истээри тиэтэйэрэ.

– Нөрүөн-нөргүй! Туоҕа Боотур, – диэбитинэн, сиигирэн ыараабыт дьиэли силэйэн, Дыгый ураһаҕа киирэн кэлбитэ. Инчэйэн хараарбыт сонун сахсынан, көрбөт хараҕын саба туттан, ураһа иһин кыҥастаспыта. Туоҕа Боотуру таба көрөн, кулуук бэргэһэтин устан, нөрүйбүтэ. Инчэйэн сүүмэхтэнэн, онон-манан куйахата килэрийэр күрэҥсийбит баттаҕыттан таммахтар саккыраһа тохтубуттара.

– Хайа, Дыгый… Туох буолла? – диэбитинэн, араанын инниттэн Туоҕа Боотур ойон турбута. – У-уу, ардах курдары ааспыт дии… Манна кэлэн олор, сараҕыйа түс, – Туоҕа Боотур Дыгыйы сиэтэн аҕалан, араан иннигэр талах олоппоско олордубута.

– Төһө даҕаны курулаччы куппутун иһин, сайыҥҥы ардах сылаас, сылаас… – диэбитэ Дыгый уонна бакырыспыт тарбахтардаах ытыһын нэлэтэн, уокка сырайбыта. Өрө күлүбүрүүр уоту одуулуу: «Ээ, дьэ…» – диэн тыастаахтык тыына, Туоҕа Боотурга эргиллибитэ.

– Кыыһым Таатыгым эрэйдэнэриттэн ыксаан… Оҕонньору баалаама… – Дыгый бэргэһэтинэн сирэйин ньухханан ылбыта. – Туйахтаах тустарынан тугу эмэ билиэм дуу диэн кэллим. Төннөр кэмнэрэ ааста… Таатыгым аһаабат-сиэбэт, кистээн ытыырын-соҥуурун сэрэйэн, сүрэхпэр ыттардым… Онно эбии Хатыым мэнэрийэн иэдэттэ.

– Туох диэхпин билбэккэ турабын, – Туоҕа Боотур оргууй саҥара, уотугар мас эбэн биэрбитэ. – Бэйэҥ даҕаны истэн эрдэҕиҥ… Тумус Боотурдар көмөлөһүөн сөптөөх ойууну көрдүү барбыттара. Дуораан Ууһу истэ сырыттаҕыҥ… Көймөстөн иэдэйдэ. Ойуун эрэ көмөлөһөр кыахтанна бадахтаах… Саатар, Туйахтаах сүттүлэр… Болдьоспут сиргэ Туйаҕы тоһуйа Бэдэр Боотур уонна Лэбиэрийэ Бөҕө барбыттара. Бэйэм даҕаны ууга-уокка түһүөх курдукпун… Кэлбиттэрэ быданнаабыт буолуохтаах этэ даҕаны, мэлийдилэр… Сарсын баар боотурдары түмэн, суоллуу бараары олоробун. Дьэ, итинник, – Туоҕа Боотур тугу эрэ толкуйдуурдуу, илиитин тарбахтарын мускуна, төттөрү-таары хаамыталаабыта. – Дыгый, кыыскын, ойох-хун уоскут. Бөҕөх санааланыҥ… Түүл-бит биллэ илик… Бээрэ, Хатыы мэнэрийэригэр тугу этиттэрэллэр ол?

– Үчүгэйи этиттэриэхтэрэ диэтэҕиҥ дуу… Манна кэлэн тииһигирэрэ тохтуу сылдьыбыта. Ыарыытын тулуйбакка мэнэрийэрэ дуу, билбэтим… Урут саҥатын ис хоһоонун истэрим. Билигин өрө сахсыллар эрээри, иһигэр бүллүгүнэйэр. «Эһэ… Элиэ Хоһуун көттө… хоһуун, хоһуун», – эҥин дэтэлиир. Сиэмэх ойуун саҥартарар курдук… Ураһаҕа көһөммүт, дьону уйгуурдубатыттан үөрэбин, – Дыгый ынчыктаан эрэрдии, тыастаахтык тыынан ылбыта. – Биһиги Арыылаахпытыгар сайылыы тахсыа этибит. Ону туох диигин?

– Барыта этэҥҥэ буоллаҕына, алгыс оҥорон, күнү көрсүө этибит. Ол кэнниттэн… – Туоҕа Боотур эмискэ тохтуу түспүтэ. – Иһиттиҥ дуо?

– Һуох, туох тыаһыыр? – Дыгый сиһин көннөрө, чөрбөйө, Туоҕа Боотуртан хардары ыйыппыта.

– Ат тыбыырарга дылы… Ардах тыаһа дуу… – диэбитинэн, киэҥ-киэҥник атыллаталаан, дьиэли тэлэйэ, таһырдьаны өҥөлдьүйбүтэ. – Аттаах дьон… Дьоммут дуу, – диэбитинэн, таһырдьа ойбута. Дыгый туран кэлбитэ. Тугу гыныан билбэтэхтии тэпсэҥэлээбитэ. Кулуук бэргэһэтин кэтэ-кэтэ төттөрү сулбу тардан ыла, иһиллээмэхтии хантаарыҥнаабыта. «Чэ, кэлбит буоллахтарына, киирэллэр ини», – диэн ботугуруу үөттүрэҕи ылан, уоту күөдьүтэ булкуйбута.

