Текст книги "Восень у Вільнюсе (зборнік)"

Самы галоўны з дэлегацыі адразу ж ускочыў.

– Дзяўчаты, пакіньце нас у супакоі! Гэта журналіст з іншай краіны. Ганаровы госць, што ён падумае! – і яшчэ дадаў па-літоўску. Нешта не вельмі прыемнае.

Зрэшты, я таксама не прэч быў ад іх адвязацца, але, вядома, больш ветліва. Я азірнуўся і раптам убачыў яе. Не ведаю, што на мяне найшло: мы глядзелі адно на аднаго, а можа, гэта толькі я глядзеў…

Раптам, нечакана нават для сябе, я падхапіў яе і закружыў у танцы.

– Адпусці мяне! – яна рванулася прэч, але я дужа трымаў яе. – Адпусці мяне! – паўтарыла яна, і голас у яе быў хрыплаваты, з акцэнтам. – Там дзве дзяўчыны, ідзі да іх.

– Я табе не спадабаўся?

– Не ведаю.

– Тады чаму?

– А я занятая.

– З гэтым п’яным хлопцам? – я пагардліва ўсміхнуўся. – Ён нават не зможа цябе дадому праводзіць, не тое што танчыць. Хутчэй табе прыйдзецца цягнуць яго з рэстарана.

І тут я злавіў яе погляд – цвёрды, моцны, нават фанатычны погляд, і мая ўсмешка чамусьці знікла.

– Не турбуйся, ён возьме таксі. Але я не здаваўся.

– Гэй, ты возьмеш таксі? – крыкнуў я хлопцу.

Ён паглядзеў на мяне п’янымі, нейкімі бездапаможнымі вачыма.

– Не, у мяне няма грошай…

– А як жа твая дама? Зараз жа позна.

– Дама?.. Якая дама?.. А… Дабярэцца. На таксі не дам грошай.

– А ты не джэнтльмен! – з’едліва сказаў я і звярнуўся да яе: – Ён не жадае даць табе грошай на таксі. Вось тып!

– Тады ты дасі мне грошай! – упэўнена сказала яна і паглядзела мне ў вочы. – Ты ж дасі мне грошай?

І я пад гэтым поглядам, нібы дрэсіраваны ўдаў, палез у кішэнь і дастаў папернік. Яна не зводзіла з мяне засяроджанага погляду, быццам я сапраўды быў ёй нешта павінен, і яна сачыла, каб я яе не абдурыў.

– Хопіць?..

– Хопіць, – упэўнена сказала яна і нядбайна кінула купюры ў сваю мініяцюрную сумачку.

А потым махнула рукой хлопцу:

– Кяйстус, пайшлі!..

Але ён не рухаўся. Тады яна сама падышла да яго, падцягнула, каб ён стаў на ногі, і так павяла да выхаду. А я назіраў за гэтым усім, як дурань. Ля дзвярэй яна азірнулася:

– Арэвуар, джэнтльмен! – Паслала мне лёгкі паветраны пацалунак і знікла.

Не ведаю, што гэта было, – падзяка або насмешка. Здаецца, у той вечар я моцна напіўся.

А вось раніцай, наглытаўшыся аспірыну, кінуўся тэлефанаваць у агенцтва таксі. Я знайшоў яе, заплаціўшы таксісту кругленькую суму.

Знайшоў і стаў назіраць за ёй. Неўзабаве я вывучыў яе нескладаны распарадак: раней пяці вечара яна не з’яўлялася на вуліцы. Я часам блукаў услед за ёй. Часцяком яна спынялася каля вельмі смешнага дзядка – прадаўца шчасця – і купляла ў яго яркія шары або пра штосьці гаварыла, а часам і смяялася разам з ім.

Нарэшце я наважыўся – спыніў яе недалёка ад парку. Яна пазнала мяне. Нахмурыла бровы і строга спытала:

– Што ты хочаш?

Я збянтэжыўся, не ведаў з чаго пачаць – праўды або хлусні.

– Ну?

Яна не давала мне падумаць.

– Усяго толькі хачу папрасіць у цябе прабачэння, што… – я адчуў: пачынаю мямліць. Раней за мною такога не назіралася.

– Прабачэння… – яна ўсміхнулася. – Ты вельмі ветлівы. Ведаеш, усе ветлівыя такія сумныя.

Я разгубіўся ад гэтых слоў. А вось яна спакойна глядзела на мяне.

Вочы ў яе былі прыгожыя, ясныя і строгія.

– Відаць, ты хацеў папрасіць прабачэння?

– Ттак…

– Тады прасі. Ну што ты стаіш, як балван! Прасі! – яна ўсміхнулася.

– Прабач, што быў няветлівы.

– Усё?

– Я толькі хацеў пазнаёміцца. Як вас завуць?

Яе звалі Эстэль. Бацькі прыдумалі ёй зусім французскае імя. Яна дала мне свой нумар тэлефона – лёгка і проста. Я, акрылены, тэлефанаваў, але вось толькі ніхто не падыходзіў да тэлефона. Без усякай надзеі я патэлефанаваў у апошні раз – перад ад’ездам. І яна падняла трубку. Я сказаў, што з’язджаю, мая камандзіроўка скончылася.

– А калі ты з’язджаеш?

– Праз гадзіну.

