Текст книги "Восень у Вільнюсе (зборнік)"

Я паварочваюся і заўважаю свайго суседа.

– Прывітанне, патолагаанатам! Што ты тут робіш? А, зразумела, – кажу я, заўважыўшы яго погляд у бок Веры.

Прыносяць маю каву. Я імкнуся хутчэй выпіць яе – да працы лічаныя хвіліны. І пакідаю свайго суседа на паляне нязбытнага кахання.

У студыі бедлам: усе носяцца, бегаюць, нешта крычаць. Больш за ўсіх крычыць наш рэжысёр.

Я стаю, нічога не разумеючы. Але і не ўмешваюся: у рэшце рэшт мая справа – маленькая: усяго толькі агучаванне цітраў.

Нарэшце, наш рэжысёр заўважае мяне.

– Ідзі, ідзі! – махае ён рукамі. Я нічога не разумею.

– Ідзі дамоў! Сёння ўсё накрылася медным тазам. Камп’ютары глючаць, генератар здох.

«Ну і справы!» – думаю я, выходзячы, яшчэ не зразумеўшы, рады я, ці наадварот. Хутчэй, крыху разгублены, як усякі чалавек, што настроіўся на адно, а атрымаў зусім іншае.

І я не ведаю, куды мне пайсці. Напэўна, пайшоў бы ў бар крыху паслухаць Веру, але там – мой сусед, і я не хачу ўмешвацца ў чужыя адносіны.

Калі я зусім сабраўся выходзіць на вуліцу, да мяне падбегла Вера.

– Ты кінула свайго паклонніка?

– А табе што, шкада яго?

– Ну, урэшце, відаць так, паколькі ён мой сусед. І неблагі чалавек.

Я гляджу і бачу, што яна мяне не чуе. Яна думае пра штосьці іншае.

– Слухай, – нарэшце адважваецца яна. – Мне патрэбны партнёр на адзін важны банкет.

– З якога гэта часу ты сама ўгаворваеш мужчын суправаджаць цябе? – здзіўляюся я.

– Мне патрэбны сябар, проста сябар.

– Сябар на вечар? Дык вазьмі майго суседа. Яна прыкра моршчыцца.

– Ён не падыходзіць. Ён будзе глядзець на мяне адданымі сабачымі вачыма. А ты…

– Што я?

– А ў цябе спакойны позірк. Ты разглядаеш, не прывязваючыся ні да чаго.

Відаць, яна мае рацыю. Я ж – назіральнік.

– Ну выручы мяне, будзь чалавекам!.. – не адстае Вера.

– Табе вельмі патрэбна? – пытаюся я, пільна ўглядаючыся ў яе твар.

Яна фыркае – у сваёй звычайнай манеры.

– Я хачу атрымаць ролю ў адным фільме. І яго рэжысёр запрасіў мяне на банкет. Не ўвесь жа час мне спяваць у гэтым кабаку! – не стрымаўшыся, ускліквае яна.

Я ўсміхаюся:

– Здаецца, ты ўжо ўваходзіш у ролю.

– Ну дык што – па руках? – з надзеяй пытаецца яна.

– Па руках! – згаджаюся я. – Па руках, як гаворыць падатковы інспектар!

Яна смяецца, і мы жартам пляскаем адно аднаго па руках.

Але яна пасля гэтага не адпускае маю руку, некуды цягне за сабой – наперад, потым наверх па лесвіцы. Нарэшце мы ўрываемся ў пыльную грымёрку.

– Зараз падбярэм табе прыстойны касцюм.

Я моўчкі стаю і гляджу, як яна энергічна корпаецца ў вешалках, чыхаючы ад пылу.

– Вось, знайшла! – нарэшце радасна паведамляе мне Вера, вылазячы зпад чарговай барыкады.

Яна шумна трасе чорны элегантны касцюм з іскрой.

– Ну што ты стаіш, пераапранайся. Так і быць, я захінуся.

Фыркнуўшы пры гэтых словах, яна хаваецца за адзенне на вешалках і нешта мурлыча, пакуль я нацягваю на сябе гэты элегантны маскарад, успамінаючы, як даўно не насіў пры стойных касцюмаў. Але ўспамінаю не з настальгіяй, а як усё мінулае, якое не мае да мяне больш ніякіх адносінаў.

– Гатова! – крычу я, і Вера вылазіць зпад вешалак.

Яна абыходзіць мяне вакол, разглядаючы, нібыта прыдзірлівы дэкаратар.

– Ну што, я паранейшаму падыходжу на ролю твайго праважатага ці не? – падначваю я яе.

Але яна не рэагуе на мае словы, яна захоплена справай: папраўляе мой гальштук, абцягвае пінжак, на патрэбную даўжыню высоўвае манжэты сарочкі, ахінае мяне воблакам адэкалону, ад якога я пачынаю чхаць. Пакута заканчваецца праз хвілін пяць, і мы нарэшце выходзім на вуліцу, дзе нас чакае таксі.

Знаёмынезнаёмы горад праносіцца ў мяне перад вачыма. Чамусьці гарады ўночы становяцца чужымі, а знаёмыя вуліцы мільгаюць у агнях, і ты іх з цяжкасцю пазнаеш. Але гэта не палохае, не. Ты дзіўна спакойны, ты нібыта растаеш у гэтых агнях, ценях дамоў, шуме машын, чарнаце неба…

Вера кранаецца маёй рукі, напамінаючы пра сябе.

