Текст книги "Восень у Вільнюсе (зборнік)"

Я не стаў іх даганяць.

– Здорава ты… – хрыпата прамовіў, падыходзячы, мой сусед. – Служыў?

– Служыў,– коратка адказаў я, не ўдаючыся ў падрабязнасці.

– Дзе? – не адставаў ён.

– У Карагандзе, – жартам адказаў я.

Былы ахоўнік… Што яшчэ я мог яму сказаць? Гаварыць далей – значыць, напружваць памяць. Гэтага я не хачу.

Цяпер я проста назіральнік. Вось стаю і гляджу, як падымаюцца з палавіц людзі, чысцяць вопратку; як паціхеньку прыходзіць да памяці напалоханая маладзенькая касірша; зза бутэлек – своеасаблівага прыкрыцця – з цяжкасцю падымаецца пажылая прадаўшчыца; істэрычным крыкам звоніць у міліцыю дырэктар магазіна. І нарэшце ўсё супакойваецца, вяртаецца звыклы рытм.

Я перадаў пісталет прыехаўшаму патрулю, і мы сышлі, атрымаўшы замест медалёў бясплатную бутэльку гарэлкі. Таму мне ізноў, як і тады, прыйшлося на сабе цягнуць п’янага суседа да стаянкі таксі.

Ну вось нарэшце мы і дома.

…Цікае гадзіннік. Позна. Ноч. Але мне не спіцца.

…Я ўспамінаю другую ноч. Тая ноч назаўсёды будзе перад маімі вачыма.

…– Дай мне з’ехаць! Ну адпусці мяне! Калі ласка, адпусці мяне!..

…Гэтым я дазволіў збегчы. Іх пашкадаваў.

Хаця іх пашкадаваў не той чалавек, а другі, сённяшні – назіральнік.

…Цікае гадзіннік, адлічвае сыходзячы час.

…Пра што я думаю? Што трывожнай стрэмкай засталося ў свядомасці ад гэтага вечара?

Відаць, больш за ўсё мяне параніла адна фраза старога рэжысёра: …гэта фільм пра каханне, раптам зразуметае залішне позна, калі ўжо нічога не вярнуць… …калі нічога не вярнуць… …калі ты ператвараешся ў графа Каліостра. Чалавека, у якога ёсць усё, акрамя кахання. А значыць, няма самага каштоўнага…

З гэтай думкай цяжка заснуць, але я ўсё роўна засынаю, пераадольваючы сябе. Я да болю ўглядаюся ў цемру, і вочы, не вытрымаўшы, заплюшчваюцца, хаваюцца ад свайго злога гаспадараэксплуататара – назіральніка.

* * *

Увечары наступнага дня я зноў быў на працы. Мяне чакаў фільм.

Я стараўся думаць толькі пра яго, як пра сваю працу, і не згадваць учарашняга. Я ізноў гаварыў звыклыя фразы па тэксце:

…і іншыя…

…у фільме…

…Калі ласка, не пакідай мяне аднаго.

Не!

Не!

Nein!

Я стараюся не ўдумвацца, але гэтыя фразы кружацца ў свядомасці, быццам птушкідрапежнікі. І я на імгненне адрываюся ад тэкста. І я заўважаю – так, я заўважаю яго. Ён усётакі прыйшоў, ён не адстае ад мяне, гэты стары рэжысёр. І з ім – наш. Наш бесцырымонна хлопае мяне па плячы – адпачні.

– Куды б ты хацеў паехаць?

– На мора, – без аніякай задняй думкі адказваю я, толькі каб раззлаваць яго.

Але ён згаджаецца. Дзіўна, але ён згаджаецца.

– Добра, – гаворыць ён. – Адпраўляйся на мора. Лічы, што гэта камандзіроўка за наш кошт. Падарунак фірмы.

І ён раскланьваецца са старым рэжысёрам і сыходзіць, пакідаючы мяне з ім.

– Я ж сказаў – не, – злуюся я. Ён асцярожна ўсміхаецца.

– Паедзь на мора. Удалечы ад мітусні добра думаецца. Там ты зможаш падумаць і над маёй прапановай.

– Вам не шкада на мяне грошай? Можа, гэта будуць выкінутыя на вецер грошы?

Ён адмоўна хістае галавой.