– Я прыеду цябе праводзіць, – сур’ёзна заявіла яна.

Гэтага я не чакаў. Не схлушу, калі скажу, што мне было прыемна. Слабы агеньчык надзеі загарэўся ў маёй душы.

І яна прыехала на вакзал – за дзесяць хвілін да адпраўлення майго цягніка. Прыехала, як абяцала.

– Цябе не было ў горадзе? – асцярожна спытаў я. – Ніхто не падыходзіў да тэлефона. Мне так хацелася пагаварыць з табой. Мне было вельмі цяжка без цябе.

– Ты думаеш, усім лёгка? Усім цяжка. І мне. – Погляд яе раптам стаў далёкім і бляклым, нібы хтосьці ў цемры загасіў апошнюю лямпу.

– Прабач, я нешта не тое сказаў. Дзякуй, што прыйшла мяне праводзіць.

– Калі ласка. – Яна паціснула плячыма.

Я не ведаў, пра што яшчэ ёй казаць. Бездапаможна аглядаючыся вакол, я ўздыхнуў і сказаў банальнасць:

– Восень прыйшла.

– Так, – яна адкінула светлую пасмачку валос з твару, і ён стаў адкрытым і светлым. – Восень… – чамусьці паўтарыла яна. – Восень у Вільнюсе заўсёды прыгожая… …Вярнуўшыся дадому, я сустрэў дзяўчыну, зза якой гэтулькі пакутаваў да гэтай маёй паездкі ў Вільнюс. Яна хацела працягваць нашы адносіны. Раней, мусіць, я быў бы на сёмым небе ад шчасця.

– Ты? – здзіўленарадасна спытала яна, сустрэўшы мяне.

– Я, як бачыш.

– Ты не адказваў на мае званкі!

– Быў заняты.

– Раней ты ніколі не быў заняты, калі я тэлефанавала, – у яе голасе адчулася крыўда.

– Раней…

Зараз жа яна здавалася мне нейкай безгустоўнай, нібы мяса без солі або кава без цукру.

Проста я яе ўжо не кахаў.

Я, мусіць, вельмі жорсткі, калі вось так мог падумаць пра яе.

Але тады я не думаў аб гэтым. Кожны перапынак я званіў у Вільнюс. Памятаю як цяпер: дождж стукае ў акно кабінкі, а я крычу ў тэлефон:

– Эстэль, ты чуеш мяне? Эстэль!..

Яна павінна быць у гэты час дома. Ну вось, нарэшце!..

– Так. Што ў цябе здарылася, чаму ты тэлефануеш?

– Нічога не здарылася. Проста хацеў пачуць твой голас.

– Пачуў?

– Так.

У яе ледзь хрыплаваты, але падзіцячаму чароўны голас. Можа, зза акцэнту. Я і зараз уздрыгваю, калі чую такі голас.

– Так, яшчэ… Я прыеду ў пачатку кастрычніка ў Вільнюс.

– Навошта?

– Паглядзець на восень. Яна заўсёды такая прыгожая ў Вільнюсе. Яна там не скончылася?

– Не. Лісце падае і падае, падае і падае… – яна ўздыхнула. І я ізноў прыехаў у Вільнюс. Я прывёз ёй кнігу сваіх нарысаў. Хоць я зараз разумею, што наўрад ці яе маглі цікавіць мае нарысы. Але да самой кнігі ў цвёрдай вокладцы са мноствам старонак яна паставілася паважліва.

– А ты знакаміты, – сказала яна нават з некаторым гонарам. – Ніколі яшчэ не знаёмілася з вядомымі людзьмі.

Гэта былі нашы самыя мірныя дні.

Мы чакалі сеанса ў «Forumе». І яна папрасіла пірог з малінай.

Глядзелі фільм «Ключ» – даволі страшны, містычны фільм, таму яна спалохалася і ўчапілася ў падлакотнік крэсла. Але ж менавіта яна абрала гэты фільм.

– Чаму ты глядзіш такія фільмы, калі табе страшна? – спытаў я.

Яна задумалася, потым адказала:

– Лепш спалохацца ў кіно, чым у жыцці. Калі паглядзіш вельмі страшны фільм, не так жудасна тое, што вакол.

– Што цябе палохае?

– Галеча, дрэнныя сны, удары ў дзверы, не тыя словы, развітанне… Няўжо ты гэтага не баішся?

– Чаму ж. Але я не думаю пра гэта. Я забяспечаны, у мяне нядрэнная праца, кватэра, я здаровы нарэшце.

– Ты маеш рацыю. А вось я вельмі баюся. У дзяцінстве ў нас была такая гульня: побач маляваліся квадраты: адзін зваўся «шчасце», а другі – «няшчасце». Трэба было падняць руку, заплюшчыць вочы і мякка апусціць кубік зверху на гэтыя квадраты. Куды ён упадзе – значыць, тое і будзе. Я вельмі не хацела гуляць у гэтую гульню, але аднойчы мяне ўгаварылі. І кубік зваліўся проста на рысу. Гэта здаралася так рэдка, што ўсе здзівіліся. А я цешылася, што хоць ўсё гэта скончылася. Бо самае страшнае – калі заплюшчыш вочы і адпускаеш кубік. Сэрца так б’еццаб’ецца! Не моцна, а страшна хутка. Таму што гэтая мяжа паміж квадратамі такая тонкая – усяго адна рысачка мелу… Мяжа паміж шчасцем і няшчасцем… – яна змоўкла і задумалася, міжвольна прыціснуўшы руку да сэрца, нібы толькі цяпер згуляла ў гэтую гульню. – Пра што гэта я?.. Ах да, вось таму я вельмі баюся… усё такое нетрывалае… Нават камень – таму што яго могуць падарваць за секунду…

– Няўжо ўсё так дрэнна? – усміхаючыся, каб падбадзёрыць яе, спытаў я.

