Текст книги "1986. Аргыардаах саас"

Настялаах Зоя суунар сиргэ тахсан баралларын кытта, Күннэй туумбатыттан биир түбэhиэх халыҥ уопсай тэтэрээти ылан, ол кэннигэр хоhоонун бастакы икки күпүлүөтүн бэрт тиэтэлинэн суруйа охсон кэбистэ. Ол күн хоhугар соҕотох хаалан баран, хоhоонун ситэрэн суруйбута, тылын-өhүн чочуйда, тупсарда. Хоhоонун «Маҥан хаар» диэн ааттаата, хат-хат ааҕан көрдө. Ол аайы сүрдээҕин астынна, дуоhуйда.

Күннэй онтон ыла ардыгар лиэксийэ истэ олорон кытта хоhоон суруйуон ис-иhиттэн сүрдээҕин баҕаран кэлэр буолла, өйүгэр туох көтөн түспүтүн тута тэтэрээтигэр сурунан иhэр… Арай биирдэ Өктөөп бырааhынньыгын иннинэ субуотаҕа Настя төрөөбүт күнүн бэлиэтээтилэр. Онно кыыс бииргэ төрөөбүт убайа, университекка медицинскэйгэ иккис куурска үөрэнэр Ньургун Максимов диэн уол сырытта. Уол үрдүк уҥуохтаах, кэтит сарыннаах, маҥан сүүhүгэр түспүт долгуннурар будьурхай баттахтаах. Оттон харахтара хайдах эрэ ис-истэриттэн саҕыллан тахсар ураты уоттаахха дылылар.

Настя убайын Күннэйгэ анаан-минээн илии тутуhуннаран билиhиннэрдэ. «Күннэй диэммин», – диэн баран, кыыс, соччо сэҥээрбэтэхтии, илиитин биэрдэ. Арай уол кытаанах илиититтэн, ип-итии ытыhыттан Күннэй сүрэҕэ хайдах эрэ биирдэ мөҕүл гына күүскэ тэбэн ылла.

– Оо, ааттыын даҕаны кэрэ киhи эбиккин! – диэн сибигинэйэ-сибигинэйэ, уол сүгүрүс гынна.

Биэс кыыс уонна икки уол, Ньургун табаарыс уолунуун кэлбит этэ, буоланнар хосторугар аhаатылар. Настяны уон сэттэ сааhын туолбутунан эҕэрдэлээтилэр, элбэхтик ыллаатылар-туойдулар, күллүлэр-саллылар. Онно Ньургун Күннэй аттыгар олордо. Кини, гитараҕа оонньуу-оонньуу, олус үчүгэйдик ыллаата. Өссө бэйэтэ ырыа мелодиятын айар эбит.

Хосторун иhигэр магнитофонунан үҥкүүлээтилэр. Онно барытыгар Ньургун Күннэйтэн харыс да сири арахсыбакка үҥкүүлэстэ эбэтэр ону-маны, араас көрүдьүөстээҕи кэпсээн-ипсээн таҕыста.

– Ньургун, эн өйдөө дуу – Күннэй занятай ээ, – диэн биирдэ балта Настя, убайын буойбута буолан, баттаҕыттан тарта.

– Өйдүүбүн-өйдүүбүн эрээри… – Ньургун күлэ-күлэ, икки илиитин нэлэҥнэтэн кэбистэ.

Ол киэhэ оннук ааста.

Нөҥүө күнүгэр, өрөбүлгэ, киэhэлик Ньургун балтыгар эмиэ кэлэ сырытта, Күннэйи сураста. Онно кыыс суоҕа: Аппа Уҥуор эдьиийин аахха барбыта.

Аҕыйах хонон баран Өктөөп бырааhынньыгар, сэтинньи 7 күнүгэр, сарсыарда Күннэй бииргэ үөрэнэр кыргыттарыныын демонстрацияҕа кыттан, Орджоникидзе аатынан болуоссакка холуоннаҕа кыбыллан турдахтарына.… эмискэ Ньургун баар буола түhээт, кыыhы илии тутуhан эҕэрдэлээтэ уонна күлэн-үөрэн, кэпсээн-ипсээн киирэн барда. Дьүөгэ кыргыттара Күннэйдээххэ көхсүлэринэн буолан турдулар.

– Чэ, Ньургун, мин… эйиэхэ прямо этэбин, атын, үчүгэй, эрэллээх уол доҕордоохпун диэн. Онон аны эн миэхэ кэлиэҥ суоҕа этэ. Серьезно этэбин, – Күннэй инньэ диэн баран, иэдэс биэрэн, кырыытынан турда.

– Сөп! Оччоҕо мин эмиэ прямо уонна серьезно этэбин: мин эйигин көрөөт даҕаны олус сөбүлээтим. Олус!.. Ону хайдах даҕаны гынар кыаҕым суох. Этэргэ дылы, сүрэххэр хамаандалаабаккын… – Сүрэҕи өй салайыахтаах буоллаҕа дии!

– Мин сүрэҕим өйбүн букатын истибэт! Вот в чем дело! – Ньургун Күннэйи тоҕоноҕуттан эргилиннэри тардан ылбыта. – Эн миигин сразу киэр анньан кэбиhимэ ээ. Бу курдук көрсүhэр… сороҕор бииргэ сылдьар буолуохха ээ? Баҕар, үчүгэйдик биллэххинэ-көрдөххүнэ миигин бэйэҥ сөбүлээн туруоххун сөп. Баҕар, мин ол доҕор уолгунааҕар өссө ордук үчүгэй, өссө эрэллээх доҕор буолуохтаах киhи сылдьарым буолуо… Чэ, быhаччы эттэххэ, иккиэммититтэн кэлин бэйэҥ талан быhаарыныаҥ этэ. Күн-дьыл устан аастаҕын ахсын олоххо араас буолуон сөп, киhиэхэ араас өй‑санаа киириэн сөп ээ.

– Суох! Төhөлөөх да күн-дьыл бардын – мин санаам букатын уларыйыа эрэ суоҕа! – Күннэй суоhурҕана соҕус сибигинэйдэ.

– Сөп, эн эттиҥ, мин иhиттим… Ол эрээри бүгүн эн аттыгыттан арахсыам суоҕа. Онон бүтэр!

