Текст книги "Восень у Вільнюсе (зборнік)"

Калісьці мастак сказаў мне, што раней Іваныч быў упраўдомам, адтуль і гэты пылок «вялікіх» спрэчак тыпу: «Пачнём азеляненне двара! За Радзіму!»

І што штыкі, што лапаты – пафас адзін…

А цяпер Іваныч, паступова п’янеючы, сядзіць на лаўцы. Успамінае ён сваё мінулае ці ўжо не памятае нічога?.. Альбо стары настаўнік, што пачынае блытаць Гогаля з Горкім, на што Іваныч дабрадушна памкнуўся супакоіць яго, што ўсе яны на адну літару пачынаюцца. І толькі калі ва ўсіх у свядомасці вырысавалася гэтая літара, настаўнік ускочыў з месца, расчырванелы, пакрыўджаны. На гэты раз без «знакаў замоўчвання» не абышлося ні з аднаго, ні з другога боку.

Але гэта ў мінулым. Зараз яны нешта разглядаюць.

– Мой пункт погляду будзе немнагаслоўны!.. – ізноў паўтарае Іваныч. – Карціна дзіўная!.. – ён нават вымаўляе некаторыя словы па складах – ці то ад значнасці, ці ад таго, што яму ўжо цяжка вымавіць слова цалкам.

Я падыходжу бліжэй і бачу невялікую карціну: мора, стары дамок і прыгожая, нібыта прыплыўшая здалёку, там, дзе пачынаецца рай, лодка. Побач стары марак у рванай куртцы і разбітых ботах стаіць перад ёй, нібыта перад залатой рыбкай, што выйшла з казачных глыбіняў.

У мяне перацінае дух. Я адчуваю, што маё мінулае ўладарнай рукой маніць мяне да сябе. Я дастаю кашалёк.

– Вось усё, што ёсць. За карціну. Мастак здзіўлена глядзіць на мяне.

– Што з табою?

Я пераводжу дыханне, аднак адчуванне горкага камка ў горле не праходзіць.

– Хопіць за карціну?

Мастак хуценька зграбае грошы да сябе ў замасленую кішэнь спяцоўкі. Усе маўчаць. Я забіраю карціну і літаральна ўзлятаю на свой чацвёрты паверх. Я стараюся на яе не глядзець. Зараз мне нельга гэтага рабіць. Нельга, нельга зараз нічога ўспамінаць…

Перад тым, як выйсці з пад’езда, я раблю глыбокі ўдых, каб крыху супакоіцца.

Усе трое сустракаюць мяне маўчаннем. Мне здаецца, яны нават працверазелі. Я ківаю галавой на развітанне і хутка іду да трамвайнага прыпынку.

І толькі седзячы ў трамваі, успамінаю, што ў мяне не засталося нават грошай на талон, я ўсё аддаў і не шкадаваў. Гэта мяне не хвалюе. Карціна… Салодкая хваля эйфарыі на імгненне падняла мяне над светам, нібыта подых мінулага… Можа, гэта апошняя спроба вярнуцца да сваіх мараў ці хаця б пра іх успомніць?.. Не ведаю, мне яшчэ цяжка разабрацца ў сабе, цяжка думаць пра сябе. І я думаю пра іншых – тых, стомленых пасля працы, што едуць у гэтым вагоне трамвая. Усе едуць з працы, а я на працу. Аднак калі, здараецца, еду раніцай з працы, а яны – на працу, – твары тыя ж: засяроджаныя ў сабе, зноў стомленыя. Такое вось назіранне за канвеерам людской масы, якая не бачыць, не заўважае сябе, а я – заўважаю, таму што я – усё ж назіральнік.

* * *

 
Пусть жизнь забвение и тьма,
Я без тебя сойду с ума…
А жизнь одна,
А жизнь одна…
 

Гэта Вера спявае. Заўсёды перад работай я заходжу да яе павітацца. Гэта значыць я заходжу, хітаю галавой, яна мяне заўважае і ўсміхаецца ў адказ. Вось так мы вітаемся. З Верай у нас даўняе знаёмства: калісьці я працаваў ахоўнікам у гатэлі, праўда, у другім горадзе, і дапамог ёй выблытацца з адной непрыемнай гісторыі. А яна дапамагла мне, у сваю чаргу, знайсці гэтую работу. На першы погляд, мы разлічыліся адно з адным, але засталося штосьці добрае, што можна назваць прыемным словам – сяброўства.

Я люблю паслухаць, як яна спявае. Люблю сядзець і моўчкі ацэньваць, як яна спявае на сцэне; выкінуць з галавы гэты кабак і ўявіць іншае: у горадзе ноч, а я сяджу ў ціхім парку, адзін на лавачцы, і Вера спявае для мяне, толькі для мяне… Спявае песні пра каханне, якія шчымліва апякаюць сэрца то холадам, то полымем. Калі ты страчваеш каханне, ты раптам разумееш, што страчваеш апору ў жыцці. Вось тады свет абвальваецца на цябе хваляй усіх сваіх шумоў, чужых галасоў, чужых жыццяў, смехам чужога шчасця, і гэта балюча і страшна.