– Ты хочаш прачытаць мне лекцыю, як весці сябе на свецкіх раўтах? – іранічна пытаю я.

– Не, мне чамусьці здаецца, што ты гэта ўсё ведаеш, хаця я і не распытваю цябе пра мінулае, – на гэты раз вельмі сур’ёзна гаворыць яна. І нават з нейкім сумам гучаць яе словы.

– Ты ўсё робіш правільна, – адказваю я. – У гэтым мы разумеем адно аднаго.

Яна моўчкі хітае галавой у адказ і адварочваецца да акна, хоць я і прыкмячаю: яна глядзіць і быццам не заўважае нічога. Але я не распытваю, пра што яна думае.

Таксі паварочвае ў вузкую вулачку, потым вырываецца на шырокую магістраль, праязджае мост, вырульвае ў заліты агнямі рэстаранны квартал.

– Выходзім! – камандуе Вера.

І вось мы ў шыкоўнай зале, і я адчуваю, што мой касцюм як нельга дарэчы ў гэтым суквецці вытанчана апранутых людзей.

Да Веры падыходзіць высокі лысаваты стары, і я разумею, што гэта – рэжысёр. Толькі чаму ён так пільна глядзіць на мяне, а не на Веру? Ён праводзіць нас да століка з напоямі. Я сядаю і гляджу ў залу, пакуль рэжысёр і Вера нешта абмяркоўваюць.

Хаця глядзець тут – толькі збіраць кадры, якія пастаянна паўтараюцца: мільгаюць дзяўчаты ў сукенках вогненых расфарбовак, мужчыны ў дарагіх касцюмах. Усе, нібыта па парадку, падыходзяць адзін да аднаго, каб сказаць некалькі дзяжурных кампліментаў ці не абцяжараных вялікім сэнсам фраз.

Весела смяюцца кампаніі за столікамі, іграе музыка, заглушаючы тоставы звон бакалаў, а словы ператвараюцца ў агульную хвалю незразумелых шумаў.

Але раптам усё сціхае, калі з’яўляецца белы экран. Патухае святло, а на экране праступаюць першыя цітры. Ну вось, я нібыта ізноў на працы. І толькі калі ўзнікае чорнабелая карцінка, я падаўляю ў сабе іронію.

…Са свістам на берагі абрушваецца мора. Па шэрым пяску ідзе чалавек. Ён ідзе доўга і ў нікуды – няма канца яго шляху. Яго лёгкае паліто развявае вецер, халодная вада не шкадуе старыя бацінкі, а ён усё ідзе. І спыняецца толькі на імгненне. На імгненне ён абарочваецца, і я бачу яго твар. Вочы яго напоўнены добрай іроніяй з лёгкім адценнем смутку, як у чалавека, які даўно жыве сваімі ўспамінамі і сваімі думкамі.

Ён на імгненне абарочваецца, ён усміхаецца нечаму свайму, а ў мяне перахоплівае горла ад дзівоснага, незразумелага супадзення: ён вельмі падобны да мяне. Можа, гэта я? Не, гэта немагчыма. Не!..

Чалавек на экране ізноў усміхаецца, падымае каўнер паліто і зноў адпраўляецца ў свой шлях. Паступова яго фігура становіцца ўсё меншай і меншай, а потым зусім знікае.

І, як напачатку, толькі шуміць мора, змываючы сляды на пяску…

Я нібыта дранцвею, калі ўспыхвае святло. І ўсе раптам падымаюцца са сваіх месцаў. Стаяць моўчкі. Я таксама падымаюся разам з усімі і маўчу. Але я нічога не разумею. Калі нарэшце ўсе рассаджваюцца на свае месцы, зноў гучыць музыка, зноў пачынаюцца размовы, я запытальна гляджу на Веру. Рэжысёр перахоплівае мой позірк і сам пытаецца:

– Няўжо Вера вам нічога не сказала?

– Не.

Я ізноў кідаю погляд на Веру, але яна спакойная і зусім не бянтэжыцца сітуацыяй. Урэшце, такой яна была заўсёды, тут няма чаго крыўдаваць.

– Гэты фільм, які вы бачылі,– тлумачыць мне стары рэжысёр, – я пачаў здымаць раней. Гэта фільмэксперымент, які здымаецца без сцэнарыя. Усё дзеянне трымаецца на акцёры, яго думцы, яго гульні. Гэта фільмуспамін, фільммара. Фільм без назвы.

– І ўсётакі, пра што ён? Павінен быць нейкі сюжэт? – не зусім разумею я.

– Гэты фільм прысвечаны жонцы акцёра, – тут ён назваў прозвішча, але зза раптоўнага грукату барабана на сцэне я не пачуў яго, а перапытваць было няёмка. – Увогуле, гэта фільм пра каханне, вартасць якога зразумелі залішне позна, калі нічога немагчыма вярнуць. І нягледзячы на гэта, вельмі светлае каханне, перад якім знікае звычайная рэчаіснасць і больш нічога не значаць ні ўзнагароды, ні пакуты. Чалавек застаецца самнасам са сваімі ўспамінамі. У яго ёсць усё, але гэта яго ўжо не радуе. Вы разумееце мяне?..