Аттыларыгар турар дьон айдааннарыгар-күүгээннэригэр, ардыгар ыллыылларыгар, ханна эрэ чугас духовой оркестр ньиргийэр тыаhыгар буолан ити кэпсэтиилэрин бэйэлэрин кыргыттарыттан ким даҕаны өйдөөн‑ дьүүллээн истибэтэ быhыылааҕа.

Кырдьык, ол эппитин курдук, Ньургун Максимов демонстрацияҕа кинилэри кытта хаамсан барбыта. Ленин болуоссатын ааhан баран, холуонналара ыhылларыгар, дьон төттөрү-таары аалыҥнаhыытын туhанан Күннэй уолтан арахсан, тэйэн баран хаалбыта.

Кыргыттарын кытта училищетын уопсай дьиэтигэр тиийбитэ, таhырдьа Степалаах Илья хайыы-үйэҕэ кэтэhэн тураллар эбит. Онон Настялыын төрдүө буолан, куорат устун күүлэйдии бардылар. Ол сылдьалларын тухары Күннэй кулгааҕар Ньургун Максимов: «Мин эйигин көрөөт даҕаны олус сөбүлээтим!» – диэбит тыллара хат-хат дуораhыйан иhиллэргэ дылылар…

АЛТЫС БАҺА

Иван Данилович Таскин, төрөөбүт-үөскээбит дойдутугар, хаан-уруу аймахтарыгар тиийбит киhи, үс күн куобах уопсай күрэҕэр сылдьан, ыраахтан кэлбит ыалдьыппыт диэн биир куобаҕы эбии биэрэн, барыта уон түөрт куобахтаах киирдэ.

От үрэх халыҥ систэрин куобахтара буолан бөдөҥнөрө, эмистэрэ сүрдээх этэ. Өрөбүл киэhэ убайа Сорогоду кытта үс көстөөх үрэх баhыттан тыраахтар бырысыабыгар ыбылы тиэллэн дьиэлэрин булбуттара.

Куобахтарын хоспоххо сиргэ тарҕата быраҕаттаан, малларын-салларын дьаhайан баран, дьиэлэригэр киириилэригэр улахан күөс миискэҕэ ыгыччы буhарыллыбыт ынах этин кытта сибиинньэ сыата, эмиэ да хортуоппуйдаах куобах этэ ыhаарыламмыта, уулларыллыбыт арыыга уста сылдьар алаадьы, баахыла өрөhөлүү тардыллыбыт остуола кинилэри күүтэн турара. Оҕолор эрдэ аhаан бүппүттэр этэ.

– Төhө эрэ сылайдыҥ, илиhинниҥ буолла? Чэ, үчүгэй аҕайдык тото-хана аhаа-сиэ, – дии-дии, саҥаhа Өлөксөөс улахан тэриэлкэҕэ миин кутан биэрдэ.

– Кырдьык, тыаҕа хаама үөрүйэҕэ суох киhиэхэ балачча ыарахан да, син дьон тэҥинэн сылдьа сатаатым быhыылаах, – Иван Данилович санныларын хамсатан, быччыҥнарын туппахтаан көрдө. – Дьэ, сарсын сарсыарда төhө эрэ көhүйэн турабын?

– Хайа-а, бу туох… сылаа таhаарарбыт диэн суох дуу, тугуй дуу? – Сорогод кэргэнин диэки көрөн, соhуйбуттуу туттан олордо.

– Ээ, баар-баар!.. Эйигин остуолга бэйэтэ аҕалыа диэн санаан билии бэрдэрдим ини? – Өлөксөөс хап-сабар ойон турда.

Эр дьон аhыы-аhыы, маҥнай үчүгэй булт туhугар диэн, онтон доруобай буолар уонна сылааны таhаарар туhугар үрүүмкэ көтөхтүлэр. Иван Данилович дьиэҕэ киирэн, таҥаhыттан көҕүрэтэн сыгынньахтанарыгар, суунан-тараанан остуолга кэлиэр диэри үс күннээх сылаата бүтүннүүтэ киирэргэ дылы буолан, аhыыр даҕаны сэниэтэ суох, нэhиилэ орону эрэ булар кыахтааҕа. Онтон үөрэ-көтө, кэпсэтэ-кэпсэтэ, аhаан-сиэн истэҕин ахсын, улам-улам этэ-хаана сэргэхсийэн, чэпчээн барда.

– Чэ, Уйбаан, ол этэр… дьиэҥ, даачаҥ маhын манна бэйэбит да кэрдиэхпит. Ол туhугар букатын санаарҕаама, – диэтэ убайа Сорогод, өссө төгүл үрүүмкэтин күөрэс гыннара-гыннара. – Онон, хата, сарсын өрөөн, сынньанан бараҥҥын, баҕар, эмиэ куобахтыы бараар. Куобахха хаамааччылар атын да дьон бааллара буолуо. Баҕар, олору кытта тахсыhыаххын да сөп. Бэйэҥ хайдах саныыргынан, сүрэҕиҥ хайдах сылаай гыннарынан буоллаҕа… – Ээ, оннук-оннук! Ама, мас кэртэрэ тыаҕа таhаарыаххыт дуо, дойдутугар биирдэ кэлбит киhини? – саҥаhа Өлөксөөс тыл кыбытта.

Иван Данилович буоллаҕына, оннугу күүппэтэх буолан, туох диэҕин булбакка, саҥата суох олордо.

– Ол маhын кэрдиитэ диэн дьорундаа буоллаҕа дии. Өссө маhын антах суоран бэлэмнээн, истиэнэтин таhааран кэбиhэр киhи. Оччоҕо куоракка бэлэми тиэйэн киллэрэҥҥит боруоста хаалаан кэбиhиэххит этэ, – Сорогод кэпсии олордо.

– Бэйэм туохха даҕаны кыттыбакка наhаа бэлэмҥэ сылдьарым хайдах эрэ буолсу… Олус атаахтаары гынным дуу? – Иван Данилович оҕо курдук кэтэҕин тарбанан ылла.