Ураһа таһыгар аттар батыччахтаһан кэлбиттэрэ. Ардах күүһүрэн, сирилиир тыаһын быыһынан аттар тыбыырсар, дьон бөтүгүрэһэн кэпсэтэр саҥалара иһиллибитэ. Өтөр буолбатаҕа, дьиэл силэллэн, уу чаккырас буола сытыйбыт Бэдэр Боотур, Лэбиэрийэ Бөҕө кэннилэриттэн Туоҕа Боотур киирэн кэлбитэ. Киирбит дьон Дыгыйы көрөн, үөһэ тыынан ыла, саҥата-иҥэтэ суох саадахтарын, батыйаларын устан, сатанахтарга ыйаабыттара. Соннорун устан, дьиэл таһыгар быраҕаттаат, араан аттыгар кэлэн, илиилэрин үтэ, уоту одуулуу турунан кэбиспиттэрэ. Дыгый саҥата суох туран кэлбитэ. Көрбөт хараҕыттан тохтоло суох сүүрэр ууну ытыһын иһинэн ньиккирэччи сотто, нүксүйбүтүнэн уоттан тэйэн биэрбитэ.

– Дыгый, – диэбитэ Туоҕа Боотур. – Туга-ханныга ситэ биллибэт эрээри, алдьархай тахсыбыт быһыылаах. Кытаат, тулуй… Бу Орто дойдуга киһи төрүүр даҕаны, өлөр даҕаны… Хайыахпытый… Хаалбыт дьон кинилэри үтүөнэн саныы, кинилэр олохторун салҕаан эрдэхпит…

Дыгый итини истэн, атахтара бокуһан эрдэҕинэ, Бэдэр Боотур өйөөн, олбоххо олордубута.

– Кытаат, тулуй… Эн иэдэйдэххинэ Хатыыҥ, кыыһыҥ Таатык ыал аатыттан ааһар кутталлаахтар… Баҕар, тыыннааҕа буолуо, уолу эрдэ өлөрүмүөҕүҥ…

– Туохха түбэспиттэр?.. Кини буоларын хантан биллигит? – диэбитинэн, Бэдэр өйөөн турар харытыттан тардыһан, Дыгый туран кэлбитэ. – Кэпсээҥ эрэ…

– Били, – диэн Лэбиэрийэ Бөҕө сөҥөдүйэ, оргууй кэпсээн барбыта. – Элиэ Хоһууннааҕы кытта кутааламмыт сирбитигэр тиийэн, күүтэн биир хоммуппут. Онтон утары көрсөөрү, суоллаабыппыт. Табаларын куоттарбыттара дуу, эһэ, бөрө ыспыта дуу, үһүөн сатыылаабыттар этэ. Тоҕо эрэ ойуурга киирбиттэр. Онно эһэҕэ түбэспиттэр… Охсуспуттар… Туох быһыы-майгы буолбутун билбэтибит. Эһэ харынньыта, киһи кырамталара ыһыллыбыттар. Кэлин оҕолоох эһэ буулаабыт… Биир киһи чөмчөкөтүн уҥуоҕа баар… Дэлби кириллэн, көмүллэнэн хаалбыт… Тостубут үҥүү тобоҕун, кирсэ быстыбыт, үнтү тэпсиллибит алаҥааны уонна Туйах котокоонун булбуппут… Уонна бу, – диэбитинэн, илиитин харытыгар эринэ бааммыт синньигэс сарыы быалаах, ортотугар көҥдөйдөөх өрүс тааһын сүөрэн ылан, Дыгыйга ууммута. – Маны Туйах кэтэ сылдьарын көрбүтүм…

Дыгый салыбырас илиитинэн быалаах тааһы ылан, өлүөр хараҕар чугаһата кыҥастаспыта: «Оҕом киэнэ…» – диэн ботугуруу, ытыһыгар ыксары тутан, олоро түспүтэ.

– Ити сири ырааҕынан кэрийэммит, – Лэбиэрийэ Бөҕө Дыгыйы аһыммыттыы көрө, салгыы кэпсээбитэ. – Туйах ох саатын, кэһэҕин уонна сүгэһэрин булбуппут… Охсуһуу буолбут сиригэр сэп-сэбиргэл хаалбытынан сылыктаатахха, үһүөн былдьаммыттар быһыылаах… Саатар, ардах кэнниттэн ото-маһа көппүт. Суол-иис көстүбэт…

Бары саҥата суох санааларыгар баттатан, уоту одуулуу чуумпурбуттара. Дыгый аа-дьуо туран, кулуук бэргэһэтин кэтэн, салбырдаан тахсан барбыта.

– Баҕар, көмпүттэрэ буолаарай? Сарсын барабыт. Кырамталарын хомуйан, дьаһайан, сиэр-туом оҥорон кэлиэхпит, – Туоҕа Боотур оргууй саҥарбыта.