– Не думаю. Нешта абавязкова атрымаецца. Можа, не зусім тое, што трэба, але нешта павінна выйсці з усяго гэтага.

І ён сыходзіць, а я ізноў застаюся. Але раптам ён абарочваецца.

– І вы ўсётакі паспрабуйце напісаць пра ваша каханне так, нібыта вы – адасоблены, нібыта вы – назіральнік. Бачыце, я не патрабую многага. Проста напішыце – нібыта гэта каханне майго сябра.

Што я мог адказаць на яго словы?

І я, нібыта ў пошуках нейкай падтрымкі, натыкаюся на тэкст і чытаю: …Калі ласка, не пакідай мяне аднаго. Не!

Не! Nein!

І першыя сумненні закрадваюцца ў маю душу. А можа?..

Не, я яшчэ не ведаю. І ўсё ж я думаю аб дараванні… Сапраўды, варта было б паехаць да мора, падумаць над усім гэтым. Але ж не такой цаной? І тут я пярэчу сабе: а ці не ўсё роўна? Відаць, упершыню я не ганаруся сабой у мінулым і думаю: а ці не ўсё роўна?..

* * *

Так я ўпершыню апынуўся ля мора восенню. Я забраўся далёка да поўначы: халоднае і прыгожае паўночнае мора было сугучна майму настрою. Тут я ўжо тры дні, але мне не сумна, мне добра. Упершыню добра.

Мора шуміць ля маіх ног. Восеньскае мора. Павольна кружаць чайкі. Залатыя берагі зліваюцца з халодным, свінцовым колерам вады. А я стаю і гляджу. Гляджу і гляджу… Што ж мне яшчэ рабіць, калі я – назіральнік? Я сам зрабіў сябе такім, і гэтага мне дастаткова, каб бачыць мора і сваю мару ды зрэдку разглядаць карцінкі мінулага…

Мора шуміць, а я хаджу яго негасціннымі восеньскімі берагамі, якія летам тапталі турысты, а ўвосень, калі мора вырашыла адпачнуць ад іх, прыйшоў я.

Пачынаецца дождж. Я нацягваю капюшон і з жалем разумею, што мне трэба сыходзіць. Я кідаю апошні погляд на мора, якое хаваюць ад мяне сетка дажджу і хуткі восеньскі змрок.

– Рамунтас!

Я здзіўляюся: нікога няма на беразе, акрамя мяне. Я гэта добра заўважыў: няма другога такога дзівака хадзіць у непагадзь ля мора. Тады каго кліча гэты пажылы чалавек?

– Рамунтас! – Ён падыходзіць да мяне і па-сяброўску ляпае па плячы.

– Я не Рамунтас, вы памыліліся, – суха адказваю я і збіраюся сыходзіць.

– Не, ты мяне не падманеш! – Ён хапае мяне за каўнер плашча. – Ты можаш прыкідвацца перад іншымі колькі хочаш, але мяне ты не падманеш. Я ведаю: ты вялікі артыст, але мяне не падманеш, – ізноў паўтарае ён.

– Хто вы? – вырашаю высветліць я, разумеючы, што так проста ён ад мяне не адчэпіцца.

– Ну хопіць, Рамунтас. Прыкідвайся перад іншымі. Ты добра ведаеш, хто я.

– Не ведаю, – упіраюся я. Ён смяецца.

Я назіраю за тым, як ён смяецца, як падскокваюць скрозь смех яго тлустыя шчокі, і адчуваю, што прастора нібыта застывае ў мяне ў вачах, зацягваецца празрыстай плёнкай, і за ёй нешта дзіўнае, да ікоты, хахоча без перапынку – мацней, вось ужо слабей, вось гэты смех аддаляецца рэхам, пакідаючы мне толькі звон, звон…

Нешта працягвае мне ў рукі гэты незнаёмы таўстун – нейкія паперы. Я бяру іх і паволі адыходжу ад яго, і толькі прытуліўшыся да кіёска на адной з вулачак непадалёк ад гатэля быццам нанова расплюшчваю вочы.

Я мог падумаць, што ўсё гэта мне прыснілася, але ў маіх руках – паперы, напісаныя шырокім, размашыстым почыркам, так падобным да майго почырку.

Задыхаўшыся, я ўбягаю ў гатэль.