– Эйиэхэ, баар-суох аймахпытыгар, хаан аймахпытыгар тоҕо көмөлөспөт буолуохпутуй? – Өлөксөөс кыракый вазалаах дьэдьэн барыанньатын Иван Данилович иннигэр чугаhата ууран биэрдэ. – Биhиги киhибит эhиэхэ өйөнөн, сыстан, үөрэх үөрэнэн, этэҥҥэ эрэ сырыттар диэн баҕалаахпыт. Эhиги кинини көрө-истэ сылдьаргыт даҕаны улахан көмө буолуох этэ.

– Кырдьык, киhибитин көрө-истэ сылдьар наада… Бэйэтэ даҕаны хайдах эрэ биир сүнньэ суох киhи курдук, төбөтүн хайа диэки тутар да, ол диэки бара турар. Ити Алдан куоратынан эргийэн Дьокуускай эбэни булбут ээ… мантан быhа даҕаны куораты булуохха баар этэ. Биhиэнэ кэм оннук… hэ-hээ! – Сорогод күлэн кэбиhэр.

– Ханныгын даҕаны иhин кэлин эрэйгитин төлүөхпүт, хайдах буор босхотугар үлэлиэххитий? Хаан биирин иhин, хармаан туспа диэччилэр эбээт! Дьон даҕаны босхо үлэлээбэт ини? – Иван Данилович ис санаатын биллэрэ оҕуста.

– Ээс, хайдах эhигиттэн харчы ыла туруохпутуй?! Аймахтыылар оччолоох буолуоҕу хардарыта ылсаллара-бэрсэллэрэ буолуо, – дии-дии, Өлөксөөс кэргэнин диэки көрөн ылла.

– Чэ, баҕар, бириэмэлээх буоллаххына, биир эмэ күн тахсан маhын кэрдиэххэйиҥ.

– Ол саамай сөп этэ. Өссө маспытын суоран, бэлэмнээбитинэн барыахха баара. Аны икки күн куобахха сырыттахпына, сөп буолан барар, тыыным тахсар ини?

– Сөп, эн этэргинэн буоллун. Оччоҕо биир эмэ уолаттары эрдэттэн үлэhэн кэбиhиллиэ, – Сорогод чэйин тобоҕолоон хантас гыннарда уонна: – Ол эрэйгитин төлүөхпүт эҥин диэмэ, дьоҕус дьиэ эркинин таhаарар диэн киhи илистэр туох улахан үлэлээх буолуой?! Ол дьиэҕин антах киллэрэҥҥин сүhүөҕэр туруоруоххар диэри үлэтэ да, ороскуота да элбиэ турдаҕа, – диэн Сорогод ылыннарыылаахтык ыпсаран кэбистэ.

Нөҥүө сарсыардатыгар Иван Данилович хойутуу туран, наҕылыччы аhаан-сиэн баран, саатын кытта дьоҕус өйүө ылан, соҕотоҕун илин алаастар тыаларынан кэрийэ барда. Кини ийэтин-аҕатын былыргы өтөхтөрүн уонна оҕо сааhыгар сылдьыбыт сирин-уотун кэрийэн көрөр баҕа санаалаах.

Тоҥ былыттаах, арҕааттан хаҕыс тыаллаах курас күн буолбут. Күн ортотугар диэри икки куобаҕы туруорбутуттан биирдэстэрин ылла, бастакытын саатын сүгэн иhэр буолан, соhуйан хаалан, ыппакка хаалла. Кыhыйбыт санаатыгар олус бөдөҥ, муус маҥан куобаҕы куоттарда.

Дьэ, күнүс төрүттэрин өтөхтөрүгэр Хаар Балаҕаҥҥа тиийдэ. Балаҕаннара эрэйдээх эркинэ онон-манан тохтон түhэн, тоҕута көтүллэн, алдьанан, аҥхайан тураахтыыр эбит. Оhохторун оннугар кыhыл буор көстөр. Кэриччи сыҥаhа оронтон биир хаптаhын ордубатах. Иhирдьэ бүтүннүүтэ сылгы, ынах киитэ. Манна хаhан даҕаны ыал, дьон олорботоҕун курдук көрүөхтэн дьулаан, үөдэн-таhаан дойдута буолбут.

Арҕааттан үрэр күhүҥҥү курас тыал балаҕаны курдаттыы сайа охсор. Ол хаҕыс, тымныы салгын Иван Данилович түөhүн иhинэн киирэн тахсар курдук.

Манна олордохторуна кини төрөөбүт. Үс сааhыгар диэри бу балаҕан буоругар буккуллан улааппыт, сыҥаhалаан хаампыт, бу онно кытара сытар көмүлүөк оhох суоhугар сыраллыбыт. Үс саастааҕар ийэтэ эмискэ ыалдьан өлбүт. Онтон ыла мантан көhөн, балтыныын Даайыстыын ити абаҕатын аахха сыстан, улаатан, оскуолаҕа үөрэнэ киирбиттэрэ. Иккис кылааска үөрэнэр кыhыныгар тымныы оройугар аҕата ыалдьан өлбүтэ. Кыhынын интэринээккэ олорон үөрэнэн, сайынын аймахтарыгар сыстан, Орто Эбэ орто оскуолатын үөрэнэн бүтэрбиттэрэ. Балта Даайыс Дьокуускайдааҕы медицинскэй училищены бүтэрэн, Тааттаҕа үлэҕэ ананан барбыта уонна онно нөҥүө сылыгар олохтоох уолга кэргэн тахсыбыта. Билигин хайыы-үйэҕэ түөрт оҕолоох ыал ийэтэ буолан, дьиэлэнэн-уоттанан олохсуйан олорор.