– Так, – адказваю я, хоць мой погляд, відаць, не вельмі адлюстроўвае ўважлівага слухача.

Такім чынам, гэта здарылася не толькі са мной.

Такім чынам, для некага каханне таксама стала мацней і важней сутнасці і радасцяў жыцця.

Такім чынам…

– Гэта фільм, у якім акцёр нічога не гаворыць. Ён запісвае свае думкі на паперы, і голас агучвае іх, але сам акцёр нічога не гаворыць. – Тут ён зрабіў паўзу і паглядзеў на мяне. – І я хачу, каб вы…

– Агучыў гэты тэкст, – падказваю я, сумна ўсміхаючыся і з крыўдай гледзячы на Веру, якая прывяла мяне сюды.

– Не, вы мяне не зразумелі. Я хачу, каб гэтую ролю сыгралі вы.

– Ролю?

Не, такога я не чакаў. Сыграць ролю…

– Не, прабачце, я не артыст, я ніколі не здымаўся ў кіно.

– Вы паглядзелі пачатак карціны. Акцёр трагічна загінуў. Але я хачу скончыць працу і прысвяціць гэта яго памяці. Мы былі добрымі сябрамі.

– А пры чым тут я? Шмат таленавітых акцёраў.

– Паглядзіце на сябе. Вось вам люстэрка – паглядзіце на сябе! Вы ягоны двайнік. І не толькі знешне – у вас аднолькавы погляд, рухі.

– Паслухайце, а калі я не жадаю? Не жадаю быць чыімсьці двайніком?!

Я чакаў, што ён будзе ўгаворваць мяне, але ён маўчаў. Сядзеў і маўчаў. Дзе лёталі яго думкі – я не ведаў. Нарэшце яго погляд зноў скіраваўся на мяне.

– Мне здавалася, што вы маглі б напісаць тэкст. Вы – чалавек, які некага кахае ці ненавідзіць. Але ўсё вельмі моцна. Таму вы несвабодны. Таму вы можаце распавесці сваю гісторыю, нібыта гэта яго гісторыя, – пры гэтых словах ён раптам наблізіўся да майго твару і ўжо не сказаў – прашаптаў: – Вы ж хочаце пазбавіцца ад сваёй гісторыі? А гэта можна зрабіць, расказаўшы яе. Вы самі гэта разумееце, вы не дурань. Можа, гэта дасць вам шлях.

Тут ён падняўся зза століка і, паклаўшы побач са мной сваю візітоўку, хутка пайшоў, не азірнуўшыся.

А я паглядзеў яму ўслед. Таму што я – усё ж назіральнік. І гэты чалавек зацікавіў мяне. У ім было нешта моцнае, трагічнае, што выцясняла ў ім старасць. Такое адчуванне ўзнікла ў мяне ўпершыню. Адчуванне, што ў нас адбыўся нябачны паядынак, бойка, у якой мы павінны былі перамагчы абодва, нягледзячы на тое, што змагаліся напачатку адзін супраць другога…

Я глянуў на Веру з дакорам.

– Навошта ты гэта зрабіла?

Аднак яна, падобна, зусім не адчувала уколаў сумлення.

– Я глядзела гэтыя кадры, – спакойна адказала яна. – Я глядзела ўсё гэта і зразумела, што будзе фільм, якога яшчэ ніколі не было. Гэта складаная і прыгожая рэч. І я ўбачыла ў ёй цябе.

– Хопіць! – раздражнёна перабіў яе я. Цяпер мне было не да жартаў.

– Табе добра гаварыць, але для мяне гэта бязглуздзіца, містыка. Гэта мінулае, якое я ненавіджу і люблю. Болей не магу нічога патлумачыць. Я сыходжу.

– А я, відаць, застануся, – неяк вельмі цвёрда, вельмі рашуча сказала яна, але і гэта больш не магло зацікавіць мяне ў ёй.

Я сышоў.

Я выйшаў на начную вуліцу ў пошуках таксі. Якраз адно з іх спынілася. Я рвануўся да яго, але ў апошні момант нешта стрымала мяне. Я завярнуў за вугал дома і паволі пакрочыў па зусім незнаёмай вуліцы. Я зноў і зноў праглядаў недзе ўнутры сябе гэтыя кадры аб моры, гэтую дзіўную ўсмешку чалавека, так падобнага да мяне, яго шлях па халодным пяску; і гэты рэжысёр, яго словы пра двайніка, яго словы пра фільм…

Так, здаецца, я ведаю, як можна назваць гэтую карціну, ва ўсякім разе як бы я мог яе агучыць: …Ты, я і больш нікога – у фільме «Назіральнік»…

Вецер з праспекта прабірае холадам да касцей. Я паморшчыўся, успомніўшы, што забыў захапіць на студыі сваю куртку. Ну нічога, зараз зайду ў якуюнебудзь кавярню, сагрэюся. І – падсвядома – я гэта адчуваў – нарэшце перайду мяжу, якой так доўга аддзяляў сябе ад цябе.

Я прысеў ля акна. Наведвальнікаў амаль не было, і я дастаў свой нататнік.