 
Осень в городе, и дождь, и слякоть…
Как тут не плакать, как тут не плакать…
 

Гэтая песня адзіная, якую я не люблю, калі яе спявае Вера. Яна магла б выбраць песню і больш радасную. Хаця іншым падабаецца. Я азіраюся і заўважаю пары, якія рухаюцца ў такт мелодыі. Што ж, ім можна крыху і адцяніць сваё шчасце – чужым болем.

У бар заходзіць Віктар, хуткім узмахам рукі падзывае Макса: відаць, не церпіцца выпіць. Падобна, Віктар і сёння будзе «навесяле». Хаця агучваць чарговы любоўны раман гэта яму наўрад ці перашкодзіць.

Рэжысёр прасоўвае галаву ў дзверы. Яго ўскудлачаную шавялюру і тоўсты мясісты нос бачна ў люстэрку ля стойкі.

– Праз пятнаццаць хвілін пачынаем!

Мог бы і не крычаць. Можна падумаць, я не ведаю, навошта я сёння прыехаў праз паўгорада ў студыю. Хоць, відаць, у мяне сёння няма настрою. Хандра, зусім раскіс. Так не пойдзе. Трэба выбірацца з гэтай паветранай ямы ўспамінаў, навеяных карцінай. Што за карысць успамінаць тое, чаго не вярнуць ніколі? Толькі сэрцу растлумачыць гэта часам вельмі цяжка.

Відаць, таму мне яшчэ і па гэтай прычыне патрэбна быць назіральнікам, проста назіральнікам. Кіно, кіно!.. Усё – кіно, не болей таго. Дык глядзіце ж, гледачы!..

Няхай плача і смяецца Бураціна…

Няхай гангстэры малоцяць адзін аднаго…

Няхай узрываюцца сейфы…

Няхай сыходзяць у мора караблі…

Няхай некага праважаюць і сустракаюць шумныя вакзалы…

Няхай цалуюцца і спрачаюцца…

Няхай з’язджаюць на Таіці…

Няхай нараджаюцца і паміраюць…

Няхай…

І я буду глядзець. Я нічым не адрозніваюся ад вас, мае гледачы.

Па ходзе думак дастаю тэкст з сумкі. Ясна: «…Фані Ардан, Сафі Марсо, Джон Малкавіч у фільме “За воблакамі”»

Сингарелла, сингарелла,

Я твое целую тело…

Віктар ужо танцуе каля Веры, яна яго карцінна адпіхвае. Вера ненавідзіць Віктара, неяк яна сказала мне пра гэта. Аднак дазволіць сабе байку тут не можа, яна на рабоце. Таму, сціснуўшы зубы, спрабуе толькі вось гэтак карцінна яго пакрысе адпіхваць ад сябе. А яшчэ яна павінна ўсміхацца, рухаць каленямі ў такт песні. Ва ўсіх праклятая работа, работа прытворшчыкаў. Я думаю так, прыкурваючы, ідучы каля лесвіцы ў студыю.

І вось чарговая гадзіна ночы ў бары, звыклае чаканне машыны. Сёння няшмат людзей, і ў Веры – перапынак. Яна падыходзіць да мяне.

– Не хочаш падзарабіць?

– Не.

Магчыма, мая адмова гучыць груба, і Вера пакрыўджана фыркае.

– Сапраўды, каму я прапаноўваю!

Але тут я ўспамінаю пра карціну і свой пусты кашалёк.

– Хаця, пачакай. Што за праца?

– Ты здрадзіў сваім прынцыпам? Я хутчэй паверу, што Віктар уступіў у таварыства цвярозасці і раздае на дабрачынных акцыях цёплыя шкарпэткі бабулькам.

Яна смяецца. Мне падабаецца, калі яна смяецца. І я тады ўсміхаюся.

– Я купіў карціну і застаўся без грошай. Усё проста. У мяне няма нават на трамвай.

– А што за карціна?

– А што за работа?

У гэты момант мы падобныя да дзяцей, што імкнуцца паспрачацца, ведаючы, што ніхто ад гэтага не выйграе, але і не здасца першым.

– Калі-небудзь пакажу. Карціны трэба глядзець – пра іх няма сэнсу гаварыць словамі.

– Ну, работа – не карціна, пра яе можна расказаць словамі і ўсё ўявіць даволі дакладна. Карацей, масоўка, але плацяць добра. Заўтра да абеду будзь ужо ў студыі. Я таксама прыеду, пазнаёмлю цябе з адным чалавекам.

– Добра.

– І вon voyage!

– Ты сёння не чакаеш машыны?

– Не.

– З’явіўся багаты паклоннік?

– Калі б. Хоць я і дарэмна сказала. Мог бы і праявіць крыху рэўнасці.

– Ты ж ведаеш, Вера…

– Ведаюведаю! – нецярпліва перабівае яна мяне. – Я проста какетнічаю. Маю я на гэта права?

– Звярніся да канстытуцыі. Думаю, ты знойдзеш там што-небудзь падыходзячае.

– Абавязкова. Прыеду раніцай і адразу ж пачну шукаць.

– Ты з’язджаеш на ўсю ноч?

– Так, знаёмы запрасіў – паспяваць на вяселлі.

– Тады да сустрэчы. Не пі многа.

– Добра, татачка!.. – яна смяецца – лёгкалёгка – і выбягае з бара.

