Текст книги "Восень у Вільнюсе (зборнік)"

Я набрала нумар, хоць было даволі позна.

– У мяне ёсць ідэя, як знайсці яе. Ідэя, якую я хачу праверыць. Мне здаецца, гэта дакладны ход.

– Што?

– Справа ў тым, што я цяпер уважліва вывучыла фатаграфію. Хачу спытаць: хто іх фатаграфаваў?

Я пачула, як ён уздыхнуў – цяжка і стомлена.

– Вы думаеце, я дурань? Я і сам гэта зразумеў. І таксама хацеў бы ведаць, хто быў гэтым чалавекам. Гэта тупік. Лепш прайдзіцеся яе мясцінамі – раптам хтосьці чуў пра яе.

– Але я пабывала амаль усюды.

– Амаль? – у яго голасе чулася ці то канчатковая стомленасць, ці то раздражненне, выкліканае маім пытаннем. Або нешта яшчэ, невядомае мне, мучыла яго.

– Так, я безвынікова пабывала амаль усюды, акрамя таго начнога рэстаранчыка…

Ён не даў мне дагаварыць, перабіў крыху нават рэзка:

– Тады адпраўляйцеся. Якраз патрэбны час: поўнач. Яны толькі пачынаюць працу. У вас усё?

– Так.

– Ну тады едзьце.

– Добра. Але толькі яшчэ адно, апошняе пытанне: вы сапраўды паранейшаму хочаце знайсці яе?

– Вядома.

– Вы ўпэўнены?

– Так.

– А калі…– дзікая думка раптам прыйшла мне ў галаву.

– Калі што? – і раптам яго голас загучаў трывожна, нібы ён ужо здагадаўся, пра што я хацела яго спытаць.

– Калі… Калі яна мёртвая? Вы захочаце даведацца пра гэта?

– Яна не можа быць мёртвая!.. Не можа, вы зразумелі?! – ён амаль крычаў у трубку.

– Адкуль жа вы гэта ведаеце? Усякае можа быць…

– Яна жывая. Працягвайце пошукі! – і ён выключыў тэлефон.

Гэтая гутарка пакінула дзіўны асадак у маёй душы. Мне здавалася, што я зразумела ўсе тайны, але цяпер у мяне ўзнікла адчуванне, што самае галоўнае мною не толькі не разгадана, але я нават не ведаю, у чым яно можа заключацца. Нейкая надзвычай, глыбокая загадка, быццам падвойнае дно ўсёй гэтай гісторыі.

Але цяпер мне ўжо няма калі разважаць: я павінна выконваць умовы – збірацца ў гэты начны рэстаранчык, хоць у мяне было непераадольнае перакананне, што і там я яе не знайду…

Але я ўсё ж адправілася ў гэты рэстаранчык, дакладней, начны клуб. Дэманстратыўна захапіла аранжавыя шары, набытыя напярэдадні ў прадаўца шчасця, і адправілася адбываць час у гэтай мала цікавай мне ўстанове.

Як я і меркавала, дзяўчыну на фота пазналі пастаянныя наведвальнікі, але сказалі, што даўно яе не бачылі і не ведаюць, дзе яна можа быць.

Я села за стойку, заказала напой. Грукатала музыка, у танцы выгіналіся бясконца зменлівыя пары, і праз гадзінупаўтары я чамусьці адчула, што рытмы і шум цалкам супакоілі мае нервы. Яны страцілі адчувальнасць, усё ўнутры было расслабленым і млявым. Музыка ўжывалася ў свядомасць, мітуслівыя рознакаляровыя агні больш не білі ў вочы. Свет здаваўся такім спакойным і вясёлым, таму што тут усе адпачывалі ад напружанага жыцця…

Можа, менавіта гэтага яна шукала тут, праседжваючы рэшту ночы пасля танцаў?..

Але, каб спытаць аб гэтым, трэба знайсці яе. Або таго хлопца, пра якога я даведалася з зялёнага нататніка. Няўжо мой працадаўца ніколі так і не пагаварыў з ім? Або ён нешта не дагаворвае? Нешта, звязанае з гэтым хлопцам. Але каб даведацца пра гэта, прыйдзецца прызнацца, што я прачыталатакі гэты зялёны нататнік. Не вельмі прыемнае рашэнне, але ўсё ж я – дэтэктыў. І мне плацяць грошы зусім не за ўрокі па этыкеце.