Так, я стараюся пісаць у рэальным часе. Так я нібыта адчуваю крокі, галасы, дыханне – сваё і зусім чужых мне людзей.

І калі я хачу быць сумленным перад табой, то прыйшоў час напісаць аб табе. Можа, табе нязручна пра гэта чытаць – тады не чытай.

Прагартай гэтыя некалькі старонак, змахні іх рукой са стала ці разарві…

Гэта ж усяго толькі некалькі старонак…

Не, ілгу. У большай ступені сабе, чым табе.

Гэтыя некалькі старонак значаць… Урэшце, ты сама зразумееш, калі прачытаеш іх. А калі не – няма чаго тлумачыць.

Калі ты ўсё ж вырашыла прачытаць гэтыя некалькі старонак пра мяне і цябе, то зразумей, зараз іх піша крыху іншы чалавек. Я – назіральнік, і таму гляджу на наша каханне паіншаму. Прабач, але я не магу іначай – я выбраў гэтую ролю і так гляджу на рэчы, нават калі яны – у мінулым…

Так, цяпер я адразу ж заўважыў бы ў табе ўсё тое, што гаварыла, папярэджвала: асцярожна!.. Тады я гэта не мог бачыць: усюды патрэбна спрактыкаванасць. Раніцай – глядзець, як прагна расцвітаюць кветкі насустрач сонцу; вечарам – як яны закрываюць напоеныя праменнямі бутоны; глядзець на матылька на восеньскім ветры – нічога не разумеючага ў халоднай восені матыля, які не можа забыць лета і калываецца, дрыжыцьдрыжыць, успамінаючы пра цёплыя кветкі і лёгкія, бесклапотныя дні сонечнай іскрыстай радасці… І я, як гэты матылёк, не магу нічога забыць…

Так, асабліва той дзень, калі мы ўпершыню сустрэліся і яшчэ не было яго – кахання. Я тужліва глядзеў на гадзіннік у кавярні: каханне спазнялася. Яно спазнялася так не першы дзень. Я чакаў яго доўга, а яно яшчэ забаўлялася са мной – не прыходзіла зусім. Можа, яно не ведала, што я дарую спазненне? Ці забылася пра мяне зусім, занятае сваімі нябеснымі справамі? Я, вядома, разумеў, што ўсім патрэбна каханне, усе чакаюць яго, а яно не паспявае дарыць кожнаму сваю сілу і пяшчоту. Але ж я чакаў доўга, пакорліва, а мая чарга ўсё не надыходзіла.

Не, у гэтай маленькай хударлявай жанчыне, так падобнай да дзяўчынкістаршакласніцы, з легкадумна іграючай паходкай і лёгкай хусцінкай у доўгіх светлых валасах я не ўбачыў свайго кахання. Але яна не сыходзіла. Яна нават прысела за мой столік, нічога не спытаўшы, нібыта мяне тут не было. Яна заказала грэйпфрутавы сок і чакала, гледзячы на мяне, але паранейшаму мяне ж і не заўважаючы.

Можа, яна – прывід?

Я памахаў перад яе тварам рукой.

– Фу, што за манеры!.. – нечакана хутка адазвалася яна. Ад абурэння я не ведаў, што адказаць. Я яшчэ і вінаваты?!

– Ну нарэшце вы мяне заўважылі! – як ні тут тое было, працягнула яна. – А то я падумала, што вы заснулі з расплюшчанымі вачамі.

– А вы прывыклі, што вас заўважаюць адразу!.. – нарэшце я знайшоў, чым падкалоць яе.

– Ну, я не сказала б так, – не збянтэжылася яна. – Я кволая і лёгкая, як птушка. Я не насарог на трамвайных пуцях, каб мяне адразу заўважылі. Цікава, а вы заўважылі б насарога на трамвайных пуцях? Ці паранейшаму сядзелі б так, як зараз?

Што за дзіўныя пытанні?!. Не, яна пачынае мяне раздражняць.

– Што ж вы маўчыце? Заўважылі б?

Ну што за пакаранне!.. Як ёй растлумачыць, што я чакаю каханне. І я не магу гаварыць пра птушак і насарогаў, калі чакаю сваё каханне.

– Што вам трэба?! – раздражнёна спытаў я.

Яна зручна абаперлася аб край стала, злёгку акругліла вусны дудачкай, як робяць дзеці, і, уважліва паглядзеўшы на мяне, нібы звар’яцелая, перапытала:

– Я хачу даведацца, заўважылі б вы насарога на трамвайных пуцях ці не?

Пачуўшы гэта, я рассмяяўся нейкім нервовым, нібы драўляным смехам.

Але яна глядзела на мяне зусім сур’ёзна і, здавалася, чакала, калі я перастану смяяцца. І я перастаў.

– Так, – адказаў я, каб адчапіцца ад яе.

– Не, вы скажыце – цалкам.

– Гэта як? – сумеўся я.

– Вельмі проста. Паўтарайце за мной: я – заўважыў бы – насарога – на – трамвайных – пуцях.