Я закурваю новую цыгарэту. Такім чынам, заўтра масоўка. Што ж, не самы дрэнны спосаб зарабіць грошы.

Калісьці ў мяне было ўсё, аднак менавіта тады мне хацелася, каб прыйшоў хтосьці і забраў гэта ўсё, як мой падарунак. Хтосьці вельмі дарагі, вельмі любімы…

Можа, ад таго, што ў мяне шмат было, мне лягчэй аказалася стаць бедняком. І, відаць, мяне цяпер крыху забаўляе гэтая гульня на выжыванне. Гэтая ўбогая кватэра, п’яны двор, мізэрныя рублі ў кішэні. Я нібыта назіральнік над сабой – знешнім і ўнутраным. Часам мне здаецца, што я і жыву ў квартале тых, каму напляваць на жыццё. Раней здавалася: як жыць без канапы, мяккага вугла?.. А прыгожая імпартная секцыя з крыштальнымі фужэрамі?.. Не, без гэтага ніяк. А сервізы?.. Аднак, аказалася, без усяго гэтага можна жыць. Было б на чым спаць і што есці.

Гэта ў мяне яшчэ ёсць. За гэта я пакуль спакойны. Не хапае мінімальнай уладкаванасці ўнутры. Я чакаю чагосьці, што павінна вярнуць мне мару, веру ў шчасце, але гэтага не адбываецца. Нічога не адбываецца. Над горадам вісіць ноч, нібыта старое чорнае пакрывала, узятае напракат у пахавальным бюро. Чутна, як цяжка разварочваецца ў нашым вузкім і захламленым двары студыйная машына, што нарэшце прывезла мяне дамоў.

Я падышоў да карціны, павернутай да сцяны, і раптам адчуў: не, не цяпер. Лепш днём. Чарната ночы – не той фон, каб глядзець на карціну пра сваю мару…

Ноч, ноч…

Нехта спявае, нехта маўчыць, нехта плача па начах…

Я сплю і не сплю. Заплюшчу вочы і бачу пусты горад, ні душы, толькі я сяджу на лавачцы і слухаю песню – павольную мелодыю і словы, ад якіх хочацца памерці і адначасова жыць, але недзе ўжо ў другім свеце.

І я падыходжу да акна, куру і гляджу, як плавае адлюстраванне ліхтара ў старой калюжы, нібыта прывідны жоўты мячык.

…Дні збягаюць ад нас у соннае бязмоўе жыцця. Душнымі летнімі начамі не хочацца ні з кім гаварыць. Адсюль і цішыня наўкола.

Праразаюцца першыя зоркі скрозь чарнату ночы. Зоры свецяць над усім і ўсімі: над абыякавымі і закаханымі, над дрэвамі і спячымі кветкамі, нада мной і табой…

Можна марыць, можна доўга марыць у начной зачараванай цішыні.

Можна запаліць святло і сачыняць, пісаць да самага світання, як у юнацтве, а потым заснуць шчаслівым…

Шкада, што прайшоў той час.

А вось зоркі свецяць, як і раней. Яны такія далёкія і таму прыгожыя. Я даўно заўважыў: усё, што далёка і немагчыма, прыцягвае цябе, здаецца дзівосным і непаўторным. З часам разумееш, што гэта не так, гэта прыдуманы табою падман, аднак далёкае і недасягальнае так і застаецца лепшым для цябе. Магчыма, гэтыя словы – цудоўны эпіграф для ўспамінаў пра каханне.

Але не пра маё каханне.

Бачу цябе ізноў у той апошні момант, калі ты, спрабуючы ўцячы, крычала ў акно машыны:

– Адпусці мяне! Калі ласка, адпусці мяне! Дай жа мне праехаць, дурань!..

Я задаю сабе гэтае пытанне ў соты раз: навошта, навошта ты гэта зрабіла? Няўжо для цябе былі важнейшымі гэтыя грошы?

Не ведаю… Я адмовіўся ад іх цяпер і ні пра што не шкадую. Ні пра што, акрамя мінулага, якое не стала для нас ні цяперашнім, ні будучым.

Я думаю пра гэта. Ува мне няма нянавісці, зразумей, але і дараваць табе я пакуль не магу. Павінна адбыцца нешта, каб я змог дараваць табе. А пакуль ноч. Зусім іншая ноч. І я…

* * *

– Эй, сусед, ты жывы?

Я прачынаюся. Павольнапавольна, як далёкае сонца на світанні.

Я прачынаюся. Трасу галавой, з цяжкасцю расплюшчваючы вочы. У твар мне патыхае цыгарэтным дымам. Гэта мой сусед – патолагаанатам, курыць у акне побач. Я адкрываю рот і глытаю порцыю дыму. Гэта вяртае мне свядомасць. Ён кідае мне цыгарэту – я лаўлю, як у цырку – вуснамі. Спрасоння доўга шаруджу па кішэнях. Запальнічка. Вось яна. Нарэшце я прыкурваю цыгарэту.

– Лягчэй?

– Угу, – адказваю я нешта не зусім зразумелае.

– Заснуў на падваконні? Што ж, гэта ўсё роўна лепш, чым у нашай канторы, – філасофствуе гэты служка моргу.