– Тугу булбуппутун мунньан, биир сиргэ чөмөхтөөбүппүт, – Бэдэр Боотур Дыгый олорбут олбоҕор олорбута. – Чөмчөкө Туйах киэнэ буолуон сөп… Тыыннааҕар котокоонун хаалларбат. Аны ити моонньугар кэтэ сылдьыбыт тааһа… Ама, Бойумнаах Элиэ Хоһуун уолу быраҕан, атах балай куотуохтара дуо? Саарбаҕым…

– Чэ, тахсан аһааҥ, сынньаныҥ, – диэбитинэн, Туоҕа Боотур сатанахтан үрүҥ сонун ылан кэппитэ. Дьылҕан маска быарыгыттан ыйанан турар иһитин устан, сирэйин имэрийэн ылбыта…

Ардах эбии сэтэрээбит курдуга. Дыгый ураһатын дьиэлин силэйэн киирбитигэр, күөс булкуйа турбут Таатык, аҕатын санаатын таайа сатыырдыы, саҥата суох одууласпыта.

– Ээ, дьэ! Бу ардах сүрдэннэ… – Дыгый сөтөллөн хахсыйа, бэргэһэтин устан, дьиэлгэ сабырҕатан тэбии, дьылҕан маска кыбыта аспыта. – Таатык, тоойуом, соммун устарбар көмөлөс эрэ… – диэмэхтии, хараҕын уутун көрдөрүмээри, көхсүнэн эргийбитэ.

– Аҕаа, хайа, тугу эмэ биллиҥ дуо? – Таатык аҕатын сонун уста, тулуйбакка ыйыппыта.

– Тукаам, бөҕөргөө… Туга-ханныга ситэ биллибэт… Бадаҕа, эһэҕэ түбэспиттэр… – Дыгый эргиллэн, кыыһын кууһан, бэйэтигэр сыһыары тардан, – тулуй, тулуй… – диэмэхтии, кыыһын көхсүн имэрийбитэ.

– Туох диигин, Туйах хайаабытый? – утуйа сыппыт Хатыы уһуктан, бэрт эрэйинэн тэдэнигэр олорбута. Бураллыбыт баттаҕын имэринэ, дьоно куустуһан туралларын көрөн, саҥатыттан маппыта.

– Ээ, уолаттар сүппүттэр… Таатык, бу эйиэнэ дии, бадаҕа… – Дыгый кэһиэхтэммит куолаһынан саҥара, ытыһын арыйбыта. – Онтон булбуттар…

Таатык быалаах тааһы көрөн, эт-этэ титирэстээн:

– Суох, суох… Туйах тыыннаах, тыыннаах… – диэн сибигинэйэ, инчэҕэй сону түөһүгэр ыга кууһан, бөтө бэрдэрэн, кэннинэн чинэрийбитэ. Кэҥээбит харахтарыттан уу бычалыйан, иэдэһинэн субуруйбута. Эмискэ Хатыы баттаҕа бураллан, суорҕанын охсуолуу мэнэрийэн ыһыллан барбыта: «Мин диэтэх, эһиги атах иччигитин ситэн ыламмын, анныбар баттаан…» – диэн харахтарын өҥүргэһинэн көрөн, төбөтө босхо баран хоҥкуллан эрдэҕинэ, Таатык сүүрэн тиийэн, инчэҕэй сонунан саба бырахпыта.

– Ийээ, ийээ, уурай, уҕарый… Туйах оннооҕор буолуохтан мүччү туттарбыта… Кэлиэ, хайаан даҕаны эргиллиэ… – дии-дии, саннылара титирэстии, сон бүтэй ийэтин кууспаҕалаабыта. Хатыы инчэҕэй сонтон соһуйан киэр илгэ, өрө уһуутаталаабыта. Мээнэнэн сүүрэкэлээбит харахтара оннуларын булан барбыттара. Кыыһын билэн кууһан ылан, сүүһүттэн, оройуттан сыллаамахтаабыта.

– Тоойуом, тоойуом куттаныма… Ийэҥ кээнньэли саҥатын баардылаама… Туйах, Туйах кэлиэҕэ, – дии-дии, кыыһын баттаҕын көннөрө имэрийэ, саҥата суох ытаан барбыта.

Курулас ардах тыаһын быыһынан этиҥ этэринии, дүҥүр тыаһа лүһүгүрээбитэ. Кучан Эбэ олохтоохторо онто даҕаны суох туоххаһыйбыт бэйэлэрэ, туох эрэ алдьархай тахсыбытын сэрэйэн, сүрэхтэрэ ытырбахтаабыта.

* * *

Көҥүл Боотурдар ааттана сылдьыбыттартан соҕотох Тоҕурай Боотур хаалан, тумус боотурдары кини дьаһайара. Дьаһайан да диэн, бэйэтиниин бэһиэ эрэ этилэр. Кинилэри уруккуларын курдук сири кэрийтэрэ, ону-маны сибикилэтэ ыыппат буолбуттара. Солбуһа сылдьан түөлбэни маныыллара, чугас эргин чуҥнаан кэлэллэрэ. Айаннаабакка, кыра даҕаны кыргыһыыга кыттыбакка, тыыннара-быардара хаайтарара. Айаҕалыы сатаан, ойуурга тахсан, бэйэ-бэйэлэрин муҥур оҕунан дэгэпчилэһэн, мас батыйанан, үҥүүнэн быһыта сынньыһан, сиритэ-хайыта анньыһан киирэллэрэ. Саҥата-иҥэтэ суох бөрөлөрүн тириитин бүрүнэн, сүтэн хаалыахтарын санаталыыллара эрээри, түөлбэ олохтоохторо кинилэрэ суох сатамматтарын уонна Туоҕа Боотуру ытыгылаан, тохтууллара.