Я адчуў сябе на мяжы таго, каб разбіць гэты столік. Але ў глыбіні свядомасці разумеў, што яна, відаць, усё роўна не адчэпіцца. Можа, яна будзе хадзіць за мной па вуліцах і паўтараць: я – заўважыў бы – насарога – на – трамвайных – пуцях. Дома, на працы, у метро, у машыне, у ваннай, у шуфлядцы стала, дзе ляжыць мой нататнік, на старонках гэтага нататніка – усюды, усюды, усюды… І я, жахнуўшыся гэтай думкі, хутка прамовіў тое, што яна хацела:

– Так, я заўважыў бы насарога на трамвайных пуцях. А цяпер пакіньце мяне ў спакоі.

І нарэшце мне ўдалося ціха, але ўсё ж грукнуць кулаком па стале.

Я думаў, яна зараз будзе крычаць. Але не, яна нават не раззлавалася. Яна пачала смяяцца – звонказвонка, нібы званочак на смешнай дзіцячай дзверцы.

Гэта была ты.

Але тады я яшчэ не ведаў, што гэта была ты. Я ўсяго толькі радаваўся, што больш не трэба гаварыць пра насарога. І з палёгкай сядзеў і слухаў тваю больш спакойную лекцыю пра грэйпфрутавы сок.

– Я доўгі час нічога не ведала пра грэйпфрутавы сок. Дзіўна: я доўга жыла і нічога не ведала пра яго. Аказваецца, грэйпфрут – адзін з відаў плоду «нумело», які еўрапейцы вынайшлі ў 1814 годзе і назвалі – ніколі не здагадаецеся…

Але я і не імкнуўся.

– І назвалі grape, таму што ў яго быў пах вінаграду. Ёсць 27 відаў грэйпфрута. Уяўляеце? А дрэвы, на якіх растуць грэйпфруты, дасягаюць 12 метраў у вышыню. Звычайна грэйпфрут – кісласалодкі. Але я люблю чырвоны грэйпфрут. Гэта сок для сапраўдных гурманаў. Пакаштуйце!

Я разумна разважыў не адмаўляцца.

– Падабаецца?

– Угу, – прамармытаў я, імкнучыся не адлюстраваць на сваім твары меркаванне, што гэта за кісляціна. Відаць, я не адносіўся да сапраўдных гурманаў.

– Ілжэце, што падабаецца, – раптам сур’ёзна сказала яна. – Я сама доўга не магла прывыкнуць. Але вельмі зацікавіла гісторыя – і я прывыкла. Цяпер мне падабаецца.

Яна крыху схіліла галаву набок, нібыта сапраўды птушка, і раптам неяк на дзіва ясна, сонечна ўсміхнулася, гледзячы на мяне. І тут я заўважыў: яна ж сапраўды прыгожая, вельмі прыгожая. Ад гэтай думкі я збянтэжыўся і, каб пераадолець непрыемны момант, сказаў:

– Дык чаго ж вы ўсётакі дамагаецца?

Тут яна нахілілася да сваёй мініяцюрнай сумачкі, нешта пашукала і паклала побач з маёй кавай журналісцкае пасведчанне.

Гэтага я не чакаў.

– А вось яшчэ пісьмо з фірмы.

– Якое?

– Вельмі простае. Яны хочуць, каб я напісала артыкул пра іх сейфы, якія яны паставілі ў вашым гатэлі. Яны запэўніваюць, што сейфы вельмі надзейныя, гэта новае слова ў гатэльнай справе: кліенты зараз могуць захоўваць свае грошы не ў нумарах пад падушкай, а ў сейфе, як у банку. Вы ж начальнік аховы і вашы людзі гэта ўсё ахоўваюць, я так разумею?

– Так, я начальнік аховы. Але ў мяне зараз абед.

Тут яна ўскінула руку і паглядзела на нешта, падобнае на гарошынку на запясці. Я здагадаўся, што гэта такі ў яе гадзіннік, калі яна сказала:

– Ужо дзве гадзіны, абед закончыўся.

– Але… – я збянтэжыўся. – Мне патрэбен дазвол майго шэфа.

Я ледзь не сказаў «нашага таўсцячка», як мы яго называлі жартам між сабой.

– А вы думаеце, я з ім не гаварыла? Ён згодзен. Гэта будзе яшчэ і рэкламай гатэлю. У вас жа шыкоўны гатэль?

– Так. Але ўсё ж я павінен перагаварыць з шэфам.

Я падняўся зза стала. Больш я не быў чалавекам, які чакаў каханне. Я вярнуўся да рэальнасці. Я – начальнік аховы і павінен дзейнічаць па інструкцыі.

Мы ўвайшлі ў гатэль, я пастукаў у дзверы кабінета шэфа. Убачыўшы мяне і яе, ён радасна замахаў сваімі поўнымі ручкамі.

– Знайшлі яго? Добра. Вельмівельмі добра. Выдатна!

Гэта была яго звычка – паўтараць словы з адценнем па ўзрастаючай. Магчыма, у ім памёр філолаг.

– Такім чынам, раскажыце ёй пра наша новаўвядзенне. Абавязкова скажыце, што кліенты задаволены. Вельмі задаволены. Рады. У захапленні. Так і скажыце!

І ён пацягнуўся рукой да тэлефона, больш не звяртаючы на нас увагі.

Я павярнуўся да яе, запрашаючы ісці за мной. І тут я заўважыў, што перада мною стаіць ужо зусім іншая жанчына. Сур’ёзная, уважлівая, сабраная.