– Шкодная рэч, – адказваю я.

– Што? Цыгарэта? – здзіўляецца ён.

– Не. Філасофія. Раніцай і на галодны страўнік.

– Гэта праўда, – згаджаецца ён. – Але чалавек так створаны. Пакуль жывы.

– З нябожчыкамі не пагаворыш, – згаджаюся і я. – Ты з імі яшчэ не крануўся розумам?

– Звычка, – адказвае ён. – Звычка рухае ўсім, і людзі прывыкаюць да ўсяго: жыць разам, калі закончылася каханне; працаваць, хаця надакучыла; хадзіць у магазін, калі не хочацца, але нешта трэба есці; гаварыць бязглуздзіцу, таму што так прынята – гаварыць, а не маўчаць… Звычка. А хочацца чагосьці іншага, як у кіно.

– Ты хочаш у кіно?

– Так, – сур’ёзна пацвярджае ён.

Я ўсміхаюся, і шалёная ідэя прыходзіць мне ў галаву.

– Хочаш у кіно? Пайшлі – гэта я табе магу арганізаваць. У мяне сёння масоўка ў дзве.

Я гавару і заўважаю, як яго рабы твар расплываецца ва ўдзячнай усмешцы.

– Слухай, гэта ж добры падарунак да дня нараджэння. Тое, што трэба!

– У цябе сёння дзень нараджэння?

– Так. Таму я так рана і падняўся. Звычка дзяцінства: чакаеш гэты дзень, лічыш гадзіны. І вось яна, раніца. Раніца твайго дня нараджэння. Тут заступае аркестр! – смяецца ён.

– Тум-туру-рум! – падхопліваю я. – Віншую! Дарэчы, колькі табе?

– Трыццаць два. Яшчэ адзін год памёр.

– Памёр… Цікавае азначэнне. І як гэта цябе ўгараздзіла звязацца са смерцю?

Ён смяецца. Відаць, нябожчыкі на яго ўжо не дзейнічаюць.

– Прыходзь на пельмені,– адсмяяўшыся, кліча ён.

– Вельмі дарэчы, – адказваю я, успамінаючы свой пусты кашалёк і такі ж пусты халадзільнік.

Але спачатку мне трэба паглядзець на яе – маю мару. Я не забыўся пра яе. І яна ўсю ноч чакала мяне.

У пераціснутым ад хвалявання горле – горкая сухасць. Сэрца, падазраючы нешта, пачынае біцца мацней.

І я моўчкі падыходжу да яе.

…Стары рыбак перад прыгажуняй лодкай. Карціна. Гэта ўсяго толькі карціна. Хаця не, не трэба ўгаворваць сябе. Не трэба. Я ўсё роўна ведаю: гэта не проста карціна. Гэта частка мяне самога. Частка маёй душы, якая яшчэ не памерла. Частка майго лёсу, частка майго часу. Неадступны напамін пра шчасце, якое магло быць. А замест яго я выйграў сумленне, якое раптам упала ў цане. Нават адчуваю, як шамацяць яго абясцэненыя купюры ў мяне ў кішэні.

…І нешта яшчэ мучыць мяне. Штосьці горкае, як слёзы юнацтва. І мая свядомасць паслужліва прапаноўвае мне гэты кадр: на, паглядзі. Паглядзі, чаго вартае тваё каханне… І я гляджу, што мне застаецца рабіць… Так, відаць, за гэта мне найбольш крыўдна: яна ж бачыла мой акрываўлены твар, скіраваны да яе. Яна ўсё гэта бачыла… І яна ўсё роўна не спынілася… Я так і застаўся ляжаць на асфальце…

Звінела ў вушах – ад болю і крыўды; не ведаю, ад чаго больш… І зараз звініць… не, гэта сусед стукае патэльняй у сцяну – дзвын-дзвын-н-н!.. Спраўды, я і забыў – пельмені. Трэба паесці. Увогуле, трэба шмат есці, каб стаць сытым і абыякавым да ўсяго.

* * *

На студыі, як заўсёды, кавардак. З цяжкасцю знаходжу Веру ў гэтым вэрхале.

– Прывітанне! Прывёў яшчэ аднаго гораартыста. Яна кідае ацэньваючы позірк на майго сябра.

– Вы пазіраеце, як у моргу: прымерваеце – на які стол нябожчычак па сваіх памерах, – не вытрымлівае ён яе позірку: крыху нервуецца, відаць.

Хаця я ж не абяцаў яму на сто працэнтаў.

– Ну і жарцікі ў вас… – не разумее Вера.

Трэба ёй патлумачыць, і я гавару:

– Гэта мой сябар – рамантык і летуценнік. Праўда, на хлеб ён зарабляе ў моргу, як патолагаанатам. Але гэта не перашкаджае яму заставацца летуценнікам, улюблёным у кіно.

Вера ад маіх слоў яшчэ больш заблытваецца, але тут даносіцца зычны голас рэжысёра:

– Масоўка – на сцэну!

Мы павінны выконваць ролі прахожых. Галоўныя героі – хлопец і дзяўчына – бедныя закаханыя, якія цалуюцца, не звяртаючы ўвагі на мітусню свету.

– Масоўка пайшла! Матор! – крычыць рэжысёр. Мы вяла пляцёмся сярод дэкарацый горада.

