Текст книги "1986. Аргыардаах саас"

ТОХСУС БАҺА

Ахсынньы аам-даам тымныытыгар Дьокуускай куорат ыыс-быдаан тумана, күнүhүн даҕаны дьарҕайан көрбөккө, биир кэм саба бүрүүкээн өрө будулуйа турара. Күн тахсар эрэ, киирэр эрэ – күнү көрбөккүн. «Барбатах балык миинин курдук бадыа-бүдүө дойду» диэн баар буоллаҕына, ол биhиги кыhыҥҥы Дьокуускайбыт буолуохтаах.

Университет медицинскэй факультетын иккис кууруһугар үөрэнэр Ньургун Максимов медицинскэй училище үөрэнээччилэрин уопсай дьиэлэригэр балтыгар Настяҕа сотору-сотору кэлэрэ. Уол ол сылдьарын төрүөтэ, атын туох даҕаны, ким даҕаны буолбатах: соҕотох Күннэй Сивцева буоларын хос уонна куурус кыргыттара бука бары кэриэтэ үчүгэйдик билэллэр. Арай ону Күннэй бэйэтэ эрэ билиниэн баҕарбат.

Оттон Настя убайыгар көмөлөhөн‑ньымалаhан, туой усулуобуйа тэрийэ сатыыр. Биир субуота киэhэ уопсайдарыгар таансы буолла. Күннэй ол киэhэ Степаны кэтэhэн көрбүтэ, уола биллибэтэ. Киэhэлик Ньургун кэллэ. Кини уопсайга хайдах эрэ кимҥэ да туттарбакка киирэрэ.

Күннэй хоhуттан тахсыбата. Кыргыттара, кинини үҥкүүлүү барарга хаайан көрөн баран, бэйэлэрэ ыстаннылар. Ньургун, кыргыттар тахсалларын кытта, ааны тоҥсуйбакка да киирэн кэллэ уонна хара цигейка сонун устан, балтын оронугар тиэрэ бырахта.

– Дьэ эрэ, сэгээр, бараммыт үҥкүүлүүр «кылааспытын» көрдөрөбүт дуо? – дии-дии уол, истиэнэҕэ ыйанан турар ньолбуhах сиэркилэҕэ көрүнэ-көрүнэ, буп-будьурхай, хоп-хойуу баттаҕын кыракый тарааҕынан сахсатан, өрүкүтэн биэрдэ.

Күннэй, бэйэтин оронугар өттүгэстии түhэн, кинигэ ааҕа сытан, хамсаан даҕаны көрбөтө.

– Хайа, туох диигин? – Ньургун хос ортотугар дьыраллан, кэтэhэн турда.

– Үҥкүүлээбэппин хайаабаппын! – Күннэй быhа бааччы хардарда.

– Чэ, баҕар, буоллун даҕаны… Эн хайдах баҕараргынан. Оччоҕо манна иккиэйэҕин… Өссө үчүгэй!

– Иккиэйэҕин буола-буола! Мин билигин утуйуоҕум. Мэhэйдээмэ! – Күннэй оронугар олоро түстэ.

– Ээ, сэгээр, билигин бириэмэ эрдэ буолбат дуо? Ама, бэлиэр утуйа оҕустаххыный, туох эрэ кырдьаҕас киhиэхэ дылы? – Ньургун, олоппос ылан, кыыс иннигэр олорунан кэбистэ.

– Тоҕо эн манна кэлэ тураҕыный? Мин итини сөбүлээбэппин… – Зато, мин эйигин сөбүлүүбүн… Маннык кэрэ, үчүгэйкээн киhини сөбүлүүр, таптыыр диэн дьол буоллаҕа дии! – Ньургун илиитин уунан эрдэҕинэ, кыыс, куруhуна тимир төлө биэрбитин курдук, эмискэ оронуттан сулбу ойон турда да, ааҥҥа тиийэн хос аанын тэлэйэ баттаата уонна аhаҕас хаалларан, көрүдүөр уhугун диэки хааман, уп-уhун суhуоҕа субуллаҥныы, чэпчэки-чэпчэкитик дугунан дьороhуйа турда.

Ньургун, олоро түhэн баран, истээх сонун, бэргэhэтин кэтэн, хостон тахсан, көрүдүөргэ төттөрү-таары хаамыталыы сырытта. Сотору буолаат, Күннэй төттөрү элэстэнэн кэлбитигэр, уол туох эрэ диэри уонна тохтотоору илиитин күөйэ уунан эрдэҕинэ, кыыс сүр күүскэ туора садьыйаат, бэрт сылбырҕатык хоhугар дьылыс гынан хаалла. Сонно иhиттэн аанын хатаан халыгырытта. Алларааҥҥы этээс диэкиттэн эрчимнээх музыка тыаhа ньиргийэн иhиллэр. Ньургун, кэтэhэ түhэн баран, көрүдүөр устун хааман салбыҥныы турда.

Оттон Күннэй, хоhугар соҕотоҕун хаалан баран, тугу даҕаны гынар баҕата суох, кинигэтин ньилбэгэр ууран, оронугар хамсаабакка олордо… Кини бу киэhэ тоҕо эрэ хаhааҥҥытааҕар даҕаны Степаны күүтэ сатаабыта, кэлиэҕэ диэн бүк эрэммитэ баара… Баҕар, мантан киэhэ тиийэн кэлэрэ дуу?.. Билигин кэлэрэ буоллар көҥүллэтэн, баҕар, туруорсан да туран, манна киллэриэ, үҥкүүгэ да сырытыннарыа этэ. Сорох хаhан баҕарар киирэрэ, талбытынан сылдьара көҥүл, оттон сороҕу аантан төнүннэрэллэр… Ол киэhэ Күннэй хоhугар соҕотоҕун олорон тахсыбыта. Биирдэ-иккитэ кыргыттара, күлсэн-салсан саhыгыраhан киирэн, уу испиттэрэ, сиэркилэҕэ көрүнэ-көрүнэ, сирэйдэрин-харахтарын оҥостубуттара, тупсарыммыттара. Кинилэр тахсан баралларын кытта, Күннэй, уотун умулларан, утуйардыы оҥостон сыппыта.