Я здзівіўся яшчэ больш, размаўляючы з ёй пра сейфы: яна аказалася талковай субяседніцай, задавала дакладныя пытанні. І толькі напрыканцы размовы, калі яна, зрабіўшы паўзу, лукава ўсміхнулася і спытала: «Няўжо вашы сейфы такія надзейныя?» – Я ўбачыў яе, ранейшую, і чамусьці ўзрадаваўся, што яна вярнулася да сябе, той, што была ў кавярні.

– Так, – адказаў я амаль механічна.

– Тады ў мяне ўсё. Усяго добрага!

– Усё?.. – нейкім сумным голасам перапытаў я.

– Так. Я ж ясна выказалася – усяго добрага. Ці вы яшчэ нешта хацелі сказаць?

– Не… – разгублена прамармытаў я.

– Не? – чамусьці раптам здзіўлена сказала яна.

Я ўдыхнуў і выдыхнуў, потым прамовіў нейкім чужым ад хвалявання голасам:

– Мы разам паабедалі. Як наконт таго, каб разам павячэраць?

Яна засмяялася:

– Добра. Вечарам у «Фламінга». – І ўсміхнулася.

…Яна – гэта ты. Проста я гляджу ў сваіх успамінах на цябе збоку, таму ў мяне ты – гэта яна. Унутры сябе я нібыта назіраю за тым, што было. За нашымі феерычнымі днямі кароткага шчасця.

Вось ты танчыш, смешна прыклаўшы маленькія кулачкі да падбароддзя, ідзеш па крузе, выдаючы народны танец.

Вось ты і я ідзем па начным горадзе, смяемся і перагаворваемся…

Ты ясі марозіва, п’еш свой грэйпфрутавы сок, скачаш на поні ў парку, гладзіш пялёсткі падораных мною восеньскіх кветак – нібыта рыжую котку; вывучаеш афішы прэм’ер, перабіраеш у руках сваю лёгкую хусцінку, хаваешся са мною ад дажджу ў пад’ездзе, скачаш праз лужыну, спрабуеш дацягнуцца да галінкі каштана; штосьці напяваеш, нечаму ўсміхаешся… Я ведаю, што ўсё гэта – банальнасці. Яны суправаджаюць усіх закаханых. І ўсё ж я не адракаюся ад іх…

Не памятаю вось толькі таго моманту, калі мы ўпершыню загаварылі пра свае мары. Вось гэтага не памятаю…

А мары – твае і мае – памятаю…

Я марыў аб моры, сваёй лодцы. Я марыў напісаць свой раман каля мора…

– Але ж гэта ўжо зрабіў Хэмінгуэй? «Стары і мора»? Правільна? – ты хітравата ўсміхнулася тады, нібыта падцвельвала мяне.

– Ну, я ж яшчэ не стары. А падругое, у кожнага сваё мора і свой раман.

А вось ты марыла, што ў цябе калі-небудзь будзе ўласны сад кветак.

– Ты не разумееш, якое гэта шчасце, задавальненне і насалода – хадзіць па сваім садзе ружаў. Толькі ты можаш дыхаць водарам гэтых кветак, пяшчотна кранаць рукою іх кволыя бутоны.

Можа, я нічога не разумею ў кветках, але заўсёды з павагай ставіўся да мары. Хто ж ведаў тады, што мара не толькі радуе нас. Гэта назойлівая ідэя. Калі ў чалавека з’яўляецца мара, ён становіцца непадобным да сябе Ён хаваецца ад агульнага свету ўглыб, нібыта рыба пад ваду. Яго цікавіць толькі яго мара. Ён больш маўчыць, таму што размаўляе са сваёй марай, а гэта для яго важней…

Мы танчылі, і ты спытала, нібыта неназнарок:

– Няўжо сейфы, якія ты ахоўваеш, такія надзейныя? Навошта ж тады ахова?

Я прыкра паморшчыўся:

– Ахова тут была б непатрэбнай, калі б гэтыя старыя багатыя дурні не забываліся свае ключы дзе не трэба і не беглі з казіно на злом галавы: ім тэрмінова патрэбны грошы. Вось мы і трымаем дублікаты пад стойкай парцье. Аднак лічыцца, што гэта запасныя ключы ад нумароў – каб ніхто не здагадаўся.

Навошта я гэта табе сказаў? Не ведаю. Напэўна, гэта лёс. І калі б я ў гэты вечар не выйшаў сам правяраць сейфы, я дагэтуль не ведаў бы, што гэта зрабіла ты. У рэшце рэшт, усё і так было застрахавана. Пра гэта ты крычала мне з акенца сваёй машыны, пакідаючы стаянку. Я не выклікаў ахоўнікаў – гэта ж была ты, і таму толькі я мог затрымаць цябе і ўгаварыць вярнуць гэтыя грошы. Але ты не хацела вяртацца. Я памятаю твае словы:

– Дай мне з’ехаць! Але я даганяў цябе.

– Паганы мент!

Так ты ў адчаі назвала мяне.