– Стоп! – ізноў гэты звярыны голас. – Хто так цалуецца?! Як дзеці! Ты што, ніколі не цалаваўся, дурань?!

Ізноў усё спачатку. Я іду, скоса пазіраючы на свайго суседа. У яго шырока расплюшчаны вочы, у іх – недаўменне: вось такое кіно? А гэта ж тое, што ён хацеў: убачыць чарнавую працу.

Вось так і ствараецца прыгожае кіно. Я ўспамінаю, як агучваў першы рэкламны ролік – сюжэт, у якім дзяўчына весела і пад вясёлую музыку надзявае капялюшык. Той, хто пасля глядзеў гэты ролік, і не ведае, колькі разоў прыходзілася пераробліваць кадры, колькі нерваў страціў рэжысёр, каб навучыць дзяўчыну з лёгкасцю, весела, пад гэтую праклятую музыку, якая ўжо звінела ў вушах, надзяваць гэты пракляты капялюш… Гэта да таго, што, калі ты спазнаеш сутнасць, малекулы стварэння свету адносінаў, брудную вопратку гэтага свету, усё не праходзіць бясследна. Ты і ў іншых сюжэтах пачынаеш бачыць кухню іх стварэння, а значыць, страчваеш цікавасць да імгненняў прыгожага – гэта значыць да лепшага боку жыцця. І тады ад цябе не застаецца нічога…

– Матор! Масоўка!..

Мы выходзім у пяты раз. На шосты, калі ўсе ўжо гатовы ўласнаручна надаваць кухталёў гэтаму хлопцуняўмеку і задушыць у пацалунках дзяўчыну, кадр зняты.

Усе з палёгкай уздыхаюць. На сёння праца масоўкі скончана.

– Дзе ў вас бар? – выціраючы ўспацелы лоб, пытае мой сябар.

– Не, спачатку – грошы. Раніцай грошы – вечарам крэслы, як вучыў Астап Бэндэр.

Па дарозе ў касу я пытаю:

– Не спадабалася?

– Уф! – сусед трасе галавой, нібыта пасля купання, калі ў вушы трапіла вады.

Я ўсміхаюся.

– Дарэмна. Дзе яшчэ ты можаш пачуць такія шэдэўры, як, напрыклад: «Мёртвым – не рухацца!», «Ды памрэш ты нарэшце?!», «Хто так памірае?» Дарэчы, па тваёй спецыяльнасці.

Але ён ізноў толькі трасе галавой, нібыта пасля цяжкага нырца.

Вось мы і ў бары. Макс прыносіць нам каньяк. Вера ўжо на сцэне. Я ківаю ёй, а яна спявае. Нейкая новая песня ў яе рэпертуары…

 
Ищу ненужные слова
И жду зимы…
Я знаю, осень не права,
А мы, а мы…
 

Пра што я думаю?.. Навошта ізноў прабіраюся вузкімі вулачкамі памяці, забудаванымі непрадказальнай рукой мары?.. Можа, лепш таксама прыйсці ў сябе, як пасля нырца, адганяючы ўсё ад сябе?..

Я хлопаю суседа па плячы.

– Весялімся?

Ён згодна ківае ў адказ.

– За цябе, Джэк-патрашыцель! – падымаю я першы тост. – За твой дзень нараджэння!

– І за цябе, стары! Мы выпіваем.

– Такая прыгожая дзяўчына – і мёртвая… – раптам гаворыць мой сусед.

Падобна на тое, што я захмялеў, і ён таксама.

– Ты пра што гэта зараз казаў? Якая мёртвая дзяўчына?

– Таямніца медыка, стары, – імкнецца абысціся жартам мой сусед, але выпітае развязвае язык. – Ведаеш, я паўжыцця праводжу ў царстве мёртвых.

– Я таксама. У кіно ўсе нерэальныя, а значыць, мёртвыя. Іх няма, гэтаксама, як няма памерлых.

– За царства мёртвых! – ён падымае тост.

– І раскажы гэтую гісторыю.

– Хлопец пракраўся ў морг да гэтай мёртвай дзяўчыны і цалаваў яе. Каханне. Я не стаў праганяць яго. Каханне – святое.

– А ў цябе было каханне?

– У каго яго не было? Было каханне – а вось яго і няма.

– Як памерла тая дзяўчына?

– Як памерла тая дзяўчына? Танчыла на балконе на вышыні пятага паверха. Яна была п’яная і прыгожая. Мне гэта потым прыснілася. У сваім сне я нават дадаў цюльпаны, што падалі вакол яе і разам з ёю – уніз. Ведаеш, я часам іду, гляджу на людзей і ўяўляю, як яны будуць выглядаць, калі памруць. Стары ў ваенным – будзе сур’ёзна ляжаць у труне, у таўстуна расплывецца твар, старая ўрачыста сцішыцца, падрыхтаваўшыся да палёту ў рай…

– Я мог бы сказаць: ты крануўся розумам, калі б мы ўсе не былі крыху вар’ятамі – кожны па-свойму. А як буду выглядаць я, калі памру?

Ён не сумеўся, прыглядзеўся і сказаў:

– У цябе і так халодныя вочы, так што ты не зменішся. Жарт.