Уута кэлэн биэрбэтэҕэ… Санаата туой Степаҕа тиийэ турара. «Кини бу киэhэ тоҕо кэлбэтэҕэ буолуой? Аны, баҕар, уолаттар дойдулаатылар дуу? Өрүhүнэн массыына сырыыта көҥүллэммит диэбиттэрэ… Ити Ньургуҥҥа, бу киэhэ, ханныгын да иhин, олус куруубайдаатым быhыылаах. Төhө эрэ соhуйан, хомойон барда?..»

Нөҥүө күн өрөбүлгэ күнүскэттэн киэhэ Күннэй анаан-минээн Сэргэлээх иккитигэр 14‑с куорпуска тиийдэ. Киирии-тахсыы элбэх, тас аан сабыллыбатын кэриэтэ. Аллараа этээскэ киирэри кытта тимир эрэhиэккэ нөҥүө олорор сааhыра барбыт вахтер дьахтар Күннэйи тургутардыы, бэрт кытаанахтык көрүтэлээтэ уонна:

– Бу оҕо, эн, туохха кэллиҥ? – диэн сөҥүдүйэн кэбистэ.

– Ээ, мин икки сүүс уон үhүс хосторго наадалаах этим, – диэтэ Күннэй, халыҥ үтүлүгүн устан, иэдэhин имэринэ туран.

– Суох-суох, бэйэҕин аhарбаппын… наадалаах буоллаххына ыҥыртар. Чэ, ол кими, ким диэни ыҥыртараҕын?

– Степа Таскин диэни.

– Тугуй? Уолу дуо? Бачча оҕо эрээригин… – вахтер дьахтар өссө салҕаан уоhун иhигэр тугу эрэ ботугураата.

Онтон икки кыыс таhырдьаттан киирэн үөhэ ааhан эрдэхтэринэ, хаhыытаан эттэ: «Икки сүүс уон үhүстэн Таскин диэни ыҥырыҥ!»

Сотору буолаат үөhээттэн Миша Чемезов талахаччыйан түhэн кэлэн, Степа буокса сиэксийэтигэр дьарыктана соторутааҕыта барбытын, киэhэ хойутуу кэлиэм диэбитин, оттон атаhа Илья Бояров куорпус иhигэр ханан эрэ хостору кэрийэ сылдьарын туhунан кэпсээтэ.

Күннэй 14‑с куорпустан төннөн тахсан, Сэргэлээх иккититтэн быhа Аппа Уҥуор аймахтарыгар барда. Бу диэкинэн куорат тумана арыый аҕай дьайҕарбыкка дылы. Ол, баҕар, бу эргин массыына сырыыта аҕыйаҕыттан буолуо. Оттон халлаан тымныыта син биир кэминэн турар, дьыбардаах салгын сып-сырдырҕас, сып-сыыгынас.

Күннэй, эдьиийин ааҕар чэйдээн, тэлэбиисэр көрөн, олоро түhэн баран, оптуобуhунан уопсайыгар барарыгар халлаан хайыы-үйэҕэ борук-сорук буолбута. Ол да киэhэ Степа медучилище уопсайыгар тиийбэтэҕэ. Күннэй: «Бүгүн мин тиийэ сылдьыбыппын иhиттэҕинэ, Степа бу киэhэ хайаатар даҕаны кэлэн барара буолуо», – диэн бүк эрэнэн күүтэ сатаата – уол эмиэ кэлбэтэ.

Нэдиэлэ ортотугар биир күн эбиэттэн киэhэ Күннэйдээх куурустарын үөрэнээччилэрин уобаластааҕы балыыhа терапия отделениетыгар сырытыннардылар. Дьуһуурунай сиэстэрэ үлэтин, туох эбээhинэстээҕин билистилэр, дьуhуурустубатын тэтэрээтин хайдах толорорун, быраас анаабыт эмин палааталарынан ыарыhахтарга тарҕаталларын көрдөрдүлэр.

Арай Күннэй, Настя уонна Зоя буолан, уhун көрүдүөрүнэн хаамсан истэхтэринэ, кэннилэриттэн эмиэ маҥан халааттаах киhи ситэн кэлэн: «Хайа, кыраhаабыссалар, тугу көрдүгүт-иhиттигит? Тугу сонуннаатыгыт?» – диэбитигэр эргиллэн көрбүттэрэ: Ньургун Максимов турар эбит.

Күннэй уолу кытта көннөрү дорооболосто эрэ, кэпсэтэ барбата. Настялаах Зоя үөрэ-көтө, күлэ-сала, кэпсэттилэр. Бары аллараа этээскэ холга түспүттэрэ – учууталлара атын оҕолорун мунньан турар эбит. Сорохтор өссө да кэтэhиннэрдилэр. Онно туран, кыргыттара Күннэйгэ: «Ньургун үhүөммүтүн бэйэтин дьиэтигэр ыҥырда», – диэн эттилэр. Күннэй «мин барсыбаппын, эhиги бэйэҕит бараарыҥ» диэбитин кыргыттара адьаhын саба саҥаран кэбистилэр. Куурус кыргыттара бука бары таhырдьа хараҥаҕа кутуллан таҕыстылар. Үрдүк кирилиэстэн түhэн, саҥардыы хаамсан эрдэхтэринэ, Ньургун баар буола оҕуста да, Күннэйдиин сэргэстэhэ түстэ. Кыыhы биир өттүттэн Зоя бодоруускалаата.

– Күннээй, эйиэхэ билигин эттилэр ини… биhиэхэ барыаххайыҥ эрэ, көрдөhөбүн, – Ньургун бэрчээккилээх илиитэ кыыс уҥа илиититтэн ылла. – Онно тиийэн көннөрү сынньаныахпыт, тэлэбиисэр көрүөхпүт, музыка истиэхпит.

Күннэй, ааспыт субуотаҕа Ньургуҥҥа кыыhырбытын санаан, хайдах эрэ кыбыстан, туох да диэн булбатаҕа. Оттон Степа, бэл, өрөбүлгэ да кэлэ сылдьыбатаҕыттан тоҕо эрэ төттөрүтүн оҥоруох санаата киирэн кэллэ.