Туоҕа Боотур ойууну буларга сорудахтаабытыгар үөрсүбүттэрэ. Тоҕурай Боотурдаах үһүө буолан, Туоҕа Боотурдаах бара сатаабыт сирдэринэн түөлбэлээн олорор туматтары булардыы, оттон икки боотур Кырамайы аҕала, тус-туспа айаннаабыттара.

– Тумус боотурдар, сэрэнэн-сэрбэнэн, кыргыһыыны өрө туппакка сылдьа сатааҥ. Бэйэбит даҕаны аҕыйаатыбыт. Эһиги туохха эмэ түбэстэххитинэ, ыарахан туруктанарбытын билэҕит… Төһө кыалларынан түргэнник сылдьа сатааҥ, – диэн Туоҕа Боотур атаарарыгар эппитэ.

Тоҕурай Боотурдаах айаннаабыттарын төрдүс күннэрин утута, турайман сири ааһан баран тохтообуттара.

– Бүгүн манна хонуоҕуҥ. Көрдүүр сирбитин чугаһаттыбыт ини, сарсын күн киириитэ, түөлбэлэрин булларбыт бэрт этэ. Чуҥнаан, кэтээн, сынньана түһэн баран киирэргэ даҕаны ордук буолуо, – Тоҕурай Боотур боотурдарын көрөн ылбыта. – Кулуһун оттубаппыт. Отуу, хахха оҥостубаппыт. Илээҥкитэ, имсэтэ сиэххэ, иһэр уу аттыбытыгар уонна систэ көннөрүөҕүҥ, – диэт, атыттан ыстанан түспүтэ.

Түүнүн солбуһан, манаһан хоммуттара. Сарсыарда сып-сап үссэнэн, хомунан, айаннарын салҕаабыттара. Күн арҕаалыырын саҕана, тула өттө лаппаҕар төбөлөрдөөх мырааннарынан төгүрүтүллүбүт, ортотугар улахан күөллээх нэлэһийбит налыылаах сири үөһэттэн көрөн тохтообуттара.

– Көрүҥ эрэ, оол-ол күөлгэ түһэр үрэх тоҕойун кэнниттэн буруо тыргылларга дылы, – диэн саастарынан эдэрдэрэ, түргэн-тарҕан туттуулаах, хатыҥыр көрүҥнээх Чохоон Боотур иҥэһэтигэр туран ыйан көрдөрбүтэ.

– Буруону көрбөппүн эрээри, күөл уҥуоргу өттүгэр үөр кыыл киирбит дуу, хараҕым иирэр дуу… – күүстээх көрүҥнээх, сүүһүн аннынан сургуччу көрбүт Күүкүр Боотур ыҥыырыгар хаптаҥнаан ыла одууласпыта.

– Тарҕаан Хоһуун Туоҕа Боотурга ойуулаабыт дойдутугар кэлбиппит. Киһи эрэ олохсуйуох үтүө сир эбит. Миигин манна күүтүҥ, үссэниҥ, сынньана түһүҥ… Суол-иис хайыам, туматтар көспөтөх буоллахтарына, ханан киирэрбитин торумнуом, – Тоҕурай Боотур атын тиҥилэхтээн, бэстэр быыстарынан сиэллэрэ турбута.

– Күүкүр, Дуораан Уус ойууна суох өрүттүбэт буолбут дуо? Түөлбэни кырган туран, ол ойууну тутабыт дуу, хайдах дуу…

– Куттанан эрэҕин дуу, – Күүкүр Боотур күлэн күһүгүрэтэ, атыттан ыстанан түспүтэ.

– Куттамматарбын даҕаны… Өлөр өлүүнү көрбүтүнэн киирбэтэх киһи… Бэйэбэр өһүм суох, – Чохоон Боотур буугунаан ыла, атын күөнүнэн Күүкүрү астарыахтыы ыган кэлбитэ.

– Сэрэн, сэрэн. Киһини түҥнэри көтөөрү гынныҥ. Тумус боотурдар буоллахпыт, тугу эмэ тобулар инибит. Ойуун да буоллар, киирэр-тахсар ини… Тыаһа-ууһа суох туттарбыт. Хата, үссэниэх, – диэн иһэн, ыйар тарбаҕын өрө туппутунан тохтуу түспүтэ. Тыас иһиллээн мэлээриҥнээбитэ. – Иһиттиҥ дуо? Сүүрэр тыас тибигирииргэ дылы гынна…

– Суох… Истибэтим. Кыыл ааста ини, – Чохоон Боотур ол-бу диэки олоотоон ылбыта. – Чэ, үссэниэх. Тоҕурай Боотур кэллэҕинэ ыксатан туруо, – диэбитинэн, атыттан түспүтэ.