– Не, я не пра гэта, – яна зірнула на мяне сур’ёзна, неяк засяроджана. – Я аб трываласці. Ты не разумееш.

– Чаму ж – разумею. Але я не лічу, што ўсё вось так проста можна разбурыць. Старыя гарады стаяць стагоддзямі. Самы просты прыклад трываласці…

– Старыя гарады… На самай справе старых гарадоў няма – усё іншае, адны камяні засталіся.

– Значыць ты лічыш, што няма нічога трывалага?

– Можа, толькі сэрца… – Вочы яе глядзелі кудысьці ўдалячынь. – Так, мусіць, толькі сэрца. Страшна падумаць, што яно выносіць…

Мы павольна ішлі па праспекце Гедымінаса. Шарэла. Вецер зрываў жоўтае лісце і кідаў пад ногі. Яно гарэла, нібы ў агні, у водблісках першых ліхтароў. Я не пытаў, куды мы ідзем. Мне было ўсё роўна, абы ісці побач з ёй. Праспект скончыўся, мы выйшлі да вежы.

– Пойдзем уверх?

Я кіўнуў, і мы пачалі ўзбірацца наверх па каменных прыступках.

Адсюль адкрываўся цэнтр Вільнюса – старыя дамы і новыя гмахі. І адсюль зусім не было відаць восені – толькі дахі, бясконцыя дахі, цэрквы, вежы замкаў.

– Я прыходжу сюды, калі мне дрэнна, – раптам сказала яна. – І палю, хоць гэта забаронена.

Мы моўчкі стаялі і глядзелі ўніз. Халадала, і я накінуў ёй на плечы сваю куртку. Яна захуталася ў яе, нібы птушачка ў цёплыя пёры.

– Пойдзем! – раптам схамянулася яна. – А то ён сыдзе.

– Хто? – здзівіўся я.

– Прадавец шчасця! – і яна пацягнула мяне за руку. – Ну пойдзем жа!

І я падпарадкаваўся ёй. Неўзабаве мы прыбеглі на адну з вуліц старога горада.

…– Дзесяць літаў за паветраны шар шчасця! Дарослыя і дзеці, журботныя і смешныя, маленькія і высокія, рудыя, лысыя, разумныя, тоўстыя, смелыя, чорныя, белыя!.. Паветраны шар шчасця! Адправімся за шчасцем?..

Так я ўпершыню сустрэўся з ім – прадаўцом шчасця на старой вільнюскай вуліцы.

– Ты верыш ва ўсё гэта? – спытаў я, купіўшы шары. Яна паціснула плячыма.

– Не ведаю. Можа, і веру. Калі сумняваюся, што не веру, – значыць, трохі ўсё ж веру, – і яна засмяялася.

Так, гэта былі нашы самыя мірныя дні. Я нават наважыўся спытаць, як яна да мяне ставіцца.

Яна прымярала нейкую пярэстую накідку, якая рабіла яе падобнай да маленькай птушачкі.

– Вельмі добра стаўлюся, – адказала яна, разглядаючы мяне ў люстэрка. – Ты прыгожы. Надзейны. Разумны. Да цябе нельга дрэнна ставіцца.

– Ну а той хлопец…

Яна не дала мне дагаварыць: раптам рэзка азірнулася, звяла бровы. Голас яе стаў ледзяным:

– Ніколі не пытай пра яго! Ты зразумеў?!

– Так…

І я не пытаўся пра яго ніколі.

– Добра, мне трэба ў клуб, – сказала яна, спехам прыхарошваючыся перад люстэркам.

– Навошта? – здзівіўся я.

– А я там працую. Танчу. Я і яшчэ дзяўчаты.

– Можна прыйсці паглядзець?

– Прыходзь.

І мы пайшлі ў клуб. Яна – працаваць. Я – глядзець на яе і думаць пра тое, што дні гэтай восені, нібы хуткая вада, сцякаюць скрозь пальцы, уцякаюць ад мяне апошнімі восеньскімі дажджамі і лістападамі, а я разумею гэта і нічога не магу зрабіць…

…Яна любіла танчыць, і ў танцы нібы забывалася, на ўсё – сябе, жыццё навакол. Яна акуналася ў свет рухаў, аддаючы яму ўсю сябе. Можа, яна і любіла танчыць менавіта таму. Таму, што ў танцы ў яе атрымлівалася ўцячы ад усяго. Мне здаецца, яна пастаянна спрабавала ўцячы ад чагосьці вельмі самотнага ўнутры сябе, што не давала ёй супакою…

А я глядзеў. Колькі мінула часу? Не ведаю, мусіць, не вельмі шмат, але яна раптам з’явілася побач і рэзка кінула:

– Збірайся, мы сыходзім!