З гэтай думкай у шэсць гадзін я пакінула начны клуб, сумленна дасядзеўшы да яго закрыцця.

Над Вільнюсам праразалася звычайная халаднаватая восеньская раніца. У апошніх астываючых агнях раставаў бялявы туман, асоўваючыся на шэрыя камяні старых будынкаў. Мая млявасць паступова знікала, саступаючы жаданню проста спаць – спаць доўгім восеньскім сном. Мне будзе сніцца лістапад над Вільнюсам, аранжавыя шары шчасця і гэтая дзіўная дзяўчына, якая дзесьці ёсць у гэтай вільнюскай восені. Я заўважыла яе – яна бяжыць, не, хутчэй ляціць над яшчэ сонным горадам, і ў смузе праступаюць яе лёгкія сляды. Яна абарочваецца, я гляджу на яе твар. Яна хітае галавой, нібы забараняе мне ісці за ёю. І прыціскае палец да вуснаў, быццам гэтым знакам просіць мяне: маўчы, нікому нічога не гавары, табе трэба спаць, спаць…

Я працягваю да яе рукі, і раптам упіраюся ў спінку сядзення: я ў таксі, я задрамала і ўбачыла яе. Зрэшты, нічога дзіўнага ў гэтым няма: я так шмат думаю пра яе…

Але ні сон, ні мроі, ні мае разважанні над яе характарам – нішто не дапамагло мне здагадацца, дзе ж яе шукаць.

Такім чынам, прыйдзецца тэлефанаваць і прызнацца ў тым, што я чытала нататнік. Можа, ён раззлуецца і загадае мне з’язджаць: каму падабаецца залішняя цікаўнасць у такіх справах. Але я – дэтэктыў. Я зрабіла ўсё, што магла. І нават гэты, не вельмі прывабны, учынак.

Што ж, варта прызнаць, што я яшчэ і са шкадаваннем развітваюся з гэтым нататнікам, бо ён у некаторай ступені дапамог мне зразумець і сябе і тое, што здарылася са мной адной вільнюскай восенню… І я, не вытрымаўшы, вырашыла перачытаць самае светлае – пачатак гэтай гісторыі.

І тут… Тут я раптам зразумела, дзе я не пабывала. У найважнейшым месцы – тым рэстаранчыку ў літоўскім квартале, дзе ён упершыню сустрэў яе.

І я з нататнікам у руцэ пабегла лавіць таксі. Таксіст павінен падказаць мне, яны ведаюць усе гэтыя ўстановы.

Я аказалася на правільным шляху, і неўзабаве ўжо заходзіла ў адзін стары рэстаран.

– Раней тут была выдатная ўстанова, а потым пабудавалі побач шыкоўны начны клуб з казіно і дыскатэкай, так і састрарэў гэты рэстаранчык, – растлумачыў мне таксіст. – Зараз сюды мала хто заходзіць, толькі заўсёднікі. А ў гэты час і наогул, мусіць, пуста.

Але таксіст не адгадаў: у зале было некалькі наведвальнікаў. Я падышла да старога бармена: ужо калі ён не памятае, то не памятае ніхто, – і паказала фотаздымак. Ён надзеў акуляры, зірнуў на фота, а потым паказаў рукой у глыб залы:

– Дык вось жа яна.

– Дзе?

Я не заўважыла нікога падобнага.

– Вось, за столікам каля акна.

Я яшчэ раз азірнулася і ўбачыла невысокую худзенькую жанчыну.

Я з цяжкасцю яе пазнала. Яна страшна змянілася, я нават не паверыла, што гэта яна: худая, пастарэлая, з выцвілымі вачамі, якія, не міргаючы, глядзяць у акно.

– Добры дзень, – я назвала сябе і яго імя. Яна запаволена ўгледзелася ў мяне.

– Вы яго помніце? – я ізноў назвала імя майго працадаўцы. Яна кіўнула.

– Ён прасіў з вамі сустрэцца.

– Няўжо? – Погляд яе быў паранейшаму абыякавым.

– Давайце прысядзем і пагаворым. Прабачце, але чаму вы ўсё стаіце ля акна?