Толькі ягоны адказ гучаў амаль механічна. Яго позірк, нарэшце ўзняты ад чаркі, быў скіраваны на Веру. Я часта заўважаў такі позірк у іншых, калі яны першы раз бачылі Веру на сцэне. Так глядзяць на каралеву сваіх мараў, незямную дзяўчыну, нават не падазраючы, што паза сцэнай яна зусім звычайная: крыху капрызная, крыху эгаістычная, крыху добрая. Яна курыць, збіваючы попел пазногцем, і можа не пад настрой вылаяцца. І мы сябруем з ёй таму, што я адношуся да яе, як да чалавека, а не як да лялькі, з якой не ведаеш, што рабіць. Як казаў Эдгар Дэга, каралеўнаў стварае толькі грым і адлегласць.

Таму многія абпальваюцца на Веры. І мой сусед, адчуваю, не будзе выключэннем. Вось ён купляе і дорыць Веры кветкі. Усё гэта мільгае, нібыта кадры ў кіно. Я гляджу на гадзіннік: хутка ў Веры перапынак. Трэба падзякаваць ёй за гэтую работу, якой яна мяне выручыла ад безграшоўя. Я ж не сказаў ёй тады нават «дзякуй».

У перапынку Вера падыходзіць да нашага століка. Я прапаноўваю ёй цыгарэту і каньяк.

– Усё, што магу. І дзякуй.

Яна чароўна фыркае, так што ізноў не зразумееш, як яна да гэтага аднеслася.

– Патанчым? – прапаноўвае мой сусед.

– Не, дзякуй. Танцы і песні – мая праца. А зараз у мяне перапынак.

Аднак падобна на тое, што яна зацікавілася маім суседам. Хаця я не ўмешваюся – проста гляджу. Я ж – назіральнік.

У іх гутарцы няма нічога новага і цікавага для мяне, акрамя залішняга напамінку аб простых рэчах, якія я імкнуся забыць.

Я падыходжу да стойкі бара: мне патрэбна кава. Макс працягвае гарачы кубак. Кава абпальвае вусны, але я ўсё роўна не чакаю – п’ю яе як мага хутчэй. Таму што мне трэба сысці адсюль як мага хутчэй, пакуль не вярнуліся ўспаміны. І я сыходжу. Звыкла падымаюся ў студыю. Такім чынам, мне сёння прапанавана агучыць яшчэ адзін фільм.

«Адчыняй дзверы, дрэнь!..

Аўтары сцэнарыя Роберт Гэтчэл і Алесандра

Сэрэс. У ролях… «Чаму я збіваюся, што са мной?.. Ну, яшчэ намаганне!..—

… у фільме «Звароту няма».

…Звароту няма… …няма …няма…—

простыя словы, быццам камяні, б’юць у вушы, звіняць, звіняць…

…Рэжысёр Джон Бедэн.

…– Я думаў, ты ведаеш, дзе наркотыкі?!

Адказвай, дрэнь!..»

Відаць, сёння я не буду чакаць машыну. Сыду параней. З мяне хопіць.

* * *

Жизнь не устанет провожать

 
Любовь усталыми глазами:
Еще одних. Еще. Опять.
И с ними то, что будет с нами,—
Смерть.
 

Старыя вершы, якія нагадваюць пра юнацтва, калі я яшчэ пісаў вершы паруску, не задумваючыся, наколькі балюча і адначасова салодкашчымліва будуць гучаць яны зараз для мяне.

Паўтараю іх сам сабе, выходзячы з бара на вуліцу.

Нешта звалілася мне на галаву, шапатліва слізнула па лбе. Я злавіў рукой і ўсміхнуўся – упершыню пасапраўднаму за гэты вечар. Жоўты лісток. Восень у Піцеры – вось гэта навіна. Я і не заўважыў. Хутка падышла, як Напалеон.

Я прыкурваю на хаду і думаю: куды ж мне пайсці? Можа, дамоў? Ці не?..

Мой роздум перапыняюць. Гэта сусед. Ён п’яны.

– Ты кінуў Веру? У вас не атрымалася вялікага і светлага кахання?

Ён неяк дзікавата смяецца.

– Каханне… У гэтым забытым Богам свеце са мной здараюцца толькі непрыемнасці. Чаму? Ты можаш мне адказаць?

– З табой здараюцца не непрыемнасці. З табой здараецца жыццё. Звычайнае паласатае жыццё. Пайшлі.

– Куды?

– Не ведаю.

– Разумны адказ.

Мы ідзём уздоўж набярэжнай. Я дацягваю яго да лаўкі, і мы сядаем.

Ноччу не бачна ракі, але чуваць, як яна сонна прычмоквае хвалямі, нібыта вуснамі,– цалуе каменны бераг. Бераг не адказвае ёй на пацалункі, але яна ўсё роўна цалуе яго, нібыта спадзяецца, што камень ажыве і стане цёплым, саграючы яе…

– Што ў цябе з Верай? – пытаецца мой сусед. – У вас дзіўныя адносіны, нібыта яна твая патаемная жонка.

– У мяне ніколі не было жонкі,– цярпліва тлумачу я. – І няма чаго раўнаваць: нас з Верай звязвае толькі добрае сяброўства.

Ён недаверліва хмыкае.