Күүкүр Боотур сыыһа истибэтэх этэ. Куодай уол сүппүт уучаҕын көрдүү сылдьан, үс аттаах киһи мыраан үрдүгэр бурҕачытан тахсыбыттарын көрбүтэ. Куотар сирэ суох буолан, араҕас бэрдьигэстэринэн хаххаланан, охтубут бэс сыгынаҕын кэннигэр кирийбитэ. Аттаахтар битигирэтэн кэлэн, киниттэн чугас, саҥалара иһиллэр сиргэ тохтообуттара. Куодай кутталыттан тыынын тута, кулгаах иччитэ буолан олорбута. Өтөр буолбатаҕа, биир киһилэрэ мыраан арҕаһынан сиэллэрэ турбута. Хаалбыт дьон кэпсэтэн баллыгыраһаллара субу иһиллэрэ. Хаһыҥырыыр кыыллара кини баарын сибикилээн, кулгаахтарын чөрөтө иҥэрсийэн ылаллара. Куодай куттанан барбыта. Хаста даҕаны сулбу ойон туран, мырааны таҥнары анньыныан санаталаабыта эрээри, суору хараҕалаабыт охтору санаан туттуммута. Саатар, мастар быыстарынан кытара кыыспыт күн саҕахха киириэхчэ киирбэккэ, ыйанан хаалбыт курдуга. Сөтөллөөрү күөмэйэ кычыкыланан эрэйдээбитэ. Ыксаан, бэрдьигэстэр быыстарынан иһинэн сыыллыбыта. Дьон саҥата тэйэн барбытыгар, ойон туран мыраан биир өттүгэр түспүтэ. Мырааны таҥнары анньынан түһэн иһэн, кыыл ыллыгынан кыйа сүүрэн элэстэммитэ. Чохоон Боотур көрбүт күөлгэ түһэр от үрэх тоҕойун көрдө-көрбүтүнэн аллара анньынан кэбиспитэ. Өтөр гымматаҕа, тоҕойу мүччү түһэн, хоойго тахсаатын, мырааны кыйа буор холомолор көстө түспүттэрэ. Бэттэх, холомолортон ойуччу, үрэх кытылыгар соҕотох тордох харааран турара. Куодай тохтуу түспүтэ. Боотурдары көрбүтүн кимиэхэ урут этиэҕин билбэтэхтии тэпсэҥэлээт, чугас турар тордоххо сүүрэн тиийбитэ. Дьиэл икки өттүнэн сылгы, эһэ харанньытын чөмчөкөлөрө анньыллан, харахтарын, муннуларын оҥхойдоро дьулааннык оҥоһоллорун куттаммыттыы көрө:

– Хаан Илбис, Хаан Илбис… – диэн сибигинэйэ ыҥырбыта. Дьиэл сыыйа арыллан, тордох иһиттэн сороломмут эриэн холто сонун ситии быанан быакаччы эриммитэ үөһээ өттүн үлүннэрэн багдаппыт Хаан Илбис тахсан кэлбитэ. Куодайы көрөн, суоһурҕаммыттыы кыыкынаабыта:

– Туохха бэһирэн, быччаччы көрдүҥ?!

– Хаан Илбис, иэдээн… Эйигин ыла боотурдар иһэллэр, – Куодай айаҕын атан, тылын былас түһэрэ добдугураабыта. – Үһүөлэр…

– Тылгын быһыам! Ханна баалларый? – Хаан Илбис тута сылдьар былаайаҕын, күнтэн хаххаланардыы сүүһүгэр даҕайан, күөлү иилии эргийбит мыраан арҕастарын кэриччи көрө одууласпыта. Тыастаахтык тыынан ыла, кураанаҕынан силлээмэхтээбитэ.

– Миигин тута иһэллэрин хантан биллиҥ? Биитэр Хучана курдук ойуун буолан эрэҕин дуу?

– Суох, суох, кэпсэтиилэрин иһиттим… Дуораан Уус диэн киһиэхэ кыырдараары гыналлар быһыылаах. Бадаҕа, ыалдьыбыт…

– Уонна туох дииллэр?.. – Хаан Илбис үллүбүт бэйэтэ хапсыйбыкка дылы буолбута.

– Түүн киирэллэр быһыылаах…

– Кимиэхэ эмэ тыллаатыҥ дуо? – Хаан Илбис уолу тонолуппакка одуулаабыта.

– Суох… Эн тордоҕуҥ чугаһын иһин, тохтоотум, – Куодай куттаммыттыы, кэннинэн сыҕарыҥнаабыта.

– Иһит, кимиэхэ даҕаны этимэ! Ол үс боотуру баҕас бэйэм дьаһайталыам… Кимиэхэ эмэ эппиккин биллэхпинэ, баһа суох хаалларыам. Өйдөөтүҥ дуо? – Хаан Илбис суоһурҕанан, былаайаҕынан далбаатанан ылбыта. – Бар, бар… Дьэ, сэрэн! – дии-дии, тугу эрэ тобула сатыырдыы килиэр-малаар көрө:

– Нойоон! Ханна дьөлө түстүҥ, кэлэ оҕус! – диэн кыыкыныы кырыс үрдүгэр олоро түспүтэ. Дьиэл түллэх гынаатын, түөрт атахтанан Хучана ойон тахсан, бөрө оҕотунуу иннигэр хорус гына олоро түспүтэ.

– Ити хайалара барда? – дии-дии албыннаспыттыы ымаҥныы кыҥнаҥнаабыта.

– Ким даҕаны буоллун! Сүүрэрим-көтөрүм элбэх… Баҕайы! Иһитим ханнаный? – Хаан Илбис муҥунан көрө, кэлэйбиттии чыпчырынан ылбыта. Хучана ньахчас гына түһээт, тордоххо төттөрү ыстаммыта. Тордох иһигэр дүҥүр лүһүгүрээн ылбыта. Хучана дүҥүрү быарыгыттан тутан илибирэтэн таһааран, ойууҥҥа куду аспыта.