– Хайа, сөбүлэhэр инигин… киэhэ үhүөн бииргэ төннүөххүт буоллаҕа дии. Мин атааран биэриэм, – Ньургун көп түүлээх бэдэр бэргэhэлээх төбөтө кыыс сирэйигэр нөрүйдэ.

– Чэ, буоллун, – диэтэ Күннэй симиктик.

Сатыылаан, быhа түhэн, Лермонтов аатынан уулуссаҕа икки этээстээх мас дьиэҕэ тиийдилэр. Ньургун алларааҥҥы этээскэ баар биир хостоох кыбартыыраҕа «Холбоско» бухгалтерынан үлэлиир убайыгар 3‑с ¹-х тутар-монтажтыыр управлениеҕа үлэлиир эмиэ сулумах уоллуун үhүө буолан кыстаан олороллоро.

Ньургун дьукаахтара үлэлэриттэн кэлэ иликтэр эбит. Настя убайыныын куукунаҕа чэй өрөн, ас бэлэмнээн бардылар. Сотору буолаат, тэлэбиисэр көрө-көрө, итии чэй иhэ олордулар. Астара даҕаны, иhиттэрэ даҕаны бэрт судургу, сулумах уолаттар олороллоро ала-бэлиэ, көстөн турар. Настя остуолга чэй кутааччы буолла. Ньургун, аhыы олорон, муннуктан гитаратын ылан, Күннэйгэ анаан диэн икки ырыаны ыллаата. Уол бэрт киэҥ-холку, истиҥ куоластаах эбит.

Уhуннук олорботулар. Тутууга үлэлиир уоллара Ньукулай Чабыыкын, тоҥон-хатан, хаатыҥката муус буолан мүччү-хаччы үктэнэн, бу чоочугураан киирдэ. Сонно Күннэй оннуттан дьорос гынан ойон турда.

Ньургун, бэйэтэ эппитин курдук, кыргыттары медучилище уопсайыгар диэри атаарбыта. Киэhээҥҥи хараҥаҕа өссө хойдубукка дылы буолбут туманы массыыналар харахтарын уоттара арыйа, силэйэ тарда сатыыр курдуктара.

Настялаах Зоя, бодоруускалаhан баран, инникилээтилэр. Кэннилэриттэн Күннэйдээх Ньургун сэргэстэhэ хаамсан истилэр. Уопсай дьиэлэрин үрдүк кирилиэhигэр чугаhаат, аргыстара түргэн баҕайытык өрө сүүрэн тахсан, урутаан иhирдьэ дьылыс гынан хааллылар. Кирилиэhинэн тахсалларыгар Ньургун кыыhы бэгэччэгиттэн тутта. Атын киирээччи-тахсааччы суох буолан биэрдэ. Ааҥҥа чугаhаабыттарыгар Күннэй, ойоҕоhунан туран: «Чэ, Ньургун, баhыыба уонна бакаа!» – диэтэ. Онуоха уол кыыска илиитин уунна уонна:

– Кыратык тохтуу түс эрэ, – дии-дии, тутан турда.

– Ычча-ычча! – Күннэй уолга утары эргилиннэ.

– Оннук тоҥнуҥ дуо?.. Ириэрэн биэрэбин дуо? – диэбитинэн Ньургун икки илиитинэн кыыhы синньигэс биилиттэн ыбылы кууhан ылан, халҕаҥҥа ыга анньан туран, уоhунан кыыс сэҥийэтигэр сыста түстэ. Күннэй уоhун куоттаран, хайдах эрэ сүр сымсатык мунньах гынаат, туох баар күүhүнэн уолу түөhүттэн тэйитэ аста уонна үтүлүктээх илиитинэн кини сирэйин туhаайан супту дуксуруйда. Уол бэдэр бэргэhэтэ туллан түстэ. Сонно Ньургун, ыбылы кууспут илиитин ыhыкта охсон кэбистэ уонна бэргэhэтин ылаары төҥкөйдө.

– Бырастыы гын, бырастыы гын! Күннэй, алҕас… – уол өрүhүспүттүү сибигинэйбэхтээтэ.

– Эн олус куhаҕан… нахаал киhи эбиккин! Киэр буол! – диэт, Күннэй, сүр эрчимнээхтик халҕаны тэлэйэ тардан, иhирдьэ курбачыс гынан хаалла.

Ньургун, кыыс сутуругунан охсуутуттан буолбатах, ити быhа курбуулуур курдук кэлэйбит тылларыттан төйөн, туймааран хаалбыттыы, хамсаабакка турда… Эмиэ икки дьыл кирбиитэ бу тиийэн кэлбитэ. Халлаан өссө сэтэрбит, ордук кыйыhыйбыт курдуга.

Отут чыыhыла киэhэ биэс чаас саҕана Степа, Илья уонна Күннэй, хас эмэ хонук эрдэттэн быhа үлэhэн, сүбэлэhэн, болдьоhон, дойдуларыгар Саҥа дьылы ыла айаннаары куораттааҕы автовокзалга тиийбиттэрэ. Автовокзал таhыгар киhи бөҕө, үксэ ыччат, аалыҥнаhа сылдьаллара. Өрүс уҥуор оптуобус сылдьа илигэ.

Сорохтор кыттыhа-кыттыhа таксинан өрүс уҥуор тахсаллар эбит да, Степалаахха оннугу уйунар үптэрэ, «хачыгырыырдара» суоҕа. Онон автовокзал иhинэн-таhынан аалыҥнаhа түhэн баран, маҥнай ахсыс оптуобуhунан, онтон биир нүөмэрдээҕинэн Даркылаахха тиийэн, өрүскэ киирэр суол төрдүн быспыттара.

Үhүөн өрүс мууhугар киирэн, балачча уhуннук турдулар. Куораттан иһэр уазиктар, атын да кыра массыыналар өрүү толору дьонноох буолан иhэллэр. Бары даҕаны дьагдьайан, тоҥон бардылар. Степа, төhө даҕаны бэйэтэ тоҥон титирээтэр, ким-хайа иннинэ Күннэйи кыбытан ыыта охсуон баҕарар. Даркылаах сыырыттан өссө биир уазик массыына, пааратын сып-сырдык уотунан ыаhаан турар хараҥаны уҥа‑хаҥас хаhыйбахтаан, өндөрөҥнөөн кэлэн, хорус гына тохтуу биэрдэ.