Аҕата тыыннааҕар уолу сайын аайы өтөхтөрүгэр батыhыннаран элбэхтик илдьэ кэлэрэ. Ол сылдьан урут манна хайдах ыал буолан, бултаан-алтаан олорбуттарын туhунан быhыта-орута кэпсиирэ. Иван киhини өйдүүр буолуоҕуттан бу Хаар Балаҕаны мин ийэм-аҕам, өбүгэлэрим, төрүттэрим өтөхтөрө диэн эрэ билэр уонна ол даҕаны иhин төрөөбүт-үөскээбит төрүт алааhа, бу самнархай балаҕана күн-дьыл көмнөҕөр көмүллүбэт, умнуллубат кыракый кыым буолан түөhүн иhигэр сириэдийэн сылдьааччы… Төhө даҕаны уhун сылларга алааhын буоругар үктэммэтэҕин иhин, ол кып-кыракый кылайар кыымын түөhүн иhигэр кыламнаппытынан манна аҕалбыта – аны ол кыыма эмиэ сирэлийэн, өрө күөдьүйэн таҕыста. Ол аата ахтылҕаннаах алааhын, бэйэтин төрүт дойдутун буоругар үктэнэн, атаҕын тиҥилэхтэринэн эбии эрчим, саҥа күүс этигэр-хааныгар кутуллан киирэргэ дылы гынна. Айбыт Айыылара, төрөппүттэрин, төрүттэрин салгын куттара: «Биhигини сир үрдүгэр ааттатыах, удьуорбутун ууhатыах эн бааргын! Кытаат, киhи-сүөhү төрдө буол!»– диэн кини кулгааҕар сипсийэргэ дылылар… Иван Данилович, тыа саҕатыттан кураанах мутугу кыбынан аҕалан, балаҕанын оhоҕун оннугар уот оттон, дьоҕус хочулуоҕар уу баhан таhааран уотугар оргута уурда. Хаппыт мутук көхтөөхтүк тачыгырыы умайан, бэрт сотору уута оргуйан үрүҥ күүгэни куобахтатта. Иван Данилович: «Аал уотум, аhаа-амсай, үөр‑көт!»– диэн ботугуруу-ботугуруу, уотугар арыылаах алаадьыны уурда уонна куруусканан итии чэйи кыра-кыратык сыпсырыйан иhэ олордо.

Ити түгэҥҥэ кини бүтүн бэйэтэ муҥура, түгэҕэ биллибэт дириҥ санаа буолан, былыргы үйэтинээҕи балаҕан элээмэтин иhигэр собус-соҕотоҕун, кэлии курдук хамсаабакка, хоройон олордо… Алааhыттан тахсарыгар тыа саҕатыгар тохтоон, эргиллэн туран, ыраах аҥхаллан, самнан турар балаҕанын диэки одуулаhа, аны манна эhиил кэргэммин, оҕолорбун аҕалан сырытыннарыыhыбын диэн санааҕа кэллэ. Кинилэр хантан хааннаахтарын, кимтэн кииннээхтэрин, бэйэлэрин төрдүлэрин-уустарын билэн улааталлара, ордук тыа сириттэн тэйэн куоракка олорор оҕолорго олус наадалаах буолуоҕа.

Икки күн төрдүө буолан, Тураҥнаах үрүйэтин ыhыытыыр баhыгар тыраахтарынан тахсан, дьиэ маhын кэртилэр. Иккис күнүттэн бэрэбинэлэрин хонууга таhан истилэр. Ол күн халлаан өлгөмнүк хаардаан туналытан, туманнатан барбыта. Тула барыта муус маҥан көп хаарынан сабылынна.

Арай ол киэhэ эмиэ хараҥаҕа бөhүөлэги булан, дьиэлэригэр киирбиттэрэ – Сорогоду бииргэ бултуур-алтыыр табаарыhа Дьэримиэй Чокуурап күүтэн олорор эбит.

– Чэ, доҕоор, киэҥ уораҕайбытыгар, көҥүл дуолбутугар бардыбыт, бу киэhэ Хабырыыл Уйбаанабыс бэйэтинэн кэлэн биhиэхэ олорор, мантан киэhэ суолбутун тутуоҕуҥ диир, – Дьэримиэй кэлбит соругун кэпсээбитинэн барда.

– Тыый, доҕор, туох үлүгэрдээх ыксалай дуу, тугуй дуу? Ол мантан түүн халлаан хараҥатыгар бараммыт тугу тоҕо көтөр үhүбүтүй? – Сорогод сирэйэ-хараҕа атын үлүгэрдик сэргэхсийэ түстэ.

– Тойоммут баҕата, дьаhала оннук. Мин тугу билиэхпиний? Эйигин хайаатар даҕаны илдьэ барабыт, оҥостон бэлэм олордун диэн миигин бу ыытта.

– Эн Доҕоруҥ баар ини?

– Баар-баар. Босхо сырытыннарбытым, сордооҕум тот баҕайы быhыылаах. Оттон эн Кырсаҥ?

– Санаабытыгар илдьэрбит дуу? Атаҕын бэргэтэн кэбиhээхтиирэ буолуо да… – Илдьибэккэ! Баар-суох эрэлбит Кырсабыт эрэ буоллаҕа… Ол мин Доҕорум диэхтээн саарбах ини? Чэ, оччоҕо эн төhөҕө бэлэм буолаҕын, төhөнөн кэлэбитий?

– Бэйи, дьиэбэр кэлбит киhи аhаан-сиэн бараммын, хомунан хайаан… Чэ, чаас, биир чааhынан диэххэ.

– Сөп‑сөп! – Дьэримиэй түргэн үлүгэрдик таhырдьа элэс гынан хаалла.

Сорогод, остуол диэки көрбөхтөөн баран, хоhугар киирэн, тимир дьааhыгын хаhан талыгыратар тыаhа иhилиннэ. Онтон кэлэн таhырдьа ааста.

– Хайа, инньэ гынан киhибит барсар буолла дуу? – Иван Данилович илиитин сууна туран, саҥаhыттан ыйытта.

– Барсыбата диэн кэлиэ дуо? Ити хайыы-үйэҕэ хомунан эрэр дии! – Өлөксөөс остуолга аhын тардан баран, аны киhитигэр өйүөтүн тэрийэр түбүккэ түстэ. – Ити Дьэримиэйдиин тыаҕа куруутун бииргэ бултааччылар. Анарааҥҥыта бу киhитэ суох букатын сатаммат курдук туттааччы. Дьэ, быhа, сүрдээҕин тапсаллар! Туох эрэ курдук… – Төhө бултуйааччыларый? Холобур, былырыын хас кыылы охторбуттарай?

– Ээ, суох, улаханнык бултуйбатахтара, биhиги киhибит дьиэтигэр бэрт кыраны, аҕыйахта сиири эрэ аҕалбыта. Хайа уонна ол тойонноругар үгүөрүтүк биэрэн ыыттахтара дии! Сыл аайы оннук кэриэтэ сырыыны сылдьаллар.