– Тэлефон! Ёсць у вас тэлефон?! – раздражнёна патрабую я.

Парцье ў здзіўленні ад майго выгляду і голасу ўказвае мне на аппарат.

– Рэжысёра, тэрмінова! – патрабую я.

– А, гэта вы! Чым вы так усхваляваны? – чую я голас старога рэжысёра.

– Як імя вашага сябра, артыста?! – амаль крычу ў трубку.

– Супакойцеся, – яго мяккі голас раздражняе мяне.

– Як імя вашага сябра, артыста?! – паўтараю я. – Я што, недакладна выказаўся?

– Вельмі дакладна. Яго звалі Рамунтас. А што здарылася? Я маўчу, ашаломлены супадзеннем.

– Прабачце, а вы зараз дзе? – перабівае мае думкі голас старога рэжысёра.

– Я… непадалёк ад Куршскай касы, – я называю месца. І адчуваю, як цяжка ён уздыхае.

– Гэта лёс, мой дарагі дружа, гэта лёс… – нарэшце прамаўляе ён.

– Што ўсё гэта значыць? Вы будзеце калі-небудзь гаварыць нармальна, без вашых загадак? Калі вы мне зараз нічога не растлумачыце, я з’язджаю!..

– А як жа мора? – я нібыта адчуваю, як ён хітравата ўсміхаецца.

– Мора… – паўтараю я і нібыта бачу гэтую марскую роўнядзь, на якую можна глядзець бясконца, на яе і лодкі…

– Вось што я вам скажу… Не ведаю чаму, але вы апынуліся ў тых месцах, дзе адбылася гэтая сумная гісторыя з маім сябрам.

– Мяне прымаюць за яго! Дык ён загінуў ці не?

– Ён загінуў,– голас старога поўніцца смуткам. – Ён загінуў, але ніхто ў тых мясцінах аб гэтым нічога не ведае. Для іх ён з’ехаў. З’ехаў назаўсёды.

– Чаму?

На гэтае пытанне мне адказваюць толькі гудкі.

Я кідаю трубку і, нягледзячы на дождж, выбягаю на вуліцу: мне патрэбна адшукаць гэтага таўстуна. Ён усё раскажа. Ён павінен мне ўсё расказаць, інакш ад такіх супадзенняў я з’еду з глузду… І вось цэлы вечар я хаджу па маленькім прыморскім гарадку, перасякаючы яго з канца ў канец, але таўстун нібыта праваліўся скрозь зямлю. Прамоклы, я вяртаюся ў гатэль і, зняўшы мокрую вопратку, засынаю ад стомы – крэпкакрэпка, як у дзяцінстве…

* * *

Раніцай прачынаюся ад думкі, што мне трэба зрабіць нешта важнае. Так, мне трэба знайсці гэтага дзіўнага таўстуна.

Я выходжу з гатэля і адпраўляюся да мора. Яно паранейшаму пустыннае, толькі ўдалечыні маячыць ветразь: вецер слабы, і рыбакі выйшлі ў мора. І мне хочацца быць з імі – сысці ў мора ад усёй мітусні. Ад перанаселенай зямлі. Ад прывідаў мінулага. Нарэшце, ад сябе самога.

Але я не іду ў мора. Проста стаю – доўгадоўга, пакуль хапае сілы ўтрымлівацца на мяжы ўспамінаў.

А таўстуна ўсё няма. Я стаміўся чакаць яго. І я сыходжу: можа, ён патрапіцца мне на вуліцах.

Я праходжу міма царквы. Мяне спыняе старая. Аказваецца, сёння дзень памінання памерлых.

Я працягваю ёй грошы. Здаецца, яна пытаецца, за каго ёй маліцца, а я адказваю: за мяне. І думаю, пакідаючы яе, здзіўленую, што сказаў праўду. За сябе, за таго, хто памёр у мінулым.

Альбо… Подбегам я вяртаюся да царквы, кладу яшчэ купюру ў памінальную скрыню.

– Рамунтас, – вымаўляю я. – Яго звалі Рамунтас.

Я заўважаю, што старая спуджана перахрысцілася. Відаць, я напалохаў яе.