– Ты так мала працуеш?

– Я ўжо тут не працую. Усё!

Я зірнуў на яе: яна была чымсьці засмучаная.

– Нешта здарылася?

Яна завагалася, потым усё ж вырашыла расказаць:

– Гаспадар прычапіўся да адной дзяўчыны, якая з намі танчыць. І мы вырашылі абвясціць яму байкот. А ён яе звольніў. І тады я таксама сышла.

– А ты пры чым?

– А я сышла таму, што несправядліва. Добра, хопіць гаварыць. Мы спяшаемся. – І яна накіравалася да выхаду з рэстарана, а я – за ёй.

Яна стаяла і паліла недалёка на вуліцы.

– Ты ўжо не спяшаешся? – спытаў я, здзіўлены зменай у ёй: то яна імчалася з рэстарана, а цяпер наогул нікуды не збіраецца – стаіць і паліць.

– Ты не разумееш – галоўнае было вырвацца адтуль, з усяго гэтага – пахаў, сталоў, крэслаў, дзвярэй – з усяго, што яму належала. Я не магла ні хвіліны там заставацца!

Тут да нас падышла другая дзяўчына.

– А, вось і ты. Пазнаёмся – гэта мая сястра.

Я здзівіўся, настолькі яны былі непадобныя, нават можна сказаць – процілеглыя адна адной. Далікатная мініяцюрная Эстэль і поўная чарнавалосая яе сястра. Яны загаварылі пра нешта на сваёй мове, гучна і абурана: мусіць, абмяркоўвалі здарэнне ў клубе. Эстэль не прагнала мяне – і я ішоў за імі да самага дому. Толькі ў пад’ездзе яны і заўважылі мяне. Ад развітання мяне выратавала толькі тое, што сястра Эстэль забылася зайсці ў аптэку: у яе было маленькае дзіця, і яно зараз хварэла. Я прынёс патрэбныя лекі, і мы яшчэ пасядзелі ўсе разам на кухні: пілі гарбату і гаварылі. Дакладней, гаварылі больш яны, а я слухаў. Але ўсё ж прыйшоў час развітвацца.

– Можна, я заўтра зайду? – спытаў я без асаблівай надзеі.

– Вядома, заходзь, – раптам ажывілася яе сястра.

– Ну добра, прыходзь, – пагадзілася і Эстэль.

І я прыйшоў. З размовы з яе сястрой я даведаўся, што Эстэль страціла вельмі добрую працу, і незразумела, дзе яна цяпер будзе выступаць. Мусіць, ізноў будзе матацца па прыгарадах. А яе грошы так дапамагалі ёй і маленькаму…

Праз дзень я прыйшоў, нагружаны падарункамі: новая калыска, цацкі, адзежа і ўсё, што мне сказалі, трэба дзіцяці.

– Ты з з глузду з’ехаў! – абурылася Эстэль. – Я забараняю табе ўмешвацца ў маё жыццё!..

– Эстэль, гэта ўсяго толькі ганарар за кнігу. Гэта грошы, якія маглі быць або не быць.

Яна недаверліва паглядзела мне ў вочы. Я вытрымаў гэты погляд.

– Ну добра… – з неахвотай пагадзілася яна. І я прайшоў у гасціную.

У «маленькага» – так мы яго ласкава звалі – была тэмпература.

– Няма на каго пакінуць… – пажалілася сястра. – А нам тэрмінова трэба ў горад.

– Я пасяджу.

Яны здзіўлена паглядзелі на мяне. І тады Эстэль сказала:

– Так, іншыя мужчыны не такія, як ты. Яны не будуць нянькамі. Відаць, ты моцна мяне кахаеш.

З таго часу я кожны дзень праседжваў у іх, клапоцячыся аб «маленькім», падмяняючы іх, калі яны сыходзілі ў горад.

Я прывязаўся да іх, нібы да сваёй сям’і. Мы не гаварылі ні слова пра каханне, але я спадзяваўся, што яна за гэты час абвыкне і палюбіць мяне. Я пасябраваў з яе сястрой, і ў доме панаваў супакой, мір і зычлівасць. Я прыходзіў раніцай, сястра Эстэль гатавала мне кашу на сняданак, такая ў іх была традыцыя. З сястрой мы абмяркоўвалі планы на дзень: калі купаць, карміць маленькага, калі выклікаць лекара і іншыя няцяжкія, але важныя рэчы. Да абеду прачыналася Эстэль: яна была «сава»: не магла рана класціся спаць, таму позна бавіла час у клубе або ў сяброў: мы яе трохі разгрузілі, ды і ёй неабходна было адпачыць… І яна з’яўлялася да абеду, які мы сумненна – напапалам – гатавалі з яе сястрой. Пасля абеду ў мяне быў час трошкі пагуляць па горадзе з Эстэль: яна любіла прагулкі. У гэты час мы мала размаўлялі – зусім як людзі, якія даўно ведаюць адно аднаго, якім не трэба выконваць этыкет… А вечарамі мы ўладкоўваліся ля тэлевізара, разам глядзелі які-небудзь фільм, абмяркоўвалі яго, часта смяяліся.