– Оччотугар Дьэримиэйинээн бэйэлэрэ туспа бултуохтарын дуу, хайдах дуу? Итинник сылдьаллара туох туhалааҕый?

– Кэбиис, туох диэн эттэххиний? Дьэримиэй ол тойонтон туhаммыта элбэх – үс сыллааҕыта көлөөскөлөөх матасыыкыл ылбыт диэбиттэрэ, ааспыт күhүн аны «Урал» матасыыкылы ылан, күтүөтүгэр анаабыт үhү. Арай биhиги киhибитигэр баччааҥҥа диэри туох даҕаны суох. Бэйэтэ да туохха наадыйарын туhунан биирдэ да тыл быктарбат быhыылаах.

– Баҕар, ол Хабырыыс Уйбаанабыскыт Дьэримиэйин эрэ билинэрэ буолуо, биhиги киhибитин чугастык сыhыарбата буолаарай?

– Оннук да быhыылаах… Биhиги көннөрү илии-атах эрэ буолабыт дуу, ханнык дуу?

– Тойон киhи бэйэтэ даҕаны өйдүөн сөп – үтүөнү үтүөнэн төлүүр туhунан… Ол аата киниэхэ биэрэрин улахан наадалааҕынан аахпат буоллаҕа… – Иван Данилович тэлэбиисэр иннигэр баран олорон эрдэҕинэ, дьиэ аана тэлэллэ түстэ.

– Били утуйар мөhөөгүм ханна ууруллубута эбитэй? Көрдөөн көрдүм даҕаны булбатым ээ, – диэбитинэн Сорогод аҥаар атаҕын аан боруогар ууран иhэн, төттөрү ылла. – Киhи тиэтэйдэҕинэ биирбит эмэ оннугар баар буолуо дуо? Эчи, ампаарбыт хараҥата, кыараҕаһа да бэрт, киhи сатаан да хамсаммат.

– Чэ-чэ, олус ону-маны сиэллээн-кутуруктаан барыма, – кэргэнэ Өлөксөөс буойда. – Хотуой Биэрээ, ыл ампаарга тахсаҥҥын аҕаҥ утуйар мөhөөччүгүн булан биэр эрэ.

Уҥа хостон Вера тыбыгырайан таҕыста:

– Мин ону үнүрүүн сундуукка укпутум ээ.

– Ол тоҕо онно кистээтиҥ? Долбуурга даҕаны турдаҕына? – аҕата тыл ыһыгынна.

– Һы, кутуйах сиэҕэ диэн… хайыы-үйэҕэ биир сиринэн кэбийбит этэ, – Вера таhырдьа дьоруоҥхайдыы турда.

Киэhээҥҥи аhылыктарыгар остуол тула олордулар. Сорогод туох да саҥата суох эт миинин иhэн бурулатан барда.

– Бу бараҥҥыт хас хонукка сылдьаргыт буолла? Аны өйүөҥ тиийбэтэ дуу? – Өлөксөөс киhитигэр улахан ыстакааҥҥа үүттээх чэй кутан биэрдэ. – Сыл аайы бу курдук сахсыллан бараҕын да, үчүгэйдик бултуйбутуҥ баhа биллибэт, куруутун улахан туhата суох сырыы буолар эбээт! Арай айылҕаҕа сылдьан күүлэйдээн, аhаан-сиэн абыранан эрдэҕиҥ.

– Һы, күүлэйдээн диигин дуу? Онно туох күүлэйэ, сынньалаҥа кэлиэй, күнү быhа хара тыаны кэтэ сылдьан… Арай аhын чааhа үчүгэй ини. Арыгыны бэйэҥ төhө иhэргинэн, – Сорогод саҥа таhааран күллэ.

– Ээ, биhиги онон сөп буолаахтаан эрдэхпит, – Өлөксөөс киhитигэр иэдэс биэрэн кэбистэ.

– Кырдьык, манна диэн эттэххэ, ол хаhыс эмэ сылгын бултаhар тойоҥҥор быыска-арыкка туохха наадыйаргын тыл быктарыаххын сөп эбит. Онтон киhи кыбыстыан сатаммат. Дьэрэмэйигэр син биэртэлиир эбит дии? – Иван Данилович убайыгар туhаайан эттэ.

– Ээ, эн эмиэ инньэ диэн санаатыҥ дуо?.. Ким билэр… хайдах эбитэ буолла? Тоҕо эрэ тылым тахсыбат ээ… – Кэбис, инньэ диэмэ, бу сырыыгытыгар баҕас санааҕын хайаатар да биллэр. Этэргэ дылы, ытаабат оҕону эмсэхтээбэттэр. Саҥарбакка сырыттаххына, эн туохха наадыйаргын бэйэтэ өйдөөн кэлэрэ саарбах.

– Уйбаан сөпкө этэр… бу сырыыгын мүччү түhүөҥ суоҕа этэ, – Өлөксөөс эпсэн биэрдэ.

Сорогод өрө тыынан кэбистэ уонна саҥата суох олорбохтоон баран:

– Бэйи, кырдьык даҕаны, бу сырыыбар хайдах эмэ гынан Хабырыыл Уйбаанабыска этэн көрөрүм дуу? Матасыыкыл буондатын көрдөhөр инибин? – диэбитэ.

– Оннук-оннук, тиэхиникэтэ суох айаҥҥа‑сырыыга эрэйэ бэрт! Ыал үксэ матасыыкыллаах, – Өлөксөөс сэргээтэ.

– Оччоҕо кэлээскэлээҕи көрдөөр, – аны Вера тыл кыбытта.

– Оо, бэрт да бэрт! – Костя, остуол уhугар олорон, мэктиэтигэр, олоппоhуттан өндөрөҥнөөн ылбыта. – Хата, мин матасыыкыл ыытарга үөрэниэм. Аҕам суоҕар мин илдьэ сылдьар буоллаҕым дии?

– Бу уол омунун көрүҥ эрэ… хайыы-сах ылан эрэргэ дылы. Хайа, аны утары уунарбыт диэн баар ээ?