Але трэба аддаць табе належнае: ты выдатна кіравала машынай, а я ўрэзаўся ў слуп на віражы, вываліўся з машыны ледзь не пад колы тваёй. Я нешта крычаў табе ўслед, але словы мае зносіў вецер…

Я так і не сказаў шэфу, што гэта была ты. Я сказаў, што не запомніў твару. Здаецца, мяне яшчэ ўзнагародзілі нейкай граматай за смеласць. Я так і не дачакаўся яе ўручэння і з’ехаў. Я паехаў з брыдкім адчуваннем, што нехта ўкраў маю веру ў людзей.

І з таго часу не люблю кветкі.

І з таго часу вырашыў: навошта чапляцца да людзей, калі можна спакойна жыць аднаму, як хочаш. І мне не так ужо многа і трэба. А да людзей няма чаго набліжацца: нічога такога асаблівага ў іх няма.

Я не хацеў быць добрым, каб мяне падманвалі. Але і злым быць не мог. Пражыўшы так, я ўжо перастаў крыўдаваць на свет, хутчэй стаў да яго абыякавым, прымаў яго, як стары пакой, які больш не адрамантуеш. Затое я навучыўся чуць крокі, гукі, заўважаць усё вакол, нібыта ты нязменна ў цэнтры фільма, але цябе ніхто не бачыць. Ты невідзімка. Ты – назіральнік…

* * *

– Я ведаў, што вас зацікавіць гэтая ідэя.

Я ўзняў вочы ад нататніка. Перада мной стаяў стары рэжысёр.

– Вы сачылі за мной?

– Так, – ніколькі не збянтэжыўся ён. – І, у адрозненне ад вас, стаяў на ветры, а не сядзеў у цяпле. Вырашыў не перашкаджаць вам працаваць.

– Вы заўсёды будзеце сачыць за мной?

– Не, ну што вы!.. Цяпер я проста вырашыў паглядзець, наколькі вас зацікавіла мая ідэя. І заўважаю, што меў рацыю. Вы падыходзячы двайнік.

– Я не двайнік! – відаць, я сказаў залішне раздражнёна. Але ён не раззлаваўся. Ён уважліва паглядзеў на мяне.

– Няхай будзе павашаму. Але мне здаецца, што вы іграеце нейкую сваю ролю. Як рэжысёру, мне гэта вельмі зразумела. Хутчэй за ўсё вы…

Тут я зірнуў на яго з цікавасцю: здагадаецца ці не?

– Хутчэй за ўсё вы проста глядзіце на жыццё, не прымаючы ў ім удзелу. Так, вы – нібыта назіральнік.

Такім чынам, ён здагадаўся.

– Так, я – назіральнік. Вас гэта шакіруе?

– Чаму? Гэта забаўна. Ён прысеў за мой столік.

– Можа, вы раскажаце больш падрабязна? Мне гэта цікава як прафесіяналу, – па-сяброўску папрасіў ён.

– У гэтым няма нічога асаблівага складанага. Проста трэба глядзець. І ўнутры нібыта апісваць для сябе прадметы і людзей. Напачатку гэта абсалютна новае адчуванне, быццам пачынаеш жыць нанова і бачыш усё ўпершыню: вокны, дамы, вазо ны на вокнах у дамах. Упершыню раптам заўважаеш сціплую пяціпавярхоўку сярод агромністых высотак. Пяціпавярхоўку, якая стаілася сярод іх, як маленькі грыб сярод дрэў. Заўважаеш тое ж дрэва ля дома – аказваецца, гэта бяроза, а ты колькі раз раней праходзіў міма і не заўважаў, што тут – бяроза. Потым пачынаеш адзначаць вельмі смешныя рэчы, якіх не прыкмячаюць іншыя. Напрыклад, надпісы: над падвалам – назва інтэрнэткавярні «Эверэст».

Ён засмяяўся.

– Ці – на цяглянай сценцы дзіцячага садка надпіс «Мурзілка спіўся». Альбо – графіці на пад’ездзе: «Ну што, з днём нараджэння?»

Ён ізноў усміхнуўся.

– Усе людзі глядзяць на рэчы, на другіх людзей, але часта нічога не бачаць. У іх пустыя вочы. Вы – іншы. Калі не супраць, давайце пройдземся па горадзе і пагуляем у вашу гульню – быць назіральнікам. Моўчкі ісці і ўсё бачыць.

Не ведаю чаму, але я згадзіўся. Можа, гэты чалавек даў мне выказацца і таму больш не быў мне непрыемным.

Мы пайшлі ўздоўж набярэжнай, міма каменных сфінксаў. Сфінксы стомлена ўглядаліся адзін у аднаго. Гэтых каменных паўлюдзей-паўільвоў прывезлі з Егіпта і паставілі каля Нявы – своеасаблівы помнік веры ў сілу каменя і сэрца.