Я палюбіў гэтую кватэру, можна сказаць, прыжыўся ў ёй. І восень праляцела, як птушка, кружляючы жоўтай, нібы крылы, лістотай. Можна сказаць, жарптушка.

Але вось гэты дзень прыйшоў. Яе сястра і маленькі з’ехалі ў паліклініку. Мы засталіся адны. Я здзівіўся, чаму яна сёння рана прачнулася.

– Прывітанне, добрай раніцы! – засмяяўшыся сказаў я.

Але яна не ўсміхнулася ў адказ. Яна падыйшла да мяне і паглядзела ў вочы. Я заўсёды баяўся такіх вось яе поглядаў: гэта значыла, што нешта было не па ёй. Або ў яе пачалася дэпрэсія.

– Падумала, што настаў час табе сказаць.

– Што?

– Нам трэба развітацца, – сказала яна, сур’ёзна гледзячы мне ў вочы. – Дзякуй табе за ўсё. Але ад’язджай.

– Чаму? Што здарылася?

– Ведаеш, гэта нельга растлумачыць. Потым ты зразумееш, што я ведаю, аб чым гавару. Часам ты, бывае, маеш рацыю, а зараз я. Я не такая разумная, як ты, у мяне няма адмысловых талентаў, але я ведаю: мы не можам быць разам.

Я не стаў пытацца, чаму. Але раптам адчуў сябе такім нікчэмным… Нібы бярозавы лісток, што патануў у шумным лістападзе гэтай восені. Восені ў Вільнюсе.

– Буду цябе помніць, – толькі і змог сказаць я. – Ну, бывай.

Яна абняла мяне – вельмі далікатна, неяк вельмі мякка і асцярожна – і пацалавала. Каб не заплакаць, я адвярнуўся і пайшоў праз парк да ракі.

Потым, праз колькі крокаў, я азірнуўся.

Яна ўсё яшчэ стаяла, і ў яе вачах я заўважыў здзіўленне. Так, здзіўленне. Чаму? Столькі салодкіх і горкіх пытанняў я пакінуў у ёй, што на іх няма сіл адказваць. Можа, таму, што яна ўсё-ткі кахала мяне – толькі другім каханнем. Банальнае параўнанне: у сумкі ёсць другое дно, але ім карыстаюцца рэдка. Так і другое каханне: яно ёсць, але не абуджаецца ў сэрцы, таму што не сыходзіць, не саступае першае…

І таму я купіў шарык на шчасце і з’ехаў.

Два гады прайшло, а я ўсё не мог забыць яе. І не вытрымаў – ізноў прыехаў у Вільнюс, калі надышла восень.

Мне споўнілася трыццаць гадоў, але ўнутры я пачуваў сябе чамусьці значна старэйшым. Я стаў больш стрыманы, прывык больш разважаць. Я не стаў ёй тэлефанаваць: яна магла раззлавацца. І я заняўся тым, што сустракаў і праводзіў святло ў вокнах яе кватэры, часам ішоў за ёй па вуліцы, чуў, як яна напявае, бачыў, як запальвае цыгарэту або танчыць на пару з жоўтым лістком у старым парку. Я бачыў яе, і ўва мне гучала нябачная музыка: яна і восень, восень і яна…

Але вось аднойчы музыка калі не скончылася, то замерла на некаторы час: я ўбачыў яе з ім, гэтым хлопцам, зараз яшчэ больш худым, але не менш бесцырымонным. Яны пасварыліся. Ён замахнуўся яе ўдарыць. Кроў закіпела ў маіх жылах. Не ведаю, што здарылася, калі б ён яе ўдарыў. Але ён яе не ўдарыў: яна схапіла яго за руку, а ён раптам прыціснуў яе да сябе, і яны пацалаваліся. З хвіліну яны так і стаялі ў абдымках адно аднаго.

Мабыць, гэта былі самыя пакутлівыя імгненні ў маім жыцці.

…Ёсць каханне, якое аднаўляе жыццё. А ёсць каханне, якое спыняе яго назаўжды. Спыняе назаўжды твой час. Яно нікога не шкадуе і не дае ўрокаў. І ўсё ж чамусьці мы больш за ўсё баімся, што яно знікне…

Здаецца, я падумаў пра гэта, разгублены, стоячы ля паліц нейкай кнігарні, куды пайшоў услед за Эстэль.

…Яна любіла блукаць каля паліц з кнігамі, але заўсёды купляла толькі вясёлыя паштоўкі. Тлумачыла так: дома кнігі навяваюць сум, а вось паштоўкі – наадварот. Ад іх сцены становяцца пярэстымі і вясёлымі. Так яна лічыла.

– Што ты тут робіш?

Я задумаўся і не заўважыў, як яна падышла. Я паглядзеў на яе: яна ані не змянілася. Усё такая ж маленькая светлавалосая птушачка, якая паранейшаму любіць пярэстыя ўборы…

– Дык навошта ты прыехаў? – яна працягвала свой сур’ёзны допыт.

– Я тут праездам і ненадоўга, – сказаў я.

Па сутнасці, гэта была праўда. Аднак калі раней я горача імкнуўся, каб яна мне паверыла, то зараз мне было ўсё роўна. Яна можа абурацца, вінаваціць мяне, можа смяяцца, пасварыцца са мной – усё роўна яна паранейшаму застанецца ў мяне ўнутры, таму што яна ўжо даўно настолькі ўжылася ў мяне, нібы гэта мая кроў. Можа, нават добра, што яна падышла: я змагу яшчэ імгненне паглядзець на яе рысы.