– Ыстаабыккын эрэнимэ, ыйыстыбыккын эрэн диэччилэр, олус эрдэттэн үөрүмэҥ. Баҕар, ылыныа суоҕа ээ, тойон киhи… Дьиэ илиҥҥи түннүгүнэн массыына хараҕын уота сандаарыҥныырын кытта, Сорогод остуолтан сулбу ыстанан турда.

СЭТТИС БАҺА

Дьол көмүс уйата Дьокуускайбыт барахсан! Хоту дойду, саха киhитин саргытын тирэҕэ буолбут баар-суох куораппыт – дьол көмүс уйатын кыhыл көмүс киэргэлинэн Сэргэлээх иккитэ буоллаҕа. Үгүс көлүөнэ саха ыччатын саргыга салайар сайдыы кыhата – Сэргэлээх иккитэ. Үтүөҕэ‑кэрэҕэ, үрдүккэ, үйэлээххэ эрэ уhуйар айыы сирэ – Сэргэлээх иккитэ. Сааскы сайа охсор салгынын курдук олох саҥалыы тыына иитиллэр, сарсыҥҥы сардаҥа төрүүр сырдык сирэ – Сэргэлээх иккитэ.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи физика-ахсаан оскуолатын тохсус кылааhын үөрэнээччитэ Степа Таскин, үөрэҕэр ыарырҕатыахтааҕын эрдэттэн бэйэтэ да билэр буолан, хара маҥнайгыттан бэйэ бодотун тардынан, туох баарынан кыhаллар, атыҥҥа мээнэ арылдьыйбакка буола сатыыр. Төhө даҕаны кыhалла сатаатар, ордук ахсааҥҥа ыарырҕатара биллэн барда. Ол иhин атаhа Илья Бояров быыс буллар эрэ өрүү көмөлөhөр. Ахсаан учуутала Степанида Ивановна Степа туhунан: «Хайдах уонна тоҕо биhиги оскуолабытыгар киирэн хаалбыт оҕо эбитэ буолла?» – диэбитин завуч Анна Петровна: «Таскиннаах Бояров ыраах тыаттан бэйэлэрэ олус баҕаран, дьулуhан туран киирбит оҕолор, онон үөрэниэхтэрэ», – диэн саба саҥаран кэбиспит үhү диэн уолаттарга иhиллибитэ.

Оттон Күннэй Степаҕа көмөлөhүөн баҕарара да, бэйэтэ даҕаны быыс булбат этэ. Үөрэх күнүгэр киэhэтин куораты биир гына сыыйан айанныыр кыаҕа суоҕа. Биир өрөбүл күн иккиэн Пушкин аатынан библиотекаҕа дьарыктаммыттара. Ол кэннэ оннук түгэн хайа-хайаларыгар көстө илик.

14‑с куорпус 213 хоhугар ордук киэhэтин атын хостортон, ардыгар, атын да куорпустартан араас уолаттар элбэхтик сылдьаллара. Бука барылара Ганя Винокуров атастара-доҕоттторо буолан иhэрэ. Ганяҕа үөрэҕэр көмөлөhөр да буолан, үгэс курдук, ордук элбэхтик Тараас Иванов сылдьара.

Биирдэ Тараас итирэн баран милииссийэҕэ түбэhэ сылдьыбыт үhү, ол аата уолбут эрэйдээҕи университетыттан көтүтэр буолбуттар диэн иhиллибитэ. Тараас хас да күн көстүбэтэҕэ. Дьэ, онтон биир киэhэ хойутуу билбэт уолларыныын киирэн кэллилэр. Биллэр-биллибэт гына испиттэр этэ.

Ганя Винокуров, электрическэй чаанньыгын толорон уокка холбоот, туох баарынан ас тарта.

– Хайа, бу сорох бырааттарым ханналарый? Ыраахтар дуу, чугастар дуу? Чугас буоллахтарына ыҥырыахха, – диэн бааҕынаабытынан Тараас ыстаанын сиэбиттэн биир бытыылка буокканы таhааран остуолга «лос» гына уурда уонна тимир ороҥҥо тиэрэ түhүнэн кэбистэ.

– Ол бырааттар… антах тэлэбиисэр көрө олорор буолуохтаахтар, – Миша Чемезов тута тахсан, уолаттарын сонно булан, адаарыҥнаhан, адаҥхастайданан аҕай киирэн кэллилэр.

– Чэйиҥ, бырааттар, бу эhиэхэ биир үтүөкэн доҕорбун билиhиннэрэ аҕаллым, билсэн кэбиhиҥ! – Тараас, түөhүллэн туран, илиитин нэлэс гыннарда.

– Айаал Оруоhун диэммин, – дии-дии, маҥан эттээх сирэйдээх саҥа уол, мылаллан туран, уолаттары кытта биир-биир илии тутуhан билистэ.

– Историк уонна бөлүhүөк, – Тараас эбэн биэрдэ.

Миша хоhун аанын хатаан «чып» гыннарда. Алтыан дьоҕус остуолларын тула олордулар.

– Чэйиҥ, бу аhы… туохтуоҕуҥ! – Тараас бытыылкатын бүөтүн аhан баран, тула көрдө. – Ким аккаастанар, баҕарбат – ол бэйэтин көҥүлэ, биhиги кимиэхэ да сыҥалаабаппыт.

Степалаах Илья ыстакааннарыгар чэй кутуннулар. Уоннааҕылар бастакы «тостарын» билсиhиинэн диэн түhэрэн кэбистилэр.

– Дьэ, нохолоор, эhиги даҕаны мин туспунан, бука, баhын-атаҕын да буоллар истэн олордоххут диэн сэрэйэбин, – Тараас, сүрдээх дьоhуннаахтык туттан олорон, кэпсээнин салҕаан бааҕынаата. – Биэс-алта хонуктааҕыта манныкка… биир быhылааҥҥа диэххэ дуу, түбэhэ сырыттым… Чэ, короче эттэххэ, справедливость, кырдьык диэн биhиги куораппытыгар букатын суох буолан эрэр эбит… – Ол айылаах туох ааттаахха түбэhэ сырыттыҥ? – Миша, быhа түhэн, ыйыта оҕуста.