Ад набярэжнай мы выйшлі на Мільённую. Старыя будынкі патаналі ў яркай падсветцы. Мы ішлі, і гэты чужы для мяне горадідэя, горадміф адкрываўся мне зноў і зноў. Ён не пераставаў здзіўляць. Мы прайшлі Тэатральную плошчу, павярнулі ў цудоўны скверык і выйшлі на проста дзівосную, як у старыя добрыя часы, дыхтоўна брукаваную каменем вуліцу перад Рускім музеем. Я глядзеў на гэты стары велічны будынак, маставую, і мне раптам падалося, што я ў іншым часе. Здавалася, зза павароткі хутка пакажацца карэта, і сам вялікі князь Міхаіл Паўлавіч хуткай гордай паходкай гаспадара пройдзе па галоўнай алеі, што віднелася за моцнай літай агароджай…

Я зірнуў на майго спадарожніка. Ён глядзеў сумна і глыбока, а злавіўшы мой погляд, сказаў:

– Ведаеце, у чым для мяне чароўнасць Піцера, яго феномен? У фантазіях мінулага. У фантазіях гісторыі, якая захоплівае цябе ў свае сеці, варта толькі бязвольна азірнуцца і ў сваіх вачах адлюстраваць іскрынку здзіўлення.

– «Гранитный город славы і беды…» – працытаваў я Ахматаву.

– Так, пра Піцер напісалі шмат. А я проста люблю хадзіць па гэтым горадзе. Ісці, чуць свае крокі па каменным бруку і глядзець. Зусім, як вы, – ён усміхнуўся. – Дзіўная рэч: час заўсёды ўплывае на мяне вельмі моцна. Часам я спыняюся пасярод вуліцы, узіраюся ў камень, цагліну, кветку, дрэнна прыбітую плотавую дошку – і стаю, заварожаны, нечакана ап’янелы ад подыху часу, яго лёгкіх і няўлоўных рысаў. Да мяне прыходзяць дзіўныя карціны: нібыта я ўсё гэта бачыў раней, жыў тут, нешта пакінуў звязаным у сваёй памяці.

Я слухаў яго, і ён нібыта паўтараў мае думкі. Мы павярнулі на Неўскі.

– Не стаміліся? – спытаў я.

– Не. Наадварот – я вельмі добра сябе пачуваю. І вучуся вашай гульні.

Мы прайшлі яшчэ крыху і спыніліся ля выставы карцін.

Я ўспомніў сваю, сіратліва пакінутую ля канапы карціну-мару, і мне чамусьці стала тужліва…

Ззяў агнямі старажытны праспект, адлюстраваны ў чужых палотнах, у чужых фантазіях. Усе глядзелі на іх, і я глядзеў таксама. Упершыню людзі, што бясконца ідуць па вуліцы, стаміліся ад сваёй гонкі і спыніліся ўбачыць хоць штосьці. На нейкае імгненне яны таксама сталі назіральнікамі.

Нехта крануў мяне за рукаў.

– Прывітанне, артыст!

– Патолагаанатам, ты тут? Што здарылася? – спытаў я, разглядаючы яго зусім няшчасны твар.

– Вера з’ехала з нейкім хлышчом у прыгожым касцюме. І мне вельмі горка. Вельмівельмі.

Я не стаў пагаршаць яго настрой прызнаннем, што гэтым хлышчом быў я.

– Я табе чым магу дапамагчы? Я ж гаварыў – ты не паслухаў.

Ён неяк вельмі ж асуджана хітнуў галавой у адказ, і я злітаваўся.

– Добра, пойдзем дамоў. Толькі правяду знаёмага. Стары рэжысёр усміхнуўся, пачуўшы гэтую фразу.

– Мой сябра, патолагаанатам, – прадставіў я іх неяк не вельмі ветліва.

– Цікавыя ў вас знаёмыя, – толькі і сказаў ён. – А праводзіць мяне не трэба – я тут недалёка жыву, каля музея Дастаеўскага. Да сустрэчы. І падумайце над маёй прапановай. У вас атрымаецца, я ўпэўнены.

І ён пайшоў, знік у натоўпе.

А я застаўся. З непрыемнай думкай, што прыйдзецца суцяшаць яшчэ аднаго няўдалага закаханага.

– Куды пойдзем? – спытаў я.

– Спачатку ў магазін.

– Хочацца напіцца і ўсё забыць?

– А ты здагадлівы.

На такой ноце мы ўвайшлі ў забягалаўку.

Я не адразу заўважыў, як з’явіліся гэтыя хлопцы. Толькі, калі закрычалі:

– Усім на падлогу, рукі за галаву!!. Хутчэй!

Я азірнуўся: нешматлікі народзец клаўся на запэцканы пол. Перада мной узнік адзін з грабежнікаў. Малады, ашчэраны, нервовы. Ён размахваў дапатопным пісталетам – відаць, трафеем яшчэ Першай сусветнай вайны.

– А ты што, не зразумеў?

Я зрабіў крок насустрач яму.

– Стаяць! Рукі за галаву!

– Дык стаяць ці ляжаць? – перапытаў я.

Ён нервова падскочыў да мяне. Гэтага я і чакаў. На ляту я спаймаў яго запясце, рэзка выкруціў слабую руку, ціснучы на пазваночнік.

Ён зваліўся, расціснуў кулак, і пісталет пакаціўся, выдаючы ў цішыні магазіна эфект падарванай бомбы. Я хуценька нагнуўся і схапіў пісталет, навёў яго на другога.

– Ану марш адсюль, смаркачы!.. Хутчэй! Лічу да трох. Раз… Яны падаліся да выхаду.

– Два…

Яны – за дзвярыма.

– Тры!..

Відаць, апошняй лічбы яны так і не пачулі. Толькі загрукалі боты на прыступках.