Вулачка віецца вузкім серпанцінам, усеяная старымі каменнымі домікамі разам з нешматлікімі драўлянымі. Запыхаўшыся ад хуткай хадзьбы, я іду павольней – уверх, уверх. І вось…

Сад. А што яшчэ я думаў убачыць? Сад, усяго толькі прыгожы сад руж… Напэўна, ты пра яго марыла. Я адкрываю весніцы і заходжу.

Ружы адцвітаюць. Яны схіліліся бутонамі да зямлі, абсыпаючы яе апошнімі пацалункамі сваіх рознакаляровых пялёсткаў. Яны па-свойму святкуюць восень.

Я хаджу пустымі дарожкамі і забываю аб усім.

І нават, калі зза клумбы выходзіць мой знаёмы таўстун, я напачатку не веру, што гэта ён. Той, якога я так чакаў.

Але вось ён падыходзіць бліжэй, і я, страпянуўшыся, спыняюся і баюся варухнуцца, нібыта ён – прывід і можа знікнуць. Але ён не знікае.

– Так, вы не Рамунтас, – нарэшце гаворыць ён. Я моўчкі хітаю галавой.

– Ён памёр, так?

– Памёр, – адказваю я.

– Як ён памёр? Што з ім здарылася?

– Гэта мне невядома.

Я адказваю шчыра, і ён верыць мне.

– Вы да яго падобны.

– Я ведаю.

– Вы яго двайнік.

– Паслухайце, ці ж не бывае так, што людзі падобныя? Але ўнутры, па сутнасці сваёй, гэта розныя людзі. Вы разумееце мяне?

Цяпер ён згодна хітае галавой.

– Раскажыце, чаму ён пакінуў гэтыя мясціны? Таўстун доўга маўчыць, і я адчуваю: яму цяжка.

– Усё пачалося з таго, што гэты сад купіла адна жанчына. Два гады таму… …Два гады таму. Яшчэ адно супадзенне.

– Раскажыце пра яе! – патрабую я.

– Добра. Яна невялікага росту, светлыя валасы, блакітныя вочы. Яна не прыгажуня, але чароўная, у ёй нібыта ёсць магія – нешта такое, што цяжка выказаць словамі.

Ён гаворыць, а вочы глядзяць некуды ўглыб сябе, быццам ён гаворыць і адначасова бачыць яе побач.

– Такім чынам, яна купіла сад. Што далей? – перабіваю я ягоныя ўспаміны.

– Так, яна купіла сад, аднак лепш бы яна не рабіла гэтага.

– Чаму?

– Усё яе каханне перайшло на сад. Рамунтас не разумеў гэтага, не разумеў, што яна толькі гуляе ім.

– Рамунтас быў у яе закаханы?

– Хутчэй гэта можна назваць каханнем да смерці. А яна… Яна нібыта любіла і ненавідзела яго… Яны пажаніліся, і я думаў, што ўсё наладзіцца. Але аднойчы яна з’ехала. З’ехала назаўсёды. Ён доўга не мог прыйсці ў сябе. Хадзіў ля мора, думаў пра яе. І аднойчы таксама з’ехаў. Ніхто з іх не вярнуўся да гэтага часу. А я гляджу за садам, я ж садоўнік.

– А тыя паперы?

– Я заўсёды насіў іх з сабой. Знайшоў ля каміна – не ўсе згарэлі.

– Мне іх вам вярнуць?

– Не. Цяпер навошта? Мы памаўчалі.

На хвіліну паказалася сонца, і пад нагамі ў нас заззялі пялёсткі руж – яркі, нікому не патрэбны святочны дыван…

Таўстун уздыхнуў.

– Трэба прыбіраць гэта ўсё, а я не магу – шкада. Такая прыгажосць… І раптам прапанаваў:

– Паслухайце, вы, відаць, жывяце ў гатэлі?

– Так.

– Дык перабірайцеся сюды, а? – Ён з надзеяй паглядзеў на мяне.

– Не. – Я адмоўна хітнуў галавой і нявесела ўсміхнуўся. – Не. Я не Рамунтас. Усяго добрага.

– Усяго добрага, – адказаў ён, сумна ўздыхнуўшы, і правёў мяне позіркам.

Я азірнуўся на гэты пагляд і ўбачыў, як ён самотна стаіць, абапёршыся на садоўніцкую рыдлёўку.

* * *

Больш я не тэлефанаваў старому рэжысёру. Я ўсё зразумеў. Гэта была ты. Ты купіла свой сад руж. Якім жа было тваё здзіўленне, калі ты сустрэла амаль мяне… Амаль.