– Баһа суох! Киһи такайарын ылыммаккын… Уһугуннараргар тарбаҕыҥ төбөтүнэн табыгыратаар диибин дии… Охсуолааҥҥын үөрүн-сүүрүгүн ыһаҕын. Киэр тур! – Хаан Илбис баргыытаан тоҕо барбыта. Дүҥүрүн тобугар уурунан, сирэйин имэрийбэхтии ботугуруу, кулгааҕар даҕайа иэҕэҥнээбитэ. Эмискэ сүр эрчимнээхтик ойон туран, былаайаҕынан дүҥүрүн сирэйин имэрийбэхтии, кыра-кыралаан охсуолаан дардырҕаппыта. Сыыйа улаатыннаран, уҥа-хаҥас куоҕаҥныы тобуктарын накыҥната, сахсыллан барбыта. Хучана тэйиччи туран, Хаан Илбис хамсаныытын үүт-маас үтүктэн, тэбис-тэҥҥэ бэдьэҥэлии сахсыллыбыта. Дүҥүр тыаһа ньим барбыта. Хаан Илбис аҕылаан мэҥийэ тобуктуу түспүтэ.

– Нокоо… Мин үрүҥ бытырыыстаах соммун кэт… Өлбүт ойуун иһитин таһаар, – Хаан Илбис кыыкыныы, өрүтэ уһуутаталаабыта. – Дьэ, ылан барыаххыт… Ойууҥҥа бэһирбиккитин биллэриэм… Дуораан Уус кырамаҥҥа көттөҕүнэ, сирэйгит тэҥнэһэр ини… Хуук-хаах, бэйэҕитинэн өлөр өлүүнү ыҥырдаххыт буолуо… – диэн ботугуруу, ынчыктаан-хончуктаан туран кэлбитэ. Хучана тилэҕэр тиийэ үрүҥ сарыы бытырыыстаах сону кэтэн, дүҥүр тутуурдаах тахсан кэлбитэ, төбөтүн оройугар хороччу бааммыт синньигэс сарыытын төлө тардан, саннын байаатыгар тиийэ түһэр көҕүлүн ыһан илгистибитэ. Турукка киирэ сатыырдыы турулус-ирилис көрө, дүҥүр иитин иһиттэн үрүҥ үйэн баппаҕайдарынан үүйүллүбүт былаайаҕы хостоон таһаарбыта. Дүҥүрүн быарыгыттан ылан, оргууй табыгыраппыта.

– Дьэ, нойоон! Ойуун буолар түүнүҥ үүннэ! Илдьит этэн аастылар… Түүҥҥү сырыылааҕы бэйэҥ көрдүҥ… Миигин үчүгэйдик иһит. Кутуруксут быһыытынан сылдьаҥҥын, элбэххэ үөрэнниҥ. Ол эрээри эттэнэ, өлө-тиллэ иликкин! Ол соро дуу, дьоло дуу тосхойор кэмэ кэллэ! – Хаан Илбис суостаахтык саҕалаан иһэн, ньуолбардаан саҥара, уолу чинчилиирдии тула хааман бадьааланна. – Бу түүн сирэйгин хоруонан бистэн, ойуунуҥ таҥаһын устубакка, мин тэдэммэр утуйаар. Иччилээх түүлү түһүөҥ… Сарсыарданан бөрө тириитин бүрүммүт Улахан ойуун сорук-боллур боотурдара кэлиэхтэрэ. Эйигин билгэлээн, хараххын баайан, бэйэҕин чороччу кэлгийэн илдьэ барыахтара. Өрөлөһөр, ыһыытыыр-хаһыытыыр буолаайаҕын… Саҥа таһаардаххына, хаалларан кэбиһиэхтэрэ. Оччоҕо ойуун буолбаккын. Өйдөөтүҥ дуо?

– Өйдөөн, өйдөөн… Ойуун буолан эрэбин дуо, оччоҕо? – Хучана үөрэн тэпсэҥэлээн ылбыта.

– Оннук… Бу күнтэн ылата эн – Үрүҥ Үйэн ойуун ааттанаҕын. Туох буоларын барытын түүл курдук ылынаар… Ойуун гынаары куттаары, урааҥхайдарга илдьиэхтэрэ. Илэ-чахчы курдугун иһин, түүл-түүл, иччилээх түүл… Тугу даҕаны ыйыттыннар, кигинэйэргин эрэ билээр… Бүтэһигэр, сиэмэх ойуун оҥороору, өлөөрү сытар киһиэхэ кыырдарыахтара. Ол албастара, эйигин тургутар ньымалара. Дьэ, өйдөөн иһит… Эн ол киһини өлөрөн, хаан таһаардаххына эрэ ойуун буолаҕын. Били сүлүһүннээх оххун тосту тутаҥҥын, иһитиҥ иһигэр уктаар… Үтүктэриҥ эрэ бэрт дии… Сахсыллан көрөөр… Ыарыытын чупчуруйбута буола сылдьан, оҕуҥ төбөтүнэн тэһэ анньан, хаанна таһаараар… Көрбөттөрүн курдук дьаһанаар. Киһиҥ өллөҕүнэ, эттэтииҥ саҕаланыа. Дуксуйуохтара, быһыта сынньыахтара. Эттэннэххинэ, этиҥ кырбастаннаҕына эрэ ойуун буолаҕын… Өлөргүттэн куттанаайыккыный! Кырбастаммыт лабааларгын, эккин-сииҥҥин, баскын холбоотохторуна, киһи киһинэн буола түһүөҥ. Өлбөт үөстээх сиэмэх ойуун аатырыаҥ… Ойуун буолан төнүннэххинэ, мин барыам… Түөлбэ ойуунунан эн хаалыаҥ! – Хаан Илбис сирэйэ чарчыстан, кыараабыт харахтара дьиктитик чаҕылыһан ылбыттара. – Чэ, мин ойуун буоларгар мэһэйдээбэппин, эн эргиллиэххэр диэри тыаҕа бүгүөм. Үөһээлэр оннук дьаһайаллар… Күнү утута иһиккин тыаһат, үөрэн… – дии-дии, дүҥүрүн туппутунан, ойуур диэки салбыҥныы турбута.