– Я ж цябе прасіла… – яна ўздыхнула. – Я ж сказала табе дзякуй за ўвагу і клопат, але я не збіраюся сябе прымушаць: спадзяюся, ты зразумееш.

Яна незадаволена павярнулася і пайшла да выхаду.

– Эй! – крыкнуў я наўздагон.

– Чаго яшчэ?

– А «бывай». Ты не сказала «бывай»!

– Дурань… – і яна ляснула дзвярыма.

Услед за ёй выйшаў і гэты хлопец, корпаючыся ў кішэні сваёй выцвілай курткі. Ён упусціў нейкія паперкі, а з імі – фота, але не заўважыў.

Яны пайшлі далей па вуліцы – да прыпынку белачырвоных тралейбусаў. Яна ўсміхалася яму. І я зразумеў: яна ўсё яшчэ кахае яго.

Яго, няшчаснага…

Што гэта? Комплекс пакут? Адкупленне віны? Нянавісць да спакою і шчасця? Пошукі прыгод? Выпрабаванне лёсу?

Або проста: заўсёды незразумелае, заўсёды невытлумачальнае, заўсёды няўмольнае, што прыходзіць да ўсіх, як гэтая восень, каханне…

Але ці было маё каханне да яе такім жа, як яе каханне да яго? І тут я ўразіўся супадзенню.

Навошта мы жадаем таго, што нам недадзена ніколі?

НІКОЛІ – гэтае слова можна напісаць вялікімі ці малымі літарамі, усё адно яно будзе самым страшным словам на зямлі. НІКОЛІ…

Але я ўжо прыехаў у гэтую восень, у гэты горад, у гэтую восень у гэтым горадзе. Прыехаў, і не было маіх сіл з’ехаць адгэтуль. Прыехаў паглядзець на яе. Я цешыўся такой драбніцай, пакуль яна мяне не заўважыла яшчэ раз: відаць, я занадта дрэнны канспіратар.

– Ізноў?

– Так.

– Ізноў у камандзіроўку – праездам і ненадоўга, прыкладна на месяцы два? – спытала яна з іроніяй.

– Падобна на тое, – я падыграў ёй, толькі вось пры гэтым і ў мяне, і ў яе вочы былі занадта самотныя для жартаў.

– Ну што ж, працуй…

Я кіўнуў у адказ, не зводзячы з яе вачэй: яна стаяла так блізка ад мяне, што я адчуваў дзівосны пах яе парфумы, мяккую, з лёгкай пульсуючай венкай, скуру яе тонкай шыі, бачыў яе рукі, што сціскалі мініяцюрную сумку, куртку, накінутую на простую майку, – усё яе стройнае, поўнае жыцця цела; усю яе – такую блізкую і такую недасягальную дзеля мяне…

Толькі вось сёння яна здавалася зусім невясёлай, нават крыху разгубленай. Мне не хацелася яе пакідаць адну са змрочнымі думкамі.

– Можна я цябе трохі праводжу? – пасля некаторага маўчання папытаў я.

– Толькі недалёка.

– Добра.

І мы пайшлі па вуліцы, якая выходзіла на праспект.

– Хачу зайсці ў краму. Проста паглядзець.

– Ну чаму ж, – запярэчыў я. – Выбяры сабе, што больш спадабаецца.

– У мяне няма грошай.

– Я куплю.

Але яна адмоўна паківала галавой.

– Не.

Мы яшчэ трохі моўчкі пабадзяліся з ёй: па старым восеньскім парку, ля ракі Нерыс, зусім зарослай рудай, пажоўклай травой, наведалі маленькую стыльную кавярню на праспекце, і прыйшоў час развітвацца.

– Пакуль, – сказала яна. – І едзь ты дадому. Не зводзь сябе.

– Добра. Але адкажы мне на адно пытанне: чаму ты не кахаеш мяне, чаму гоніш прэч?

Яна ўздыхнула.

– Проста я дзіўлюся, калі мы бываем страшна падобныя або раптам жудасна розныя. Ідзі сваёй дарогай, у кожнага яна свая.

– І ўсё ж бываюць перакрыжаванні.

– Больш іх не павінна быць. Я доўга думала, вельмі доўга. І так вырашыла. Было б несумленна змяняць гэтае рашэнне, калі я табе ўжо даўно сказала праўду.

…За што я пакахаў яе?

Яна трохі жорсткая, але сумленная: яна ніколі не стане хлусіць; яна баіцца, але не стане ратавацца за кошт іншых; яна будзе пакутаваць, але не стане шукаць простага і спакойнага; яна не дазволіць купляць ёй дарагія падарункі, таму што не збіраецца хлусіць, плаціць сваім сумленнем. Больш за ўсё яна хоча быць сумленная з сабой і іншымі. І яшчэ ў ёй жыве боль: яна адчувае ўсё занадта востра. Боль – ад далёкага і нешчаслівага дзяцінства. Ці таму, што яна сапраўды намагалася зразумець гэты свет?.. Альбо проста ўбачыць яго нарэшце добрым, але гэта ў яе ніяк не атрымлівалася.