Значыць, ты не забыла мяне?

Бязглуздая думка, але ад яе цяплей на душы.

Я гляджу на мора і адчуваю, як мякчэе маё сэрца.

І гэтая фраза пра каханне, што спазнана залішне позна, калі ўжо нічога не вярнуць…

Дарэчы, я захапіў нататкі таго артыста і цяпер чытаю іх ля мора: «…успамінаю яшчэ і фільм, незразумелы ў дзяцінстве: фільм пра дваіх, іх каханне, ад якога яны то збягалі прэч, то імкнуліся яму насустрач з усіх сіл. У рэшце рэшт, ён ажаніўся з другой, а яна выйшла замуж за іншага. Аднак час няўмольна нас карае: здарылася так, што яны пасяліліся ў суседніх дамах, і нават вокны іх кватэр былі насупраць. І да іх ізноў вярнулася каханне. Але яны не ўсведамлялі, што гэтае каханне – іх лёс. Вядома, момантамі яны разумелі гэта, і тады ён шукаў сустрэчы з ёй, але яна не хацела звароту да мінулага; а потым яна раптам зразумела, што не можа жыць без гэтага кахання, і тады яна шукала сустрэчы з ім, а ён ужо не хацеў звароту да мінулага…

Яны не знайшлі выйсця, акрамя смерці, дзе іх сэрцы змаглі нарэшце мірна злучыцца ў адно цэлае…

Я не разумеў гэтага. Цяпер разумею: каханне часта большае за жыццё. Жыццё, бывае, нічога не дае за ўвесь час, а за некалькі хвілін кахання можна ахвяраваць бессэнсоўна дадзеным жыццём.

Часам мне было балюча, часам я крыўдаваў на цябе. А часам думаў: дзякуй табе, што ты ўсё ж была ў маім жыцці. І недзе цяпер ёсць. Мне добра і лёгка ад таго, што ты ёсць. Я люблю ўглядвацца ў свае ўспаміны і бачыць цябе такой, якая ты ёсць…

Я аднавіў сваю звычку: бываць у чужых гарадах. Проста ісці па вуліцах – моўчкі і без цябе. Як раней».

І я таксама думаю пра цябе, пра сваё каханне, і вось што ў мяне атрымліваецца: «…Мы шмат чаго не зрабілі. Мы нават толкам не пагаварылі ніколі, усё смяяліся і вярзлі лухту. І я запомніў цябе несур’ёзнай. Хаця ты недзе ўнутры была зусім іншай – я заўсёды гэта падазраваў.

І цяпер, ля мора, чытаючы пра чужое жыццё, я думаю: відаць, я быў несправядлівы да цябе.

У маіх кішэнях шамацяць абясцэненыя купюры сумлення і, гледзячы на свет, назіраючы за ім, я зараз задаю сабе пытанне: а можа, ты мела рацыю? Ты ведала, што я ў гэты час не падтрымаў бы цябе, мы не зрабілі б гэтага разам, у мяне не хапіла б рашучасці і разумення, і ты ўсё зрабіла сама. І цяпер я думаю: а можа, ты сапраўды мела рацыю? Можа, мара – не толькі прыгожая казка, але і прыгожая быль, але за яе трэба пазмагацца?

І тады мы былі б разам… І мне не было б так сумна зараз. А мне так сумна без цябе…

Вось і цяпер я думаю аб табе, аб тым, якой жа ты была на самай справе.

Ты неяк гаварыла, што многія хацелі б з табой ажаніцца, прымаючы за чыстую манету знешнюю бесклапотнасць. А ты пакутавала. Толькі цяпер я разумею, як ты пакутавала. Праўда, не ведаю, зза чаго: нешта незавершанае, нязбытнае было ў тваім жыцці, і гэты горыч набіраўся, не знаходзячы выйсця, выяўляючыся, праўда, толькі праз дзіўнаваты погляд тваіх вачэй, які ўзнікаў, калі ты думала, што я не гляджу на цябе.