– Биир киhини эрэ ылабыт, – массыына инники аана сэгэтиллибитинэн саҥа иhилиннэ.

– Буоллун, буоллун! – Степа тута сөбүлэстэ.

Күннэй, уhун быалаах суумкатын илиитигэр тутан, массыына кэлиҥҥи аана аhыллыбытыгар үктэлгэ аҥаар атаҕын ууран эрдэҕинэ, Илья саба түhэн, төбөтүн иhирдьэ анньан туран, биhиги хайдах эмэ көтөхсөн даҕаны, баҕар, кэннигэр даҕаны олорон айанныахпыт этэ диэн көрдөстө. Ол кэмҥэ кыыстара, иhирдьэ олоро охсон баран, оптуобус сылдьыбат буолан, суолга уhуннук тураммыт дэлби тоҥнубут диэн эппитигэр, түгэххэ олорсон иhэр саастаах дьахтар саҥата: «Эрэйдээхтэри ылыахха баар этэ, кэннибитигэр таhаҕаспыт суох буолбат дуо? Бу үлүгэр тымныыга, хараҥаҕа көрөн туран хайдах хаалларан барыахпытый? Сүрэ бэрт!» – диирэ иhилиннэ.

Ол саҥаны истээт, Илья иhирдьэ киирэ охсон, массыына кэлиҥҥи олоҕун өйөнөрүн үрдүнэн массыына кэннигэр дьылыс гынан хаалла. Оттон Күннэй Степа тобугар олорунан кэбистэ. Степа айаннара табыллыбытыттан уонна ордук бу сир үрдүгэр саамай күндүттэн күндү киhитин кытта бииргэ айаннаан иhэриттэн тоҥмута, титирээбитэ тута ааhан хаалла. Күннэй күөх кырса бэргэhэтин көп, сып-сымнаҕас түүтүгэр уол уоhун, муннун сэрэниин-сэрэнэн даҕайан, тыаhа суохтук уhуннук өрө тыынан сыллаан ылар. Кыыс, уол түhэҕэр лаппаччы олоруон кыбыстан, инники олох өйөнөрүттэн тардыhа сатыы истэ.

Сүрдээх кудуххай, түргэн айаннаах дьон буолан биэрдилэр. Бэйэ-бэйэлэрин кытта улаханнык саҥаран кэпсэтэллэр.

Өрүс ортотун диэкинэн айаннаан иhэн, Күннэй эргиллэн: «Атаҕыҥ сылайда дуо? Хайдаҕый?» – диэн уол кулгааҕар сибигинэйдэ.

– Суох-суох, доҕор, тоҕо сылайыай! Хата, эн үчүгэйдик, лаппаччы олоруоххун, – Степа, хардары сибигинэйэ-сибигинэйэ, кыыhы икки өттүгүттэн ылла.

Онуоха түбэhиннэрэн Күннэй кыратык өндөс гынан уолга көхсүнэн өссө сыстан биэрдэ. Степа, онуоха эр ылан, уҥа илиитин кыыс хонноҕун аннынан уган, кууhан олордо. Уол сүрэҕэ, бу ууллан хаалыах курдук, сүрдээх минньигэстик сылаанньыйа истэ. Кини сүрэх-быар, дууhа ыарыыта оҥостон дьиҥнээхтик уонна олус күүстээхтик таптыыр, күҥҥэ тэҥнээх күндү Күннэйин бу курдук көтөхпүтүнэн төhө баҕарар уhуннук айанныы туруох курдук… Оройуон киинигэр Харбалаахха тиийэн, Күннэй учууталыгар Нина Николаевнаҕа хоно хаалла, уолаттар дьиэ таhынан аймахтарыгар аастылар. Нөҥүө күн эбиэттэн киэhэ Миша Отуукап самосвал массыынатыгар эмиэ ыгыта симсэн айаннаан, киэhэлик борук-сорукка эрэ ахтылҕаннаах Орто Эбэлэрин бөhүөлэгин буллулар.

Урукку учууталлара Нина Николаевна олорсон барсыбыта. Оттон суоппардара Отуукап «хочуолунайга таас чохпун сүөкээтим да, Хомустаах бөhүөлэгэр ааhабын» диэбитэ.

Күннэй түөрт кыбартыыралаах уопсай дьиэ соҕуруу өттүнэн ааннаах дьиэтигэр чугаhаабыта – түгэх хосторугар уот көстүбэт, хараҥа этэ. «Тыый, аны ийэм ханна эмэ баран хаалла дуу? Куораттаата дуу?» диэн куттана саныы-саныы кыыс, түргэн үлүгэрдик хааман курбалдьыйан, дьиэтин соҕуруулуу-арҕааҥҥы муннугунан эргийэ баттаата – түннүктэрин уота бу сандаарыс гына түстэ.

Дьиэтин аанын тоҥсуйбакка эрэ аhа баттаат, арай көрбүтэ: ийэтэ барахсан оhоҕун иннигэр бүк түhэн, табахтаан бусхата олорор эбит. Сонно бөппүрүөскэтин оhох иhигэр илгэн кэбиhээт, аймаммытынан тура эккирээн, утары кэлэн кууhан, сүүhүттэн сыллаан ылла.

Онно табах дьаардаах сыта аҥылыс гыммытыттан Күннэй курус гына түстэ, били үөрэн-көтөн, долгуйан аҕай кэлбитэ сонно тута уоста охсон хаалла.

Оттон ийэтэ буоллаҕына, үөрүүтүттэн тугу гыныан, хайдах буолуон билбэтэхтии, үрүт-үөhэ саҥара-саҥара, кыыhын өрө мыҥаата:

– Оо, дьэ, хата, кэлээхтээбиккин дии! Айаҥҥар тоҥмотуҥ дуо? Мин манна хас да күннээҕиттэн быhа оройуоҥҥа барар дьоҥҥо суол төрдүгэр эҥин кыыспын көрдөххүтүнэ хайаатар даҕаны кыбытан таhаараарыҥ диэн үлэспитим. Бу киэhэ эйигин кэлбэт буолла быhыылаах диэммин чуҥкуйан, мунчааран аҕай олорбутум баара… Оо, оҕом сыыhа бэйэтинэн тиийэн кэлбитэ, аата, үчүгэйин баҕаhын! Аата, дьолум да баар буолар эбит!