– Я назіраю, як заканчваецца мой дзень нараджэння. Сыходзяць хвіліны, ужо хвіліны. Усё. Пачаўся новы дзень, а мой дзень нараджэння скончыўся.

Усё ж яна прысела за столік – бруднаваты і стары, як усё ў гэтым бары, які дажывае свой век. Дастала «траву». Убачыўшы мой здзіўлены твар, яшчэ раз з раздражненнем патлумачыла:

– Паўтараю: у мяне дзень нараджэння, так што няма чаго на мяне глядзець. Я з дзяцінства ў свой дзень нараджэння раблю тое, што хачу. Кажуць, што наркаманы – дурні, паляць усякую дрэнь. Не, яны не дурні. Яны робяць сабе самыя дарагія падарункі: набліжаюць да сябе людзей, якіх з табой няма, але ты да болю жадаеш, каб яны былі побач. Асабліва ў твой дзень нараджэння. Людзі робяцца выразней, набліжаюцца да цябе, ты можаш іх абняць, нават калі іх няма ў жывых. Ты можаш смяяцца з імі, бегаць навыперадкі па летніх сцежках, плыць у марскіх хвалях, цалаваць, спрачацца, марыць… Яго няма, але праз хвіліну ён будзе са мной.

Яна набівае ў лёгкую папяросную паперу здробненую траву, змешваючы з тытунем. Пальцы яе дрыжаць. Яна зацягваецца глыбокаглыбока, злёгку затрымлівае дыханне, каб усё патрапіла ў лёгкія, а потым – у кроў…

– А потым?.. Яна смяецца.

– Потым усё губляецца. Нельга дарыць сабе падарункі бясконца. Потым трэба ўсё больш паліць, каб дасягнуць шчасця. Ну а яшчэ потым – паліць для таго, каб хаця б хадзіць, расплюшчваць вочы, рухаць рукамі… За ўсё трэба плаціць. Вы асуджаеце мяне?

– Ніхто не мае права нікога асуджаць.

– А што ж вы адчуваеце? – з цікавасцю пытае яна.

– Мабыць… Як гэта ні дзіўна, я рада, што знайшла вас. Я адчуваю палёгку, што мне не прыйшлося шукаць мёртвага чалавека.

Яна раптам стала сур’ёзнай.

– Так мне ніхто не гаварыў. Мне, відаць, занадта шмат гаварылі вельмі добрых або вельмі дрэнных слоў. І я з абыякавасцю ставілася да любові і нянавісці іншых.

Я працягнула ёй нататнік.

– Ён прасіў перадаць. Гэта ўсё пра вас.

– Нататнік? Не. Мабыць, мне не варта браць яго, – яна з сумненнем пахітала галавой.

– Чаму? – здзівілася я. – Гэта ж ўсё пра яго каханне да вас. Вам нецікава?

– Не. Занадта шмат слоў. А словы прымушаюць задумацца аб жыцці. А я гэтага не люблю.

Нешта жорсткае раптам адлюстравалася ў яе вачах, але потым яны зноў пацяплелі, і яна зноў загаварыла:

– Але вы не засмучайцеся: ён зразумее. Ён ведае, што я наогул дзіўная. Не разумею толькі, навошта ён перадаў для мяне нататнік. Няўжо гэта можна ўявіць: я задуменна чытаю пра час, якога даўно няма.

Яна хрыпла засмяялася, а потым закашлялася. Бармен прынёс кактэйлі.

Яна пачала сутаргава піць. Потым ёй стала лепш, яна зірнула на мяне, і тут раптам яе твар на імгненне асвяціла тая самая азартная, яркая, скіраваная ў мару і палёт усмешка – як тады, на фота. Асвяціла – і згасла.

– Ідзіце, мне трэба пабыць адной. У кожнага свае ўспаміны, – глуха сказала яна і адвярнулася да акна, за якім аблятала вільнюская восень.

Аблятала восень, як наша маладосць і каханне. І таму лепш ніколі не вяртацца да ранейшага.