Яна не падобная да ўсіх, яна дзіўная, другой такой няма ў гэтым вялікім і вар’яцкім свеце…

Ці варта гаварыць, колькі разоў я яшчэ ездзіў увосень у Вільнюс… Ці варта гаварыць, што я адчуваю, калі надыходзіць восень…

Далёкі горад вабіць мяне, таму што яе вобраз нячутна і нябачна – над ім: яго пагоркамі, купаламі цэркваў, чырвонымі дахамі дамоў… Дзесьці там, у танцы лёгкіх рознакаляровых аблокаў; там, дзе нараджаюцца дажджы і лістапады, – у самым сэрцы восеньскага неба…

Хачу сказаць, што я не стаў вядомым чалавекам. Нешта не склалася, чагосьці не хапіла… Проста стаў даволі багатым. Я мог бы ашчасціць шматлікіх, але… Калі я восьвось памкнуся змяніць сваё жыццё, разагрэты песнямі вясны і гарачай радасцю лета, толькітолькі памкнуся – і прыходзіць яна, восень… І вяртаецца яно, маё каханне… Я думаю пра яе – і вось што ў мяне атрымліваецца:…Каханне не цырымоніцца. Забірае свае рэчы з камеры захоўвання сэрца – і сыходзіць.

Куды ж ты сыходзіш?

Пакінь мне хоць нешта на памяць аб сабе – маё каханне. Стаўлю пункціры – нібы працягваю рукі. Але мне ўжо не дацягнуцца да цябе. Ты развярнулася і сышла. І зараз ідзеш, глядзіш наперад. І, вядома, таму не бачыш, што я стаю і працягваю да цябе рукі. Таму што ты не з тых, хто азіраецца.

І я зноў іду, рухаюся без мэты.

…Я ўсё думаю, думаю пра яе. Я ведаю, што ў гэтых думках няма ніякага сэнсу, але гэта не спыняе мяне.

Я гляджу, і мне здаецца, што я бачу яе сілуэт праз акно моднай крамы. Я кідаюся за ёй, у арку. Але не, гэта не яна.

Ад гэтага мне хочацца ў халодную восеньскую раніцу, якая абвальваецца на цябе ледзяным душам, выносіць нервы і пачуцці, пакідае толькі халодны спакой.

А час ідзе…

Куды спяшаецца гэты час? Куды сыходзіць восень?

Вось ужо пайшлі дажджы. А так восень ціхаяціхая, і ад гэтага нешта павінна нарадзіцца добрае ў думках. Я чакаю… Можа, проста хачу, каб маё жыццё для яе што-небудзь значыла…»

Ну вось я і прачытала гэтую гісторыю. І ўсё зараз становіцца ясным. Ясным і ў чымсьці безнадзейна падобным на свет, які мы вынаходзім самі – рамантыкі гэтага жыцця…

І восень… Восень паранейшаму шыкоўная і светлая. Яна нічога не ведае пра нас – жоўта-чырвонае палатно, на якім мы малюем сваё каханне…

Чаму ж яна заўсёды вяртаецца, восень нашага кахання? Што ж гэта, як гэта растлумачыць?

Можа, проста сыходзіць час. Сыходзіць час мары, потым час кахання, і прыходзіць час успамінаў і спробаў усё пачаць зноў. Часам гэтыя сумныя спробы забіваюць у нас веру нашай наіўнай юнацкасці, і нам пачынае здавацца здалёк, што гэта быў проста сон, нейкі вельмі выдатны сон, падобны на прыгожыя старыя кінафільмы. Вальс, які мы бачылі, але так і не танчылі. Вальс з жоўтага лісця, вальс з першых лёгкіх рухаў, вальс з віхуры нейкіх невытлумачальна дакладных слоў…

Але вось гэтая восень, я прыехала ізноў – і вось жа гэтая восень… І вось вальс гэтай восені зноў гучыць у маім сэрцы… І я нават не ведаю, да чаго ён падобны – да шчасця ці болю, суму ці радасці. Толькі адчуваю, што ён вярнуўся. Значыць, усё гэта было. Было нешта дзівоснае і добрае і ў маёй душы. А значыць, можна і адпусціць гэты хуткі, вечна таропкі час. Больш ён не забярэ нічога і нікога з маёй стомленай памяці…

Я абавязкова скажу яму гэта, абавязкова… Бо гэта тая праўда, якая не зневажае суцяшэннем.

Зазвінеў тэлефон.

– Я слухаю.

– Такім чынам, як жа наша дамоўленасць?

– Прайсці па ўсіх месцах, дзе яна была?

– Менавіта так.

– Добра.

– Вы ўжо не злуецеся на мяне. Чаму?

Не, не варта казаць яму аб тым, што я прачытала гэты зялёны нататнік. Прачытала і зараз шкадую яго – майго працадаўцу. І яшчэ: мы з ім у чымсьці вельмі падобныя. Толькі наўрад ці варта прызнавацца ў гэтым.