Күннэй биир-икки тылынан үчүгэйдик айаннаан кэлбитин, Харбалаахха учууталыгар Нина Николаевнаҕа хоммутун кэпсээтэ. Онтон ийэтэ оhоххо турар күөhүн ньуосканан булкуйа турдаҕына:

– Ийээ, ити аата тугуй… табахтыыр эбиккин дуу? Пахай даҕаны, тоҕо тардаҕын? – диэтэ эмискэ.

– Ээ, оттон… хайдах эрэ тардар буолан хааллым дии, – ийэтэ, бэйэтэ бэйэтин кытта кэпсэтэр курдук, ботугураата.

– Сүрүн баҕаhын! Бэйэҥ бэйэҕинэн… төhө эмэ эмчит ааттаах буолан бараҥҥын. Дьону, оҕолору табахтаамаҥ, табах доруобуйаҕа маннык буортулаах, оннук куhаҕан диэн дьэ уонна хайдах этэҕин, үөрэтэҕин?

– Чэ, кэбис, hыллыый, ити кэпсэтии хааллын дуу?.. Мин соруйан була сатаан тардыбыт буолбатахпын ээ. Туhугар барыта кыhалҕа… собус-соҕотох олорон… – ийэтэ, куолаhа ыгыллан, бөтө бэрдэрэн, салгыы кыайан саҥарбата.

Күннэй ону көрөн, дьэ тохтоото, баар-суох күндү киhитин хомоппутун кэмсиннэ. Аhыы олорон өйдөөн көрбүтэ: ийэтэ бу күhүҥҥүттэн биллэрдик кубарыйбыт, дьүдьэйбит, иэдэhин уҥуоҕа лоппойон тахсыбыт эбит… Кини сибилигин: «Собус-соҕотох олорон…» – диэбитэ, кырдьыга даҕаны, оннук буоллаҕа. Ол өттүн, ол туhунан өйдөөбөккө, санаабакка сылдьыбыт эбиппин… «Оо, ийэкэм эрэйдээх манна, үчүгэйдик билбэт сиригэр-уотугар соҕотоҕун олорон тэhийбэккэ төhөлөөх чуҥкуйара, санааргыыра буолуой?!»

Күннэй туох да буолбатаҕын курдук туттан-хаптан, кэпсээн-ипсээн, күлэн-үөрэн мичилийэ олорор ийэтин көрө-көрө, аны бэйэтэ ис-иhиттэн сүрдээхтик уйарҕаан, кэбирээн, биир түгэҥҥэ бөтө бэрдэрэн аhын кыайан ыйыстыбакка, ах баран олордо…

ОНУС БАҺА

Нина Николаевна ахсынньы ортотугар биир нэдиэлэни быhа оройуон биир уhук оскуолатыгар Кириэстээххэ инспекторскай бэрэбиэркэҕэ сылдьыhан баран, субуота киэhэ Харбалаахха дьиэтигэр кэлээт, почтатын дьааhыгар элбэх хаhыат быыhыттан икки суругу булан ылла. Биирдэстэрэ Орто Эбэттэн Миша Отуукап суруга этэ. Бастатан кини кэмбиэрин аhа охсон аахта… Били күhүҥҥү муҥхаҕа өрөбүл күн сылдьан баран, бэнидиэнньик сарсыарда эрдэ Миша самосвалынан оройуоҥҥа киирбитэ. Онно айаннаан иhэн, Миша: «Дьэ, хаhан бэҕэhээҥҥи ыйытыыбар хоруйдуугун?» – диэн соhуччу баҕайытык ыйыппытын кыыс: «Хата, киhини соhуттуҥ, ыган-түүрэн түhэҥҥин кутталлаах киhигин дии?» – диэн эмиэ хаадьылаан, аhаран кэбиспитэ.

Уол кылгас суругар: «Үнүргү боппуруоспар эппиэтин ылаары таарыйан ааспытым эн үлэҕэр да, дьиэҕэр да суох эбиккин. Онон аныгыскы нэдиэлэҕэ эмиэ сылдьыаҕым, хардатын хайаатар да иhиттэхпинэ эрэ уоскуйуом. Баҕар, эн үөрэхтээх, үчүгэй үлэлээх киhи миигин бэйэҕэр тэҥнии санаабатыҥ буолуо да, оттон мин эйигин дьиҥнээхтик сөбүлүүбүн эбээт…» – диэбит.

Нэдиэлэ устата икки атахтаах үктэммэтэх дьиэтэ сөрүүкээн дьар курдук буолбукка дылы эбэтэр хачыгаардар оттоллорун мөлтөппүттэрэ эбитэ дуу? Эмиэ даҕаны радиатордар ип-итии тураллар эбит. Уу чуумпуга сылдьан, таҥаhын-сабын уларытынна, электрическэй чаанньыгын оргута уурда уонна кириэhилэтигэр тимирчи түhэн, иhийэн олордо. Тоҕо эрэ тэлэбиисэрин холбуон илиитэ барбата… Суругун хат-хат ааҕар… «Аныгыскы нэдиэлэҕэ эмиэ сылдьыаҕым», – диэбит. Ол аата кэлэр нэдиэлэ саҥатыгар дуу, ортотугар дуу тиийэн кэлиэҕэ… «Хардатын хайаатар даҕаны иhиттэхпинэ эрэ уоскуйуом», – диэн Миша кырдьыгын туох баарынан суруйаахтаабыт… Чаанньыга оргуйбутун арааран баран, билиитэҕэ күөс буhара уурда уонна остуолугар ас тардан, чэйдээбитэ буола олордо. Туох баар өйө-санаата Миша суругар бара турар… Дьэ, хардатын хайаатар да ирдии кэлэр киhи буолуохтаах. Ол кэллэҕинэ туох диэн эппиэттиирим буолла?.. Кырдьыга да, олоҕу оҥостор, ыал буолар туhунан толкуйдуурга кэмэ уолдьастаҕа. Дьиҥинэн, былыр үйэҕэ быhаарынан номнуо ыал ийэтэ буолан олоруохтаах этэ. Кини саастыылаахтара кыргыттар билигин оҕо‑уруу, дьиэ-уот, хаhаайыстыба бөҕөлөр. Дойдутугар Хомустаахха оскуоланы бииргэ бүтэрбит кыыhа Лиза Слепцова номнуо түөрт оҕоломмут, улахан кыыhа хайыы-үйэҕэ иккис кылааска үөрэнэр үhү. Сылы-сыллата эмдэй-сэмдэй сэрбэкэчиспит оҕолор барахсаттар сайыҥҥы куйааска сыгынньах кэриэтэ кусхарыhан, сирэлиhэн-боролуhан сылдьалларын көрүөххэ үчүгэйэ сүрдээҕэ. Оттон Лиза барахсан бэйэтэ олох сайдаахтаабатах, таҥастыын-саптыын, тыллыын-өстүүн олус хаалаахтаабыт этэ. Элбэх оҕо‑уруу, дьиэ-уот кыhалҕата баттаабыта буолуо да, син бэйэ бодону көрүнэ соҕус сылдьыахха баара… «Дьэ, онон туох диэн, хайдах быhаарынарым буолла? Оттон Миша киhи быhыытынан үчүгэйигэр сөп, майгыта аламаҕайа, сымнаhаҕа, киэҥэ‑холкута, көнөтө. Аныгы үйэҕэ ол үөрэҕэ диэн… кылаабынайа, киhи быhыытынан хайдаҕын көрөр ордук буолара дуу?»