Я выйшла з рэстарана. У маіх руках быў усё той жа стары зялёны нататнік. Я паглядзела на яго і, нібы рэха, зноў пачула гэтыя словы, сказаныя яе хрыплаватым, кплівым голасам:

«Дзіўлюся, навошта ён перадаў для мяне нататнік. Няўжо гэта можна ўявіць: я задуменна чытаю пра час, якога даўно няма…» Сапраўды, як жа я не падумала пра гэта раней? Пра тое, што ўсё гэта выглядала даволі надумана і дзіўна – перадаць гэты нататнік. Нататнік пра тое… Яна гэта вельмі правільна сказала – пра час, якога няма. Але мой працадаўца – не той чалавек, які не адчуў бы фальшы. Тады навошта ён усё гэта прыдумаў? Або… Тут новая, не меней шакіруючая здагадка нарадзілася ў маёй свядомасці. Або гэты нататнік быў прызначаны не для яе?..

Тады для каго?..

У разгубленасці я пайшла ў незнаёмы стары завулак. Тут, мабыць, даўно не працавалі дворнікі: лісце вольным дываном рассыпалася пад нагамі, і нават не відаць было прыступак, што вялі на вялікую вуліцу, дзе шумелі машыны і не было цішыні – выратавальнай восеньскай цішыні, у якой так добра нашым успамінам. І няма дзіўных думак, няма дзіўных супадзенняў, ад якіх не схавацца… А так хацелася б сысці, забыцца пра ўсё і думаць, як стары прадавец шчасця, што ўсе мы знойдзем сваё каханне і радасць…

Я спынілася – проста паслухаць цішыню, шоргат восеньскага лісця, што гуляла ў свае гульні з ветрам. Але… Хутчэй інтуітыўна я ўлавіла крокі. Хтосьці ідзе следам за мной. Я адчула яго прысутнасць. І нечакана рэзка абярнулася. Якое было маё здзіўленне, калі я ўбачыла… яго.

– Гэта вы, мой працадаўца?

– Я.

– Вы ў Вільнюсе? Навошта?

Ён усміхнуўся, але я заўважыла, як ён пастарэў і зніякавеў за той час, што мінуў з нашай першай сустрэчы.

Пашукаўшы ў кішэнях, ён знайшоў цыгарэты і запаліў.

Я разумела, што яму нялёгка, але ўсё ж чакала тлумачэнняў. І ён гэта разумеў.

– Няўжо вы думаеце, што я наняў бы вас, калі мне сапраўды трэба было б знайсці яе? Я наняў бы кучу дэтэктываў, я перавярнуў бы ўсё. Прычына ў іншым: я ўбачыў вас, вы вельмі падобная да яе вонкава. І я хацеў, каб вы прайшлі яе мясцінамі ў гэтым горадзе, быццам яна – гэта вы. І яшчэ: мне здалося, што вы таксама кагосьці страцілі ў гэтым горадзе. Гэта зблізіла мяне з вамі. Я навёў даведкі: вы жылі раней у Вільнюсе. Увосень 19..– і ён сапраўды назваў год, звязаны з маім Вільнюсам.

– Я знайшла яе ў клубе, – наважылася я сказаць яму праўду.

– Я ведаю. Я ішоў за вамі ўвесь гэты час. Вы – нядрэнны дэтэктыў. Але гэта не галоўнае. Вы знайшлі яе, але гэта не яна. Дакладней, яна, але не тая, якую я так доўга захоўваў у памяці. Вы падобныя вонкава.

Я сачыў, куды яна кацілася. Я сам вырак сябе на пакуты. Як я хацеў вярнуцца ў той час, калі мы былі маладыя, і ўсё толькі пачыналася. І тады я прыдумаў усё гэта. Таму я вас і наняў – прайсці замест яе і яе маладосці гэтымі вуліцамі… Раней я не да канца разумеў, навошта вырашыў гэта зрабіць. Зараз ведаю: гэта было маё развітанне з ёй. Больш мы не ўбачымся. Буду ёй дапамагаць, але бачыцца мы не павінны, інакш больш я вытрымаю.

Ён змоўк і паглядзеў кудысьці ўдалячынь, быццам на хвіліну зазірнуў у мінулае. Я не прыспешвала яго.

– Так, яшчэ… Вы прачыталі гэты зялёны нататнік?

– Прачытала. Зрэшты, вы і не думалі, што яна яго возьме.

– Менавіта так. Можа, я і хацеў, каб яго прачыталі вы. Каб хтосьці мяне зразумеў – вечнае жаданне чалавека не застацца самнасам з сабой, знайсці калі не ўважлівага слухача, то хоць бы ўважлівага чытача. А вы не жадаеце даведацца працяг гэтай гісторыі?