…Күн күүһүн сүтэриитэ, Тоҕурай Боотур тиийэн кэлбитэ.

– Боотурдар, бөрөҕүт тириитин нэлбэгэйдэниҥ, сэпкитин-сэбиргэлгитин бэлэмнэниҥ, – диэбитинэн, атыттан ыстанан түспүтэ.

– Хайыыбыт? Тоҕо сүүрдэн киирэн, аҥаар кырыытыттан кыргабыт дуо? – Чохоон Боотур батаһын кыыныттан сыыйа тардан таһааран, эргитэ-урбата кылаанын кыҥастаспыта.

– Элбэхтэрэ бэрт, хоһууннар түргэннэрэ-тарҕаннара сүрдээх. Тыаһы-ууһу иһиттэхтэринэ, алаҥааларын дардырҕатыахтара… Ох аһылыга буолууһукпут… Туох иһин тумус боотурдар аатырбыппытый?! Сыбдыйан киирэн, ойууннарын уоран көрүөхпүт… Эккирэттэхтэринэ куота сылдьан кыргыһыахпыт. Хайа даҕаны түгэҥҥэ ойууну тыыннаахтыы уонна түргэнник тиэрдэ сатыахтаахпыт, – Тоҕурай Боотур ындыытыттан бөрөтүн тириитин ылан, санныгар саба быраҕынан, баанан кэбиспитэ. – Чэ, айанныаҕыҥ. Аттарбытын тэйиччи хаалларан сатыылыахпыт.

Тоҕурай Боотурдаах үрэх күөлгэ түһэр сиринэн талахтарынан хаххаланан, мыраантан сатыы түспүттэрэ. Үрэҕи бата барар кыыл ыллыгынан тыаһа-ууһа суох күлүкүччүһэн, тоҕойго тиийэн кирийбиттэрэ. Күн тиһэх сардаҥалара мыраан үрдүнээҕи мастар төбөлөрүн имэрийэ киирбитэ. Түөлбэ иһэ арааннар унаарбыт буруоларынан бүрүллүбүтэ. Күнүскү күйгүөр уостан, дэҥ хайаахтыырдар айманыылара, үгүрүө үнтү түһээри куттууруттан ураты тыас-уус намыраабыта. Арай буор холомолортон ойуччу турар соҕотох тордохтон, күнү куоттарымаары гыммыттыы, биир кэм дүҥүр дарбыйара. Түөлбэ манабыл хоһууннара, тордохтон куттаммыттыы ырааҕынан эргийэн, табанан хорохолдьутан кэлэн, күөл нэлэйбит урсунун одуулаһан турбахтыы түһээт, төттөрү өгдөҥөлөппүттэрэ. Төһө даҕаны үрүҥ түүн сатыылаатар, мыраанынан хаххаламмыт налыы сир, күөл чараас чаанынан, буруонан бүрүллэн, борук-сорукка сууламмыта. Дүҥүр тыаһа тохтоотун, иһиллээбит курдук уу чуумпу сатыылаабыта.

– Өссө иһирдьэ киириэҕиҥ. Манабыллар мыраан арҕастарыгар бааллара. Үөһэттэн көстүбэт инибит? Буруо, туман биһиэхэ көмөлөһөллөр… Батаскытын килбэҥнэтимэҥ, ох сааларгытын бэлэмнэниҥ, – Тоҕурай Боотур сибигинэйэн саҥара, батаһын кыыныгар анньаат, чараас куонньалыгыттан ох саатын хостоон таһаарбыта. – Күүкүр, манабыллар кэллэхтэринэ, саҥа таһаарбатын курдук ытаар…

Үс бөрө тыаһа-ууһа суох сундулуһан, тордоххо чугаһаан кирийбиттэрэ. Буор холомолор тастарыгар түөлбэ манабылларын табалара сөтөллөн эрэрдии күрдүргэһэллэриттэн ураты атын тыас суоҕа. Тордохтон боруҥуйга ордук маҥхайан көстөр ойуун сонноох киһи тэлэкэчийэн тахсан чэпчэтинээт, төттөрү киирбитэ.

– Хайа, эдэр ойуун эбит дии, Туоҕа Боотур кырдьаҕас курдук эппэтэҕэ дуо? – Күүкүр Боотур сибигинэйэн ыйыппыта.