– Сяброўства – усяго толькі далучэнне да чужых непрыемнасцей.

А ён такі мае рацыю. Ці не?

Сяброўства. Відаць, яно ўзнікае ад страчанасці, закінутасці ў агромністым свеце, жадання заняць сябе чымсьці, паколькі мы змушаны чапляцца хоць за што, толькі б не зваліцца ў бяздонне – вялізную і страшэнную пустэчу ўнутры сябе, толькі сябе, дзе няма шанцу нават разбіцца, а толькі ляцець у нікуды. Абыякава ляцець у нікуды – самае страшнае.

…Ты напісала: «Так будзе прасцей». Я потым знайшоў гэтую запіску і да гэтага часу не магу згадзіцца з табой. Ты вырашыла сказаць мне праўду!.. Ды яшчэ напісаць. Словы на паперы – гэта ж яшчэ і дылема: захаваць (усётакі памяць) ці знішчыць, таму што гэта – нібыта не вынуты з сэрца кінжал: не дае сцячы крыві.

Словы… Словы альбо нічога не значаць, альбо забіваюць цябе насмерць. Мана яшчэ пакідае табе мары, яны асвятляюць і саграюць сэрца. Праўда не пакідае нічога, яна забівае ў табе апошнюю надзею. Праўда ў такіх справах падобна да суровай старой ханжы з падціснутымі вуснамі, якая ўсё жыццё пражыла правільна, як усе, і патрабуе, каб іншыя таксама пражылі свае жыцці па такім жа сцэнары. Так ёй прасцей і спакайней. А вось мне – не прасцей…

– Пойдзем куды-небудзь, павесялімся яшчэ!.. – трасе мяне за плячо мой сусед.

Я гляджу на яго. Ён – на мяне. Ён нездаволена хітае галавой.

– Ты хворы, мой дружа. Ты хворы, – кажа ён. – Ты нават мёртвы.

– Чаму?

– Таму што не рухаешся. Ты застыў у самім сабе, нібыта памёр унутры. А жыццё – гэта рух. Яго трэба напаўняць падзеямі. Так яно весялей ідзе і ёсць што ўспомніць.

Я сумна ўсміхаюся:

– Ты думаеш, у маім жыцці гэтага не было? Было…

Але ён ужо не чуе мяне. Ён засынае. Я выклікаю таксі – і мы едзем дамоў праз начны Піцер. Міма Чорнай рэчкі, дзе змагаўся з лёсам Пушкін, далей, нібыта па іроніі, міма

Піянерскай. Потым – у звыклы квартал «разбітых ліхтароў», дзе наш дом.

Мой сусед нарэшце прачынаецца, калі я выцягваю яго з таксі.

– Эй, спыніся! А як жа мой дзень нараджэння? – раптам спахапіўся ён.

– Дзень нараджэння?.. – я гляджу на гадзіннік. – А ён закончыўся. Ужо гадзіна ночы, пачаўся другі дзень.

– Закончыўся?.. Мой дзень нараджэння?..

І тут я заўважаю, што ён плача – ціха, сам сабе. Плача чалавек, які сцвярджаў, што жыццё ёсць рух. Разгублена плача, быццам у дзяцінстве, калі не прыйшоў Дзед Мароз. Я не супакойваю яго, проста думаю: а можа, недзе і сапраўды ёсць краіна казак. Яе малююць, паказваюць у мультфільмах, кіно – значыць, яна ёсць, толькі мы не ведаем, дзе… Мы прыходзім з дзяцінства ў дарослае жыццё, думаючы, што яна там – у вялікім дарослым свеце моцных і разумных людзей, якія ўсё могуць. А вялікага свету, пра які мы марылі ў дзяцінстве, – няма. Мы прыйшлі ў дарослае жыццё пабачыць яго, гэты вялікі свет, а яго няма. Мноства дробных светаў – ёсць, а вялікага, моцнага і справядлівага, добрага і рамантычнага свету няма. Кожны будуе свой карабель і купляе прыстань, але разам ім не быць флатыліяй.

Застаецца назіраць, як расце за плячыма мінулае і змяншаецца будучыня. З кожным тваім новым днём нараджэння. Так думаю, адпачываючы на прыступках перад кватэрай суседа, збіраючыся з сіламі зацягнуць яго ў дзверы. Але вось і гэта зроблена. Я кладу яго на канапу і сыходжу.

…Мы нібыта прадчуваем, што кожны дарослы дзень нараджэння аддаляе нас ад дзяцінства, а значыць, ад мары. І таму часам напіваемся да страты прытомнасці…

Нехта стукае ў дзверы. Я адчыняю і бачу на парозе Фанні. Яна ў лёгкім празрыстым халаце, які не хавае нічога.

– Можа, я патрэбна твайму сябру? Я бяру няшмат.

– Не, Фанні. Майму сябру ты дакладна не патрэбна. Ну, калі толькі ў якасці падушкі.

– А табе?

Яна набліжаецца, і я адчуваю пах танных кветкавых духоў, бачу зморшчынкі ля шыі, наспех падфарбаваныя вусны…

– Мама! Ты дзе? – сонная дзяўчынка з’яўляецца ля дзвярэй насупраць – з кватэры Фанні.