– Чаму ж? Нават вельмі.

– Тады прысядзем. Туды, на гэтую цалкам замеценую восенню лаўку. Так бы мовіць, будзем цалкам ва ўладаранні гэтай вільнюскай восені,– ён злёгку ўсміхнуўся. – Такім чынам, усё не скончылася, як вы ўжо здагадаліся. У гэтай гісторыі, як у шматлікіх гісторыях кахання, ёсць працяг па адной простай прычыне: мы не жадаем, каб усё скончылася, і тады гісторыя становіцца даўжынёю ў жыццё…

Ці варта гаварыць пра тое, што кожную восень я прыязджаў у Вільнюс. Ці варта гаварыць, якія пачуцці прачынаюцца ўва мне, калі прыходзіць восень. Зрэшты, мы не бачыліся пяць гадоў, а потым патэлефанавала яе сястра: Эстэль патрапіла ў бальніцу. Я прыехаў і пачаў ім дапамагаць, інакш не ведаю, за што яны жылі б наогул. Маленькі падрос за гэты час, але я яго паранейшаму так заву і вельмі люблю. Ведаеце, ён неяк спытаў: «Чаму дарослыя ходзяць хутчэй, чым дзеці?» Бяскрыўднае пытанне, але я нечакана падумаў: таму што дарослыя робяць нашмат большыя крокі. І ганарацца гэтым. А калі б мы рабілі ў жыцці нашмат меншыя крокі, мы ішлі б павольней, і маладосць заставалася б з намі даўжэй. Але мы занадта позна разумеем гэта, ды і, уласна кажучы, змяніць нічога нельга…. Вось і Эстэль… Ужо і дзесяць гадоў мінула, як яна не падобная да той Эстэль, якую я ведаў. Я думаю аб гэтым часе, і мне здаецца, што мы пражылі апошнія гады з гэтых дзесяці, як я калісьці хацеў: разам, як муж і жонка, – у горы і радасці, ведаючы ўсё адно аб адным, у падтрымцы і суцяшэнні. Пражылі, нават не падазраючы аб гэтым. Яна ўжо не праганяла мяне, але было адчуванне, што яна мяне нібы не бачыць, не заўважае. Гэта павольна забівала. А можа, яна трохі пагарджала мной за тое, што я мог сысці ад яе. Зрэшты, я сам ва ўсім вінаваты. Я сам вінаваты ў тым, што прызвычаіў сябе да неіснуючага кахання… Кахання, якога не магло быць. І гэтым разбіў сваё жыццё ды яшчэ прымусіў сябе назіраць, як згасае тая, якую я кахаў. І вось зараз, гэтай восенню, я вырашыў развітацца. Але ў гэтым развітанні я хацеў запомніць яе іншай – маладой, ранейшай. Вы падобныя вонкава. І таму я папрасіў вас прайсці мясцінамі нашай маладосці і майго кахання. Вы злуецеся на мяне?

Але я не стала злавацца на яго. Я паглядзела ў яго вочы – вочы чалавека, які глыбока сышоў у мінулае. Паглядзела і падумала: «Каханыя нашы дзесьці ходзяць па гэтым восеньскім вільнюскім лісці. І мы ходзім зараз, атрымліваецца, таксама. Нібы па нябачнай сцежцы адно да аднаго. І ад гэтага цяплей. І чамусьці вельмі хочацца радавацца». І я сказала:

– Пяць хвілін таму я на вас нават раззлавалася: вы прымусілі мяне шукаць чалавека, які не знікаў. Пагадзіцеся, гэта ненармальная сітуацыя. А цяпер… Не, мабыць, я на вас не крыўджуся. Мне нават прыйшла ў галаву дзіўная думка, калі я чытала гэты зялёны нататнік, думала пра Эстэль, хадзіла яе любімымі вуліцамі: справа ў тым, што мы ведалі шматлікіх людзей у гэтым горадзе, блукалі тымі ж мясцінамі, дыхалі і любаваліся той жа восенню, і нашы лёсы нібы спляліся разам… Дарэчы, прадавец шчасця стаў нарэшце шчаслівы і сам: у яго нарадзілася ўнучка.