– Кырдьаҕас ойуун, эдэр ойуун биһиэхэ синэ биир… Бу эргин соҕотох ойууннаахтар диэбиттэрэ… Дүҥүр ити тордохтон эрэ тыаһыыра дии. Кини ини… Туттахпытына ыйытыахпыт, – Тоҕурай Боотур кыыһырбыттыы силбиэтэнэн ылбыта. – Кыратык күүтэ түһүөҕүҥ, утуйа түстүн…

– Сүдү ойуун буоллаҕына, биһиги кэлэрбитин эрдэттэн билэн, тоһуур оҥорбута буолаарай? – Чохоон Боотур тордоҕу кыҥастаһа, хараҕын кырыытынан дьонун көрөн ылбыта.

– Баар буоллахтарына дьаһайталыахпыт, быһаххытын чугас тутуҥ, – Тоҕурай Боотур ахсарбатахтыы сапсыйан кэбиспитэ. – Билэрэ буоллар, соҕотоҕун тахсыа суоҕа этэ… Чохоон, тордох аттыгар хаалыаҥ, дьиэли арыйан сыр-дыкта киллэрээр, манаар. Биһиги иһирдьэ киириэхпит…

Бу кэмҥэ Хучана, ойуун буолан эрэриттэн дьиэгэнийэн өрүтэ уһуутуу, кыараҕас тордох иһигэр төттөрү-таары хааман сырдыргыы сылдьыбыта. Өй булан, араанын уотун сөргүтэн имсэ уурбута. Хайдах алҕыан билбэккэ биир кэм: «Аны ойуун мин, аны ойуун мин…» – диэн ботугураабыта. Дүҥүрүн иһигэр тосту туппут сүлүһүннээх оҕун сарыыга суулаан быарыгыгар баайбыта. Хайдах иҥиннэрбитин билээри, тиэрэ, умса тутан көрбөхтөөбүтэ. Өрө тыына, дүҥүрүн икки илиитинэн күөмчүлүү кууһан, Хаан Илбис тэдэнигэр тиэрэ түһэн сыппыта. Ойуун буолар илдьитин эппит киһи саҥатын кимиэхэ эрэ майгынната сатыы, нухарыйан барбыта. Таһырдьа сырдыргыыр тыас иһиллибитигэр уһуктан, өгдөҥнөөн иһэн, «түүл… түүлүм» диэн саныы, дүҥүрүн кууспутунан иһийбитэ. Дьиэл сырдыгы киллэрэрдии киэҥник силэллээт, хараҥара түспүтэ. Итини даҕаспытынан, ким эрэ айаҕын саба тутан, ыйааһынынан баттаабыта. Хучана тыына хаайтаран, өрө түллэҥнээн эрдэҕинэ, сүүһэ сүр ыарыылаахтык доргуйан эрэрэ уонна хараҥаҕа сүппүтэ…

– Аһары туттубатыҥ ини… – Тоҕурай Боотур дүҥүрү туора хаһыйа, ойууну умса эргитэн, илиилэрин кэдэрги баайа ыйыппыта.

– Ээ, сутуруктан туох буоллаҕай, кыратык, кыратык оҕустум, – Күүкүр Боотур биир кэм ынчыктыы, Хучана атахтарын холбуу кэлгийбитэ. Ойууннарын илиилэрин, атахтарын кэлгийэн, тиэрэ тарпыттара.

– Алыстаабыккын дуу, тугуй? Киһибит муннуттан хаана барбыт. Айаҕар бүө угуо суохпут, хааныгар чачайан өлүүһү… Хаһыытаары гыннаҕына, көхсүгэ дуксуйа иһиллииһи, – Тоҕурай Боотур туора хаһыйыллыбыт дүҥүрү ылбыта. – Чэ, бара охсуох, киһигин сүк, – диэбитинэн таһырдьа ойбута.

Тоҕурай Боотур инникилээбитэ, Күүкүр Боотур ойууну модьу сүнньүгэр биллэҕи быраҕынан, таһаҕас оҥостуммакка, сүүрэр-хаамар былаастаах ортокулаабыта. Кэннилэриттэн Чохоон Боотур ох саатын ытардыы бэлэм тутан, кэннинэн сирэйдэнэн, тыаһы-ууһу иһиллии күлүкүчүйбүтэ. Мыраан үрдүгэр аҕылаан-мэҕилээн тахсан кэлбиттэрэ.

– Аттарбытыгар чугаһаатахпытына, билэн иҥэрсийиэхтэрэ. Бу чуумпуга ыраахтан иһиллиэ… Чохоон Боотур, оол көстөр арҕас үрдүгэр манабыл хаамыталыыра. Тыаһа-ууһа суох тиийэн, истибэт оҥор! Өлөрөөйөҕүн… Кэлгийэн, айаҕар бүөтэ анньаар. Кытаат, биһиги манна күүтүөхпүт, – Тоҕурай Боотур дьаһайбыта. Чохоон Боотур куйаҕын, дуулаҕатын устан, алаҥаатын хаалларан, аҥаардас быһахтаах эрэ бэстэр быыстарынан элэҥнии турбута. Өр-өтөр буолбатаҕа, сүүрэн мэҥийэн кэлбитэ.

– Барыаҕыҥ. Сордоох… Утуйа сытар эбит. Уһугуннарбатым… Бэскэ кэлгийдим, айаҕын бүөлээтим. Салгыы утуйар ини, – дии-дии куйаҕын кэтэн хачымахтаспыта.