І я не мог табе дапамагчы. Я мог толькі кахаць цябе… Можа, у дзяцінстве цябе вадзілі ў царкву. Чаму так па думаў? Царква выхоўвае ў чалавеку пакуту і незадавальненне сабой, грэшным…

Не, тады я не мог зразумець цябе ў сваім шчасці кахання. І шмат гаварыў непатрэбных і бязглуздых рэчаў. Помню, сказаў: «Я прачытаў, што японцы не высаджваюць кветкі, каб не бачыць, як яны паміраюць». І тады ўпершыню ўбачыў твой дзіўнаваты погляд. Цяпер я раззлаваны на сябе за гэтыя словы. Я гаварыў, як гавораць у кіно, задаволены сваім веданнем, карцінна выяўляючы яго замест таго, каб зразумець цябе».

Тады я нават уявіць не мог, што нататкі Рамунтаса, аддадзеныя мне таўстуном, стануць штуршком да таго, каб я выклаў на паперы боль свайго сэрца ў выглядзе рамана на старонках часопіса, які выпадкова купіць у кіёску яна. Але ж жыццё, на самай справе, такое непрадказальнае…

…Яна прачытала гэтыя старонкі і на імгненне заплюшчыла вочы.

Яна не памылілася ў ім. Яна памылілася ў іншым, але ў ім яна не памылілася. Шкада. Альбо… Хаця лепш пачытаць далей.

«…Гэты апошні вечар. Я яго помню, нібыта і не было тых гадоў. Ты развітвалася са мной, а я не ведаў.

Я дастаў цыгарэты.

– Будзеш?

– Сёння не.

– Нешта здарылася?

– Нічога. Усё добра. Ты пакуры, а я пагляджу.

І ты глядзела. Доўгадоўга, быццам маці, якая праводзіць сына ў дальнюю дарогу.

Толькі цяпер я зразумеў цалкам і значэнне тваіх слоў:

– Я старэйшая за цябе. Калі-небудзь ты зразумееш, што гэта не «лухта», як ты гаворыш зараз. Калі-небудзь ты зразумееш, што я, нягледзячы на ўсе свае глупствы, сапраўды старэйшая за цябе. Гэта заўсёды дае сябе знаць. Мне трыццаць два. Табе – дваццаць сем. Ты легкадумны, калі гаворыш, што гэта нічога не значыць.

Ты сумна ўсміхнулася, і мы пайшлі ў маю любімую марскую кавярню…»

Мора шуміць, і вось ізноў пачаўся дождж. Што ж дзіўнага: восень…

Кожны мае права паплакаць.

Пачынаецца дождж, мне трэба сыходзіць: сядзець дажджлівым вечарам у пакоі гатэля і бессэнсоўна глядзець тэлевізар.

…Ты заўсёды, заходзячы ў пакой, уключала тэлевізар.

– Што ты глядзіш? – пытаўся я.

– Нічога. Ён проста ідзе. Стварае шум. Я не люблю цішыні.

– А я люблю.

– Я выключу? – прапаноўваеш ты.

– Не выключай. Я хачу прывыкнуць да цябе. Такой, якая ты ёсць…

Ты тады задумліва паглядзела на мяне: нібыта гатова была змяніць нейкае рашэнне, але не змяніла.

…Вось ізноў я вяртаюся да мінулага. Хаця нават чай пакідае накіп, што ж гаварыць пра час нашага жыцця.

…Са мной ты магла размаўляць пра што заўгодна: разумныя рэчы, глупствы – і адчувала сябе зусім вольна. І мяне навучыла гэтаму. Відаць, таму мне цяпер сумна без цябе ў гэтым свеце. Пасля цябе ўсе людзі нібыта прэсныя і нецікавыя.

І, відаць, таму я выбраў для сябе гэтую экстравагантную ролю – ролю назіральніка. Каб неяк развеяцца ў жыцці, але не думаць пра будучыню – пра цябе і сваю няздзейсненую мару.

Але мне ўсё роўна сумна без цябе. Цяпер толькі я гэта разумею і з гэтым адчуваннем нічога не магу зрабіць.

…Я гавару сам з сабой, стоячы ля акна. А ты не чуеш нічога з таго, што я гавару. Навошта ж я тады гавару? А жыццё прыходзіць да нас і сыходзіць з нас. Працягні руку супраць ветру – і ты адчуеш цячэнне жыцця. А шмат даведаўшыся пра жыццё, аднойчы нечакана зразумееш, што ты ўпёрся ў столь галавой, але табе балюча не ад набітай шышкі, а хутчэй ад адчування, што там – столь, і больш нічога.