Сотору күөhүн хоторунан, тэлэбиисэрин холбоон баран, эмиэ даҕаны хаhыаттарын арыйталаан көрө-көрө, наҕылыччы аhаата.

Киэhэ хойут утуйардыы оҥостон сытан, сыттыгар төбөтүн уурарын кытта, уута букатын кый бырах көтөн хаалла. Өйө-санаата дьэ ордук чөллөрүйбүт, аhыллыбыт, ырааhырбыт курдук: бииртэн биир санаа киирэн истэ… Бу сайын ийэтэ Өрүүнэ биир түгэҥҥэ түбэhиннэрэн: «Үөрэххин, кумааҕыгын кууспутунан чороҥ соҕотох хаалаары гынныҥ дии? Бу Орто дойдуга тэҥнээҕиҥ суох буоллаҕына, муҥ сатаатар, хонууттан даҕаны оҕолон ээ. Киhи олох олороору, оҕо‑уруу төрөтөөрү бу сиргэ кэлэр эбээт! Биhиги бу кэммитинэн үрүк-түрүк олордохпутуна, биир оҕону син көрүөхпүт, оҕолуохпут этэ», – диэн сорунуулаахтык, сэмэлиир икки сүбэлиир икки ардынан эппитэ. Ийэтэ урукку өттүгэр ити курдук малтаччы эппэккэ, биирдэ эмэтэ сэрэх-тамах курдук, таайтаран соҕус тыл быктарар буолара. Кырдьыга даҕаны, кини сүүрбэ аҕыс сааhын туолан эрэр соҕотох кыыhыгар кыhаллара, турунара сөп буоллаҕа дии! «Сүүрбэ аҕыстаах кыыс диэн… старая дева диэн буоллаҕым. Оннук кыыска ханнык уол илэ өйүнэн чугаhыы сатыаҕай?! Арай биир эмэ быстахха туhанаары, таҕылларын тарҕатаары гыммыттар эрэ эриллэ, эрийсэ, сыстаҥныы сатыахтарын сөп… Оттон, баҕар, Миша эмиэ оннук быстах санаалааҕа, хара албына буолаарай? Ол эрээри кини оннук сытыы-хотуу, албын-көлдьүн ыччакка маарыннаабата, көнөтө, судургута, сэмэйэ өтө көстө сылдьаахтыыр эбээт!» Онтон ийэтэ: «Хонууттан даҕаны оҕолон ээ», – диэбит саҥатын эмиэ өйдөөн кэллэ. «Оннукка сананар саата-суута, кыбыстыыта, куhаҕана бэрт буолуо ээ! Кэтэххэр дьон бөҕөтө сипсиhиэ-хопсуhуо, сорохтор сиилиэхтэрэ-хоhулуохтара аҕай, таайан, сэрэйэн көрө-көрөлөр, өйдөрүттэн даҕаны оҥорон көрө-көрөлөр араас хобу-сиби тарҕатыахтара! Кэбиис-кэбис, оннук суолга эрэ киирбэтэх киhи!»

…Дьылҕа хаан дуу эбэтэр Үрдүк Айыылар дуу ыйыыларынан барыта санаа хоту этэҥҥэ барбыта буоллар, ол ыраах Абый уола Гриша Даниловтыын олохторун холбоон, баҕар, оҕолонон-урууланан, син дьон тэҥинэн олорор буолуох этилэрэ. Оччоҕо, бука, билигин манна буолбакка, Абыйга тиийэн олороро эбитэ дуу? Саха өhүн хоhоонугар этиллэрин курдук, сөбүлээтэ да сүгэhэрдээҕи да батыhан барарыгар тиийиэхтээх этэ. Кэнниттэн өйдөөтөҕүнэ, Гришаны дьиҥнээхтик сөбүлээбит, таптаабыт эбит. Оттон уол кинини таптаабыта эбитэ дуу, суоҕа дуу? Дьиҥнээхтик таптаабыта эбитэ буоллар, оннук дөбөҥнүк атын кыыска халбарыйа охсуо суоҕа этэ… Эмискэ илиҥҥи түннүк сабыытын сандаарыс гыннаран, массыына хараҕын уота тыкта, онтон өссө тимир куусаптаах улахан массыына тыаhа, тигинээн-таҕынаан кэлэн, уулуссаҕа тохтоото. Кэбиинэтин аана аhыллара, сабыллара иhилиннэ.

– Тыый, Мишам бэйэтинэн тиийэн кэллэ буолбат дуо?!.. Аата, хойутаабытын. Хантан эрэ ыраахтан истэҕэ дуу? – дии саныы-саныы, Нина Николаевна, хараҥаҕа халаатын кэтэ охсон баран, уотун умаппакка эрэ аан аттынааҕы түннүгүн сэгэтэн, таhырдьаны одуулаhа турда.