– Оннук атаҕастанан баран ханна эрэ, кимиэхэ эрэ… душу изливать надо? Ол иhин бу истиҥ доҕорбор Айаалга бэҕэhээ аан бастаан туох баарынан, хайдах буолбутун кэпсээбитим… Кини миигин үчүгэйдик өйдүүр уонна өйүүр. Уонна бөлүhүөк бөлүhүөктүү быhаарар, быстахтык, чугастааҕынан буолбакка, ырааҕы көрөн, олохтоохтук, сиэрдээхтик. Өссө эбэн, сахалыы ыллыктаахтык диэххэ сөп.

Айаал, холку баҕайытык мылаллан олорон, биллэр-биллибэттик мүчүҥнээн кэбистэ.

– …Ол киэhэ аҕыс чаас ааhыыта Рабочай городокка олорор таайым аахха тиийээри маҥнай «двойкаҕа» олордум, – диэн Тараас кэпсээнин саҕалаата. – Арай Ленин болуоссатыттан биир кып-кыра уҥуохтаах, орто холуочук саха уолчаана олоруста. Оптуобус оннуттан хоҥноругар уол, үчүгэйдик тутуспакка турбут буолан, тиэрэ чинэрийэн кэннигэр турар нуучча дьахтарын үтүрүйдэ. Онуоха анарааҥҥыта сүрдээх улаханнык сарылаабытынан уолу сонун саҕатыттан ылан илгиэлээтэ, өссө биирдэ сирэйгэ сырбатта. Уол хардарсыах курдук илиитин сараҥнатан эрдэҕинэ, аттыгар турар нуучча дьахталлара сабыта охсуолаан кэбистилэр. «Хайдах буоллугут, тоҕо охсоҕут?!» – диэн уол хаhыытыы-хаhыытыы, үөхсэн эрдэҕинэ, биир эдэрчи нуучча киhитэ: «Ах, ты, черномазый!» – диэбитинэн, оннуттан ойон турда да, сутуругунан уолу кэтэххэ саайда. Уол эрэйдээх нукус гына түстэ. Дьэ, онно мин тулуйбатым, туох да ынырыктык кыhыйдым: «Тохтооҥ, киhини тоҕо кырбыыгыт?!» – диэт, икки-үс дьахтары үрдүлэринэн уунан били эдэрчи киһини саҕатыттан харбаан ыллым. Охсуhан бардыбыт. Дьахталлар ыhыы-хаhыы, аймалҕан бөҕөтүн тартылар. «Милииссийэни ыҥырыахха! Онно илдьиэххэ!» – диэн сарылаhа-сарылаhалар, биhигини араартаатылар. Сонно оптуобуспут «Волна» кафе аттыгар тохтоото быыылаах, аанын аспата. Били охсуллубут уолум эрэйдээх муостаҕа бүк түhэн олорор. Мин дьахталлары кытта аахсабын, этиhэбин. Миигин эмиэ итириккин, тоҕо иhэн баран айанныыгын диэн кутаалыы куталлар. Сотору буолаат, оптуобуспут аана тэлэллэ түстэ да, икки милииссийэ уолаттара: «Кто тут буянит?!» – диэбитинэн киирдилэр. Дьахталлар «бу уол охсуhууну тарта» диэн миигин бастатан, «тылынан үөҕүстэ» диэн сиргэ олорор уолбун иккиhинэн ыйан, өссө силэллэн биэрдилэр. Мин букатын арыгы испэтэҕим, сүүс бырыhыан өйдөөх сылдьабын диэн көрбүппүн милииссийэлэрбит дуомнара истиэхтэрэ, ылыныахтара баара дуо?! Биир да тылы «мыык» дэппэккэ, «антах, отделениеҕа тиийэн быhаарсыахпыт», – диэтилэр да, били уолбун хонноҕун анныттан туруору тардан ылан, миигин иннилэригэр уктан, оптуобус ааныгар кэннинэн буолан турар «Милиция» диэн суруктаах массыынаҕа симэн кэбистилэр. Иhирдьэ хас даҕаны өлө итирик киhи баара «куук-хаах», майдалҕан бөҕөлөрө. Ааранан испэтэх даҕаны киhи холуочуйан барыах курдук дьаабыта. Антах тиэрдэн миигин итириккин уонна оптуобуска кулүгээннээбиккин диэн буруйдаан боротокуол толорбута буолан баран, тута камераҕа хаайаары гыммыттарыгар өрөлөhөн турдум. Маҥнай арыгы испэтэхпин, илэ өйдөөхпүн дакаастаары. Мөккүөр бөҕө кэнниттэн син туруупкаҕа үрдэрдилэр – хантан кэлиэй, туох да суох буоллаҕа дии! Онтон дьурууhунайдыы олорор капитан званиелаах киhи биир хоско киллэрэн, ыйытта, доппуруостаата, хайдах буолбутунан кэпсээбиппин суруйан ылан баран, түмүгэр илии баттатта уонна: «Син биир буруйдаах эбиккин, киhиэхэ илиигинэн киирбиккин», – диэтэ. Мин табаарыспын көмүскэспитим диирбин истиэх бэйэлээх буолуо дуо?!.. Уолаттарын ыҥыран ылла да: «Камераҕа илдьиҥ!» – диэн бирикээстээн кэбистэ. Бүттэҕим ол! Уонна бараҥҥын кырдьыккын була сырыт! Дьэ, баттыгас, атаҕастабыл буолбат дуо?!

– Кырдьык, кыhыылаах суол эбит! – Ганя Винокуров өрө уhуутаан кэбистэ.

– Кыhыылаах буолбакка! – Тараас, мэктиэтигэр, ытамньыйан ыларга дылы гынна.

– Оо, онно мин баарым буоллар… – Миша Чемезов хаҥас ытыhын сутуругунан күүскэ охсубута.

– Мин даҕаны өhөспүн, нөҥүө күнүгэр сарсыарда таhааралларын кытта милииссийэ отделын начаалынньыгын аатыгар сайабылыанньа суруйан түhэрдим, – Тараас салгыы кэпсиир. – Бу курдук справедливайа суохтук туттулар, ыстарааптаатылар диэммин. Дьыаланы кытта билсиhиэх, бэрэбиэркэлиэх буолбута. Бэҕэhээ сылдьан ыйыппыппар ол киhим: «Биhиги үлэhиттэрбит өттүлэриттэн сокуону кэhии таhаарыллыбатах», – диэн ып-ыраастык ньылбаарытан кэбистэҕэ үhү, – Тараас, икки сутуругун харсыhыннары тутан баран, сүүhүн охсунар. – Адьаhын киhи тыына хаайтарыах курдук манна, бэйэлээх бэйэбит киин куораппытыгар… Бэйэбит куораппыт буолаахтаан… аатыгар эрэ ини!