…Каб перажыць гэта, трэба аддаліцца ад усяго.

Я так зрабіў, і адзіны мой субяседнік – чыстыя лісты паперы перада мной.

І ты, і стары рэжысёр верылі, што я – пісьменнік. Але я, відаць, дзіўнаваты пісьменнік. Я пішу ні аб чым, так, як і ўсё жыццё ні аб чым. Як павуцінне саткана з тонкіх ніцяў, так і жыццё складаецца з дробязей, якія мы прапускаем міма, а потым аглядаемся і разумеем, з чаго яно складаецца; разумеем, што ўсё адбываецца там, дзе нічога не адбываецца. І ты аказваешся ў пастцы, створанай самім сабой…»

…Яна перагарнула старонку. Засталося зусім нямнога, але яна не хацела працягваць гэты час. Ёй надакучыла сядзець у кавярні, куды яна зайшла пасля бессэнсоўных прагулак па горадзе, дзе яго больш няма.

І яна зайшла ў кінатэатр. Якраз пачынаўся фільм. Гэта ізноў нагадала ёй яго.

Ён лічыць, што яна не думала аб ім увесь гэты час. Ён лічыць, што яна не ўспамінала гэтую страшную сцэну, калі ён застаўся на асфальце. Але тады ёй здавалася, што мара вартая гэтага. Што ж, яна насыцілася мараю, але…

 
Как хороши, как свежи были розы
В саду твоем, как был прекрасен сад…
Вот только эта осень невпопад,
Да эти ранние морозы…
Как хороши, как свежи были розы…
 

Яна памятае, што ён сказаў пра гэты верш як пісьменнік:

– Мне здаецца, гэтыя радкі не пра кветкі. Гэта радкі пра гады нашага жыцця…

Пачынаўся фільм. Гэта не магло не нагадаць ёй… Так, гэта не магло ёй не нагадаць… Яна будзе адчуваць яго ў гэтых простых словах: «Ізабэль Аджані, Жэрар Дэпардзье і іншыя ў фільме «Шчаслівай дарогі»… …«Вяртанне ў Парыж». Фільм дубліраваны тэлекампаніяй… …Фолькнэр Шлёндэр. Азарэнне.

…калі я гавару пра час, то гэта толькі таму, што яго не існуе… Ёсць толькі цяперашняе. Цяперашняе мінулага – успаміны; цяперашняе цяперашняга – сузіранне; цяперашняе будучага – чаканне… …ЖанЛюк Гадар. У цемрыве часоў.

…тое, аб чым мы не можам гаварыць, мы павінны перажыць моўчкі…

Не, яна не магла тут заставацца. І яна ізноў выйшла на вуліцу. Перайшла дарогу, убачыўшы агні нейкага рэстаранчыка. Села за столік, стомлена паклаўшы галаву на рукі, і так сядзела, пакуль не прынеслі вячэру.

Яна заказала каньяк і падумала: вось яна будзе сядзець гэтак жа, як ён некалі – дробнымі глыточкамі піць каньяк і чакаць, чакаць…

Чаго яна чакае? Калі б яна ведала…

Яна яшчэ нічога не вырашыла, і, можа быць, чакала, што гэтае рашэнне прыйдзе да яе, калі яна прачытае гэтыя старонкі. Яна будзе чытаць і нібыта размаўляць з ім, сачыць за яго лёсам – днямі, гадзінамі, хвілінамі яго жыцця, складзенымі з яго думак і разважанняў… «…Набліжаецца світанне, і ў гэты час мне заўсёды чамусьці хочацца прызнацца табе… прызнацца ў тым, што я не пісьменнік і ніколі ім не быў.

Холад крадзецца праз вокны, заварожваючай хваляй ацверазення рассоўвае рамкі змучанага бяссонніцай мозгу, шэрым небам падае на чыстыя старонкі, патанае ў халодным кубку кавы, блытаецца ва ўскудлачанай шавялюры, і я разумею, што так яно і будзе заўсёды. І, можа, няхай яно ўсё так і будзе.

Я не пісьменнік… Ёсць нядрэнныя моманты, і я магу сказаць, што я іх напісаў, я зрабіў гэта – гэтак жа, як ЖанПоль Бельмандо можа сказаць, што ён без аніякага труку лётаў у поўны рост над Венецыяй, учапіўшыся за шасі верталёта.