– Чаму? Проста… проста восень такая светлая…

Ён маўчыць, але я адчуваю яго дыханне. Што ж ён скажа ў адказ гэтым разам? Мне ўжо цікава – таму што я ўсё ведаю і, быццам чытач рамана, чакаю працягу. Але ён маўчыць, змаўкае і тэлефон…

Што ж, час і мне адпраўляцца ў шлях за чужой гераіняй. І я іду – спачатку да вежы Гедымінаса. Паднімаюся па тых жа прыступках, гэтак жа затрымліваю дыханне. І вось ён – восеньскі Вільнюс. Лісце ляціць над горадам, і я запальваю цыгарэту, быццам я – гэта яна. Вецер зносіць лёгкі дым – нібы нязбытныя мары. Але яны не журботныя, не, хутчэй светлыя і чыстыя, як гэты лістапад…

Дагарае цыгарэта, і я адчуваю, што я – гэта яна. Зараз я гэта выразна адчуваю. Я імкнуся зразумець яе. Вядома, я ведаю, што чалавека да канца зразумець немагчыма, але я вельмі імкнуся.

Я іду па праспекце і, нечакана для самой сябе, збочваю на гэтую вузкую вулачку старога горада, дзе павінен быць прадавец шчасця. Яна ж таксама любіла прадаўца шчасця.

І тут я чую яго голас, і нешта радаснае ажывае ўва мне.

«…– Дзесяць літаў за паветраны шар шчасця! Дарослыя і дзеці, сумныя і смешныя, маленькія і высокія, рудыя, лысыя, разумныя, тоўстыя, смелыя, чорныя, белыя!.. Паветраны шар шчасця! Адправімся за шчасцем?..»

Я не іду – я бягу да яго, нібы, як у дзяцінстве, баюся, што ён нечакана знікне, таму што ён – амаль чараўнік: ён дорыць людзям шчасце.

– Добры дзень! – крычу я, зусім задыхаўшыся.

– А! Рады вас бачыць! – ён абарочваецца да мяне, і яго смешныя сівыя вусы падскокваюць ва ўсмешцы.

– Няўжо вы мяне памятаеце? – дзіўлюся я.

– Я шмат каго памятаю, вас таксама. Мне здаецца, я запамінаю тых людзей, якія таксама памятаюць мяне і вераць, што я недарма тут стаю. Яны носяць у сваёй душы цеплыню, каханне, а без гэтага шчасцю не бываць, колькі ні купляй маіх шароў. І шчасце да іх прыйдзе, абавязкова прыйдзе. А сёння і я нарэшце шчаслівы. У мяне ўжо сівыя вусы, але толькі зараз я шчаслівы! Я дачакаўся свайго шчасця.

– Што ж адбылося?

– У мяне нарадзілася ўнучка! Уяўляеце – унучка! Доўгі час у маёй дачкі не было дзяцей – і вось нарэшце: унучка! Мая ўнучка…

Слёзы шчасця з’явіліся ў яго на твары. Усмешка і слёзы на сівых старэчых вусах. Яму будзе для каго жыць. У яго нібы пасялілася ў душы маленькае сонца. І гэта выдатна.

– Ну, раз сам прадавец шчасця стаў шчаслівым чалавекам, тады сапраўды шчасце ёсць. Мабыць, я і зноў буду купляць у вас шары.

Я ўсміхнулася, а ён уручыў мне шары. Паглядзеўшы на іх, я ўбачыла, што яны аранжавыя, падыходзяць гэтай восені.

І я ўжо сама набрала нумар.

– Нешта здарылася? – спытаў ён.

– Не. Проста я купіла шары ў прадаўца шчасця.

Ён доўга маўчаў, пачуўшы гэтую навіну. Потым не вытрымаў, спытаў:

– Якія яны?

– Восеньскія.

Я пачула, што ён уздыхнуў. Або ўсміхнуўся. У любым выпадку, гэта былі ўспаміны. І я падумала: самыя шчаслівыя нашы з ім успаміны – гэта ўспаміны аб нашых сустрэчах з прадаўцом шчасця. Або – з нашай надзеяй, што, у прынцыпе, адно і тое ж.

– Куды вы цяпер накіроўваецеся?

– Буду блукаць па горадзе. Зайду ў крамы, дзе яна бывала, можа, хтосьці яе ўспомніць…

– Так, мабыць, зайдзіце ў крамы… – у яго голас ізноў вярнуўся сум, і ён выключыў тэлефон.

Зрэшты, такое наша жыццё – пярэстае покрыва, шытае рознымі ніткамі радасці і смутку…

За гэтыя некалькі дзён я прайшла тымі мясцінамі, дзе магла быць яна – гэтая дзіўная дзяўчына чужой восені. Ніхто нічога не чуў аб ёй, але адзін чалавек сказаў, што я да яе вельмі падобная. Вонкава. Мусіць, гэта быў жарт, але ўсё ж я прыгледзелася да сябе і параўнала з тым фотаздымкам. Гэта стала для мяне адкрыццём – сапраўды, мы падобныя ў шматлікіх рысах. Вось толькі ў сутнасці сваёй мы – розныя.

Потым я дастала фотаздымак і зноў, але ўжо больш уважліва, паглядзела на гэтую дзяўчыну. Яна ўсміхалася ў камеру, але ўсміхалася нібы не для сябе. І раптам я зразумела – яна ўсміхалася таму, хто фатаграфаваў яе. Але хто гэта быў? Той хлопец? Я зусім на яго забылася. Як жа гэта далікатна распытаць аб ім – здалёку, быццам я не чытала зялёнага нататніка?