Онно өйдөөбүтэ тоҕо эрэ сүрэҕэ сүрдээхтик эппэйбит, бүллүгүрэччи тэппит уонна тобугун сүhүөхтэрэ ибигирэhэ тураллар эбит… Арай ыарахан атах тыаhа аттынааҕы ыал кирилиэhигэр лиhиргэччи үктэнэрэ, онтон терраса аанын улаханнык тоҥсуйара иhилиннэ… Аны Миша алҕаhаан атын ыалы дибдийэ сылдьар дуу? Ол эрээри ама оннук алҕаhаабата ини?

Уhуннук тоҥсуйтарбакка, ааннарын аhан биэрдилэр быhыылаах – аан сабыллан лип гынна, ол кэннэ чуумпуран хаалла.

Кыыс оронугар төннөн баран сытта. Миша кэллэҕэ диэн сибилигин аҕай өрүкүйэ долгуйбута ааhа охсон, хайдах эрэ, бу түүн эрэннэрэн баран кэлбэтэх киhититтэн хомойон-хоргутан, сүөм түспүт курдук буолла… * * *

Университет преподавателэ Иван Данилович Таскин ахсынньы ортотугар биир киэhэ Сэргэлээх иккитигэр 14‑с куорпуска «Ыччаты интернациональнай тыыҥҥа иитии» диэн тиэмэҕэ университет хомсомуолун кэмитиэтин тэрийиитинэн ыытыллар дискуссияҕа ыҥырбыттарыгар кыттаары, Сайсары түгэҕиттэн суолун сороҕун сатыылаан, сороҕун иккис оптуобуhунан айаннаан тиийдэ.

Филолог устудьуоннар олорор куорпустарын фойетыгар сэттэ чаастан болдьоммут тэрээhиҥҥэ маҥнай уончаны кыайбат кыргыттар уонна икки куратор преподавателлэр эрэ бааллара. Хомсомуол кэмитиэтин кыргыттара үөhээҥҥи этээстэртэн хостору кэрийэн сүүрэкэлээн ыччаты хомуйталаабыттара. Кыргыттар, уолаттар, олоппосторун көтөхпүтүнэн, кэлитэлээн истилэр. Бу уопсайга олорор физика-ахсаан оскуолатын үөрэнээччилэрин иитээччилэрэ Евдокия Ивановна эмиэ аҕалтаабыта. Ол ыччат ортотугар Иван Данилович быраата Степа Таскин атаhыныын Илья Бояровтыын дьон кэннин диэкинэн олордулар.

Дискуссия университет хомсомуолун кэмитиэтин сэкирэтээрин солбуйааччы, нуучча тылын отделениетын төрдүс кууруhун устудьуона Наташа Захарова уhун соҕус дакылаатынан саҕаланна. Кыыс сүрдээҕин кыhаллан бэлэмнэммит, элбэх баҕайы лиискэ суруйбутун бэрт кудуххайдык ааҕан иhитиннэрдэ. Сүрүн ис хоhооно: ыччат ким-хайа иннинэ интернациональнай тыыннаах буолуохтаах, биhиги, сахалар, улуу нуучча омугун историческай суолталаах үтүөтүн-өҥөтүн кыратык даҕаны умнуо суохтаахпыт. Ол үйэлээх доҕордоhууну харахпыт харатын курдук харыстыахтаахпыт, нуучча омук бэрэстэбиитэлин аптарытыатын түhэрэр биирдиилээн түктэри көстүүлэри утары утумнаахтык охсуhуохтаахпыт диэн буолла. Ол быыhыгар, биллэн турар, В. И. Ленин суруйуутуттан холобур кыбытыктаах.

Ыччаттар, маҥнай сэргээн истиэх курдук гынан иhэн, бэйэ-бэйэлэрин кытта отур-ботур кэпсэтэ, сорохтор хардарыта хаадьылаhа, оонньоhо олордулар. Дакылаат бүппүтүттэн үөрэн, дьээбэлэнэн, ордук уолаттар улахан баҕайытык ытыстарын таhыннылар.

Аны ыйытыыны биэриигэ киирэбит диэн буолла. Маҥнай ким даҕаны тыл быктарбата. Онтон ортоку олорор уолаттартан биирдэстэрин саҥата: «Бу аата биhиги тугу иhиттибит: көннөрү бэсиэдэ, лиэксийэ дуу, тугуй? Итинниккэ туох дискуссията нааданый?» – диэн ыйытта.

Дакылаат аахпыт Наташа Захарова сып-сырдык сирэйэ тэтэр гына түстэ, тута туох диэн хардарыан булбата.

– Туhаныллыбыт литература тоҕо ыйыллыбата? – өссө биир уол ойон туран чап гыннарда.

– Наташа бу лиэксийэтигэр туох эмэ гонорар ылара буолуо дуо? Син, биир бухааҥка килиэп харчыта буолара дуу?

– Итинник боростуой ууну мин даҕаны кутаа инибин, биирдэ тото аhаабыт киhи… улаханнаах эбит!

Ити курдук уолаттар, олорон эрэ, суус тылларынан быраҕаттанан бардылар. Ол аайы Наташа эрэйдээх, сирэйэ буспут помудуор курдук буолан баран, умса туттан олороохтоото.

– Федотов, Пермяков! Оргууйдааҥ эрэ бу! Ханна эрэ атыы баhаарыгар олорор курдуккут, – хомсомуол кэмитиэтин култуурунай-маассабай сиэктэрин салайааччыта Саргы Самсонова уолаттар диэки кытаанах баҕайытык, кырыылаах кырыылааҕынан көрүтэлээн, кыдьыгыс гына түстэ.

Онуоха атын кыргыттар эмиэ сабыта саҥаран көмөлөстүлэр.

– Дискуссия диэн мөккүөр, мөккүhүү буолуохтаах, мөккүөртэн эрэ дьиҥнээх истина тахсар, – диэн аны Тараас Иванов саҥата иhилиннэ.

– Сөп‑сөп, оннук! Дьэ, оччоҕо эн мөккүс ээ, төhө баҕарар… – Саргы Самсонова сабыта саҥарар. – Чэ, бэрээдэктээхтик ыйытан иhиҥ. Онтон тыл этиитигэр киириэхпит.