– Ідзі назад! – паварочваючыся, злосна крычыць ёй Фанні. Дзяўчынка спалохана знікае.

– Ну дык што? – Фанні ізноў імкнецца ўсміхнуцца, заігрываючы.

Я шаруджу па кішэнях. Вось. Я даю ёй шакаладку і рэшткі грошай – здача ад таксіста.

– Вазьмі для дачкі. Больш не магу.

Яна бярэ, і я нарэшце бачу яе такой, якая яна ёсць – стомленай, змучанай і нервовай. У яе калоцяцца рукі. Яна не дзякуе, каб не выдаць хвалявання, як усе людзі, нязвыклыя да спагады.

Я зачыняю дзверы і запальваю святло. У кватэры цішыня, толькі цікае гадзіннік. Можна так і прастаяць усю ноч з адчуваннем, што адчай запаланяе пакой, як дым… Гэта маё мінулае, гэта ты… Чаму ж цябе няма побач са мной?.. Бязглуздае і бескарыснае пытанне…

Не, я не паддамся адчаю – я даўно навучыўся, як перахітрыць яго.

Я іду на балкон – паволі разглядаючы рэчы на сваім шляху: старое крэсла з палінялай абіўкай, след на палавіцах ад шафы, якую рухалі так, што паквэцалася фарба; балконыя дзверы з жалезнай ручкай, якая цяжка адчыняе… І нарэшце – зоркі. Маленькія дробныя залатыя манеткі з казкі пра Бураціна, рассыпаныя па небе.

Я – назіральнік. Я ўсё бачу, як хачу, і раблю высновы, якія хачу…

Вецер гуляе з павуцінкай. Таму я яе не чапаю – цацку для ветру і сябе. Гэта падымае мне настрой.

Пачынаецца дождж, і яшчэ мацней пахне восенню. Гэты пах нагадвае мне дзяцінства, калі мы жылі з мамай пад Масквой, у дачным паселішчы. Ля дома расла земляная груша. Яе кветкі былі нібыта маленькія сланечнікі і жоўта расцвіталі пад канец жніўня. Іх водар – саладкаваты, густы, быццам пах бразільскай какавы, якую мама потым варыла мне па вечарах. Гэты водар пачаў дзіўна асацыіравацца ў мяне з заканчэннем лета – наступленнем восені. І гэты дождж, дождж… Ён заўсёды прыносіць успаміны. І я ізноў прыпамінаю маму. Яна перад смерцю сказала мне, тады яшчэ зусім маладому чалавеку, што стаяў на пачатку свайго жыцця:

– Паабяцай, што знойдзеш годную дзяўчыну, якая будзе кахаць цябе і клапаціцца пра цябе, каб я сышла ў нябыт спакойнай.

Я паабяцаў. І не выканаў гэтага абяцання, дадзенага на пачатку свайго жыцця. Ад гэтага мне цяжка, але і змяніць нешта я не ў стане.

Час засынаць. Час засынаць. Спаць і глядзець на цябе са мной – назіраць за намі ў чароўным сне. Гэта ўсё, што я магу зрабіць для сябе. Таму што я – толькі назіральнік.

* * *

Горад у тумане, уздыхаеш – і бачыш сваё дыханне. Дым ад цыгарэты не ідзе ўверх – ахутвае цябе, сцелецца вакол. Удалечы нічога не бачна, акрамя расплывістых вечаровых агнёў.

Я стаю на прыпынку і думаю: цікава, пра што гавораць людзі ў гэты халодны восеньскі вечар?

Маладыя смяюцца: нешта пра раскладушку, якая падае і разломваецца на дзве часткі ў самы непадыходзячы момант.

Сямейная пара абмяркоўвае, што купіць на Новы год у падарунак знаёмым.

Людзі клапоцяцца пра навагоднія святы, а мне цяжка перажыць нават восень.

– Пачку цыгарэт, калі ласка.

– Рэшту забярыце.

Галасы, галасы, галасы – аб чымсьці сваім, аб чымсьці…

… я такі фільм глядзеў!..

…не глядзі ў яе бок, што ты вылупіўся, як…

…сукенка, такая зялёненькая, прыгожая. Я проста паміраю…

…што ты бубніш на хаду, як…

…стары тралейбус. Трасецца… У мяне ў сумцы з вінаграду – каша.

…купім ім лепей цукеркі, яны танней, чым гэтае праклятае люстэрка, – працягвае абмеркаванне тая сямейная пара.

Ніхто не заўважае восені. А я раптам зразумеў, чаму яна ў гэтым годзе асаблівая. Яна аранжавая, гэтая восень. Светлааранжавая… Жоўты і чырвоны колеры зліваюцца ў адзін – і таму восень аранжавая… І я, атрымліваецца, еду на работу ў гэтай аранжавай восені…

Недзе і ты жывеш без мяне ў гэтай аранжавай восені. А я? Ты можаш спытаць, чым я жыву без цябе? Успамінамі. Назіраннямі і ўспамінамі, паколькі ўспаміны – гэта мае назіранні за табой і сабой у мінулым…

Прыехаўшы на студыю, заходжу ў бар. Вера ўжо спявае. Я хітаю ёй і сядаю за столік, заказаўшы каву.

– Прывітанне, артыст!