– Ааттыын даҕаны нууччалыы буолбат дуо, дьокуут диэнтэн тахсар Дьокуускай, – Айаал Оруоhун дьэ тыл кыбытар.

– Оччоҕо Сахааскай диэн буолуохтаах этэ дуо? – Илья Бояров кэпсэтиигэ кыттыhар.

– Эс, Сахааскай буола сырыттаҕай! Холобур, Сахаада да диэтэххэ үчүгэй буолбат дуо? Баҕар, Туймаада да диэтэххэ, өссө үчүгэйдик иhиллэр эбээт, – Айаал Ильяҕа быhааран биэрэр.

– Тэҥэ суох буолуу наhаа элбээтэ… Кэлии дьон олус өрө тутуллаллар. Специалистары соҕурууттан сурутан ылаллар, манна үчүгэй дьиэҕэ‑уокка, үрдүк хамнаска, барыта бэлэмҥэ, күн далбарыгар кэлэллэр, – Тараас, икки илиитин нэлэҥнэтэ-нэлэҥнэтэ, бааҕыныыр. – Олохтоох саха эрэйдээх сатаан чоҕу, алмааhы, гааhы хостообот, бэл оптуобуhу сатаан ыыппат үhү. Бу куоракка көрүҥ эрэ: биир эмэ маҕаhыыҥҥа, остолобуойга саха сирэйдээх үлэлиир дуо? Барыта кэлиилэр… – Саха муҥнаах саах күрдьэрин эрэ сатыыр быhыылаах, – диир Ганя Винокуров, күлэ-күлэ.

– Ону даҕаны эрмээннэр, малдабааннар тутан биэрбит хотонноругар диэххин, – Миша Чемезов эбэн биэрэр.

– Ок! Саамай сөптөөх бэлиэтээhин буолла! – диир Айаал уонна эҕэлээхтик көхсүн этитэн кэбиhэр.

– Остолобуойга биир эмэ олохтоох үлэлиир да буоллаҕына, баара-суоҕа иhит сууйааччынан эрэ… Самнархай, эргэ дьиэлэргэ кимнээх олороллоруй? Сайсаарга, Аппа Уҥуор үксэ биhиги дьоммут олороохтууллар. Дьиҥнээх төрүт олохтоохтор эрээри, кинилэргэ үчүгэй таас, толору хааччыллыылаах дьиэ көрүллүбэт, оннукка олорор кыахтара тоҕо эрэ суох. Үгүстэр оннук да буолуохтааҕын курдук саныыллар быhыылаах, туруорса, хасыhа, модьуйса да сатаахтаабаттар. Олбуордарыгар оттор мастара, чохторо уонна киэhэ аhыыр астара баар буолла да, нус бааччы олороохтууллар. Оннук былыр-былыргыттан үөhээҥҥилэргэ, үрдүкүлэргэ бас бэринэ үөрэнэн хаалбыттар быhыылаах, – Тараас, өссө ордук уутугар-хаарыгар киирэн, эппэхтиир-тыыммахтыыр.

Уолаттар арыгыттан эмиэ кыра-кыратык куттан иhэллэр. Чочумча саҥата суох бардылар. Онтон Айаал туох эрэ диэн саҥараары оҥостон эрдэҕинэ, хос аанын тардан көрөн баран, тоҥсуйан тобугураттылар. Сонно остуолтан бытыылка мэлис гынан хаалла.

– Баспытааталбыт кэллэҕэ… сыппытыттан билэрэ буолуо… – Аhа охсон биэриҥ! Биhиги бэйэбит кэпсэтиэхпит, эhиги саҥата суох олорооруҥ, – диэтэ Тараас, аан диэки тонолуппакка көрөн олорон.

Степа, аан диэки олорор киhи, тиийэн аhа охсон биэрбитэ – сырдык саhархай халааттаах, намыhах уҥуохтаах кыысчаан тугу эрэ тутан боруҥуй көрүдүөргэ тэйиччи соҕус турар эбит.

– Ганя баар дуо? – диэн симик саҥа иhилиннэ.

Степа ыҥырарын кытта Ганя, остуол уҥуортан туран, аан диэки хойуоллаҥнаата. Сотору буолаат, уол салапаан мөhөөччүгү туппутунан киирэн кэллэ.

– Балтыhаҕым муҥнаах убайын харайа сылдьаахтыыр, – диэбитинэн остуолга кэлэн, мөhөөччүгүн таҥнары туппутугар буспут ынах этэ, быыhыгар куобах этэ чохчолоно түстэ.

– Оо, саамай мамыаныгар да кэллэ! Үчүгэй даҕаны сокууска!

– Куhаҕана диэн арай арыгыбыт бүтэн эрэр.

– Аны биирдэ тоҥсуйдахтарына, ол аата ким эрэ арыгы аҕалан биэриэҕэ… – Мечта, мечта… только!

– Кырдьык даҕаны, уолаттаар, өссө биир бытыылканы хантан эмэ булабыт дуо?

– Хантан булуохпутуй?

– Хойута бэрт. Көстүө суоҕа.

Уолаттар буспут эккэ илиилэрэ сап-сарбаҥнас буолла. Мэктиэтигэр, саҥалара да уостан, мөлтөөн хаалла.

– Дьэ, онон, Тараас, этэн испит санааҕын туох диэн түмүктүүгүнүй? – диэн баран Айаал, сыҥаах баттанан, кэтэhэн мылаллан олордо.

– Кырдьык даҕаны, бэйэбит куораппыт биhиэхэ анамматах курдук буолан иhэр, – диир Ганя Винокуров, өрө тыына-тыына. – Уулуссаҕа саханы ахсааннааҕы көрөҕүн, эн букатын соҕотох курдуккун. Онтон киhи санаата да түhэр.