– Миэхэ маннык ыйытыы баар, – аны история салаатын төрдүс куурсун устудьуона Коля Прокопьев турда. – Дьэ, онон интернационалист диэн хайдах киhини ааттыахха сөбүй? Онуоха туох критерий баарый?

– Коля, итини эн бэркэ билэр эрээригин ыйытаҕын… Оттон атын омугу ытыктыыр, таптыыр буол диэн, – Наташа симиктик саҥаран быhаарар.

– Оттон эн дакылааккар улахан омугу эрэ ытыктааhын туhунан наар этилиннэ. Оччоҕо, холобур, мин бу эбэҥки уолун, ол эбээн кыыhын, ыаллыы олорор татаар оҕонньорун ытыктыырым ирдэммэт эбит дуо? Мин оннук өйдөбүлгэ кэллим эбээт.

– Эттим ээ – атын омуктары барыларын ытыктааhын баар буолуохтаах диэн… – Нуучча кэннэ Сэбиэскэй Сойууска атын омуктар элбэхтэр ээ, барыларыгар биир тэҥ сыhыан баар буолуохтаах, сороҕу улуу диэн үрдэтэ, атыны ахсааннара аҕыйах диэн намтата санаабакка, – диир Коля, төбөтүн хантаччы туттан туран.

– Коля сөпкө этэр, маладьыас! – уолаттар көх‑нэм буолан тэптэрэн биэрэллэр.

Тыл этиитигэр ким даҕаны маҥнайгынан саҕалыан баҕарбакка, сэлээннэhэн олорбохтоотулар. Преподавателлэр: «Ыччат бэйэтэ эттин», – дэhэллэр.

– Чэ, кэбис, баатыгарын, мин саҕалаатахпына сатаныыhык, – Тараас Иванов, дандаллан туран, бааҕынаабытынан барар. Маҥнай өттүк баттанан иhэн, онтон быар куустунан кэбистэ. – Ити кэмитиэттэрбит дакылааттара наhаа кылааккай, остуол дуу, күөл дуу ньуурун кудук биир тэҥ ис хоhоонноох буолла. Ханнык даҕаны киириитэ-тахсыыта, чуолкай холобурдааhына суох, көннөрү эридьиэстээhин эрэ. Ол кэннэ кэлтэччи, аҥаардастыы биир омукка эрэ сыhыан туhунан кэпсэннэ. Ону ити Коля сөрү-сөпкө замечание оҥордо. Биhиги, сахалар, былыр-былыргыттан, үс сүүстэн тахса сыллааҕыттан ыла, нууччалары ытыктаан, убаасы гынан бөҕө кэлбит дьоммут, вернее, Арассыыйаҕа холбоммуппут историческай, прогрессивнай суолталааҕа кимиэхэ барытыгар үчүгэйдик биллэр суол. Ити боппуруоhу кэлтэччи туруорабыт диэн мин этэрим өссө манныктаах: тоҕо биhиги, сахалар эрэ, интернациональнай тыыҥна иитии туhунан кэпсэтэбит, бэйэ-бэйэбитин өйдөтүhэн тахсабыт? Оттон улуу убайдарбыт ортолоругар тоҕо эмиэ маннык өйдөтүү үлэ барбатый? Кинилэр өттүлэриттэн, ардыгар диибин, сорохтортон кыра омугу убаасы гыммат, тэҥнээбэт быhыы, бэл атаҕастааhын түбэлтэлэрэ тахсара баар суол. Уопсайынан, тэҥэ суох балаhыанньаҕа олоробут – улахан, улуу омугу аҥаардастыы өрө тутуу, культ оҥоруу… – Иванов, наhаалаама эрэ! Тугу саҥараргын хонтуруолланыаххын! – ойоҕоско олорор нуучча литературатын преподавателэ Мария Иосифовна өрө хабылла түстэ.

– Дьэ, сити! Букатын тыыннарбат үлүгэр… куруук хабахха хаайан сылдьыы. Ол кэннэ биир уоскутунан дискуссиялаhыҥ, мөккүhүҥ диигит, кырдьык-хордьук! – Тараас илиитин нэлэҥнэтэ турда.

Сонно уолаттардыын, кыргыттардыын аймана, күүгүнэhэ түстүлэр.

– Тоҕо киhини саба саҥараҕыт, тугу саныырын эттин ээ!

– Туох үлүгэрдээх бобуутай!

– Чэ, аhаҕастык саҥарарбыт сатаммат буоллаҕына тарҕаhыаҕыҥ, хоспутугар хатанан олороммут куолулуурбут эрэ хааллаҕа.

– Тараас ситэри эттин. Чуумпура түhэн истиэххэйиҥ!

Ыччат арыый уоскуйан, саҥа‑иҥэ намтаабытыгар, аны Сеня Шарапов туран кэллэ.

– Чэйиҥ эрэ, аны Сеняны истиэххэйиҥ дуу? – Саргы Самсонова куолаhа бу сырыыга сүр сымнаҕастык сыыйылынна.

– Мин Американы арыйбатым буолуо эрээри, маннык диэн бэйэм хайдах саныырбын туох баарынан этэбин, – Сеня, оччо көҥүл ылбыт киhи, куолаhа хайдах эрэ ордук чөллөрүйбүккэ дылы буолбут. – Табаарыhым Тараас санаатын салҕаан эттэхпинэ, биhиги бэйэбитин түhэринэн, намтатан да туран атын эрэ омугу өрө тутабыт, туох эрэ курдук, аллараттан кини айаҕа хайдах хамсыырын эрэ кэтэhэн, өрө мыҥаан турабыт. Итини уобарастаан эттэххэ, биhиги бэйэбит дьиэбитигэр-уоппутугар, бэйэбит балаҕаммытыгар хаҥас диэкинэн, оhох кэннинэн эҥин умса көрөн олороохтуубут. Онтон уҥа диэки, уот иннинэн бастыҥ олоххо кэлии дьон олороллор, нууччалар эҥин… – Кырааскаҕын олус хойуннарыма эрэ! – эмиэ Мария Иосифовна тутуhар саҥата иhилиннэ.