І ўсё ж я не пісьменнік. Я нібыта чалавек, у якога не хапіла грошай на пакупку ў дарагім магазіне.

А можа, я не хачу стаць пісьменнікам. Я падсвядома адчуваю, што мастацтву патрэбны ўзрушэнні – да вар’яцтва. Я не хачу гэтага. І таму гэтыя старонкі – мой першы і апошні раман. Прыйшоў час і мне здзейсніць сваю мару – пайсці ў мора. Няхай мае вусны пахнуць марской соллю, і я буду шчаслівы…

Я адпрацоўваю свой адпачынак тут – на халодным пустэльным беразе асенняга мора: адсылаю свае маленькія нататкі старому рэжысёру. Не ведаю, ці дапамогуць яны яму, але я ўжо сыграў сваю ролю, на другую ў мяне не хопіць сіл.

І на гэтым развітваюся з табой. Ды і не толькі з табой: з Верай, са сваёй старой убогай кватэрай, да якой, тым не менш я прывык; домам, яго жыхарамі – суседампатолагаанатамам, Іванычам, Фанні, старым мастаком і нават спітым настаўнікам літаратуры, якога не асабліва ведаў.

Мне здаецца, я апраўдаў цябе і сябе, вярнуўшыся ад нянавісці і расчараванняў да сваёй мары. Калі я толькі пачынаў назіраць, я думаў, што ў жыцці існуе толькі рэальнасць, а потым зразумеў, што рэальнасць існуе, але часта нічога не значыць. Чалавеку належыць увесь свет – у тым ліку свет яго фантазій.

І таму я іду ў мора. Я вырашыў сваю мару больш проста: наняўся на карабель, хутка маё першае плаванне. Можа, ты будзеш чакаць мяне, а можа, не будзеш. Гэтак жа, як, можа, будзеш захоўваць гэты раман, а можа, выкінеш, і яго старонкі будуць ляцець над горадам чужых жыццяў, якія я імкнуўся зразумець як нешта агульнае. А іх зразумець немагчыма, таму што яны – розныя. І старонкі будуць кружыць над імі – пад першымі зорамі ці першым восеньскім дажджом. І можа, я таксама ўбачу іх, таму што я – усё ж нядрэнны назіральнік.

А гэты раман і ёсць маё жыццё. А ты думала – будзе нешта гераічнае? Тады ты памылілася. Раман – хаос. Жыццё – таксама хаос. Я напісаў пра тое, што бачыў, што адчуваў.

Я сумленна выканаў сваю работу, нічога не затаіў. Сэнс усяму гэтаму – жыццё, якое яно ёсць. Я – такі, які ёсць. Мае думкі пра цябе такія, якія яны ёсць. Карціна без пазалочанай рамкі, зробленая назіральнікам – выпадковым мастаком жыцця, грубым чаляднікам».

Яна закрыла часопіс і паглядзела ў халоднае акно. Яна думала: яна яшчэ не ведала, што ёй рабіць.

Міма праязджала таксі. І яна раптам сарвалася з месца, пабегла з рэстарана.

Разам з таксістам па апісаннях яны знайшлі той дом, дзе ён жыў. Кватэра была зачынена. Адзінае, што чакала іх, – паштоўка ад старога рэжысёра: «Я ведаў, што вы не дасцё згоды. Але мой сябар хацеў стварыць фільм пра дзіўнае і таямнічае каханне. Апошні фільм. І ваш раман дапамог мне гэта зрабіць. Фільм будзе. Можа, вы калі-небудзь захочаце паглядзець яго. Хаця, лёс майго сябра, упэўнены, і так адкрыў для вас вельмі многае, дазволіў многае зразумець, разабрацца, чаго ж хочаце вы. Так што тут мы дапамаглі адно аднаму.

Р. S. Фільм, дарэчы, я назваў у ваш гонар – «Назіральнік».

Яна прачытала гэты ліст і зразумела, што не зможа больш не чакаць яго. Няхай ёй прыйдзецца пацярпець, няхай, але яна будзе яго чакаць. Будзе стаяць на беразе халоднага паўночнага мора і назіраць за караблямі, на адным з якіх ён абавязкова вернецца.