– Што ж, мабыць, гэта самая лепшая навіна за ўсю гэтую пакутлівую і ўсё ж пранізліварадасную восень у Вільнюсе. Прапаную адзначыць гэтую падзею.

Мы злавілі таксі.

– Куды вас адвезці? – спытаў таксіст.

Праўду кажучы, мы і самі не ведалі. Ведалі толькі адно: гэта павінна быць зусім новае месца.

– Скажыце, можа, сёлета дзесьці адкрыўся новы рэстаран?

Неўзабаве мы ўваходзілі ў невядомы нам рэстаранчык. Усё тут было ўльтрамодным, прэзентабельным і – што самае галоўнае – зусім незнаёмым.

Мой працадаўца па маёй просьбе заказаў стравы на свой густ. Мы моўчкі елі, але я заўважыла, што ён хацеў пагаварыць. Але… Раз мы з’ехалі ад успамінаў, значыць, мы не павінны гаварыць пра мінулае. Гэта нібы новая гульня, і, здаецца, я знайшла ў ёй рашэнне.

– Ведаеце, – сказала я, – давайце гаварыць пра цяперашняе ці будучыню. Мы пра гэта так і не пагаварылі. Што ж вы маўчыце?

– Проста ў мяне цяпер такі стан, які цяжка растлумачыць у некалькіх словах. Зрэшты… Вы калі-небудзь блукалі па маленькім мястэчку ў першых проблісках світанку? Нікога няма, пуста, ціха, сонна… Вось так і ў мяне зараз на душы.

– З’язджайце з гэтага горада.

– Куды?

– У горад, дзе няма восені.

– А вы можаце назваць горад, у якім ёсць толькі вясна?

– Ну, дзе-небудзь далёка на поўдні. У Афрыцы, напрыклад.

– У Афрыцы… Не, з Афрыкай у нас нічога няма агульнага. Я вырас у паўночных мясцінах. Я рос і жыў у гарадах, дзе заўсёды былі восень і зіма, дзе ў доўгае змярканне і халады прывыкалі чакаць вясну. І я буду яе чакаць, як у дзяцінстве і юнацтве. Зрэшты, не ведаю. Можа быць, стану калі-небудзь іншым і з’еду. У вашу хваленую Афрыку, – ён памарудзіў, нібы сузіраў будучыню. – Зрэшты, вось ваш ганарар. І дзякуй. Не крыўдуйце на мяне.. – а потым, усміхнуўшыся, дадаў: – Да сустрэчы вечнай вясной у Тунісе.

І ён сышоў. Я не стала яго затрымліваць.

Над горадам прайшоў дождж. Было цёпла і пахнула свежасцю – ад чыстага неба і абмытай зямлі – як вясной, калі мы зноў будзем маладыя і прыгожыя і поўныя сіл і надзей…

Тут я ўступіла ў лужыну і да чаравіка прыліп маленькі жоўты лісток, які нагадаў, што восень яшчэ не скончылася. Восень у Вільнюсе.

А я… Калі я думаю пра каханне, я прыязджаю восенню ў Вільнюс. Не ведаю, сустрэнемся мы калі-небудзь ці не, але восень у Вільнюсе застанецца з намі назаўжды. Восень над усімі яго пагоркамі, віядукамі, старымі вежамі. Халаднаватая на світанні, сонечная і нават гарачая днём, астываючая і спакойная ўвечар, у перадначных агнях.

Таксі нясе мяне па гэтым старым горадзе, так і не зразумелым мной – горадзе, у якім засталася частка і майго жыцця.

Калі я ад’язджала з Вільнюса, пайшоў першы снег…

Назіральнік

Яна выйшла з цягніка і азірнулася. Відаць, вось яна – тая старая лаўка. Яна нібыта ўявіла сабе, як ён, выйшаўшы з вагона, паставіў тут сваю сумку, закурыў і паглядзеў на горад.

Горад выплываў з туману, велічна і няспешна. Гэта яму спадабалася б. І пэўна спадабалася, калі ён застаўся тут.

Яна прысела на лаўку і разгарнула часопіс.

«…Ты калісьці прасіла, каб я напісаў раман для цябе. Ты чамусьці лічыла, што з мяне атрымаецца пісьменнік. Я не ўпэўнены, але ўсё ж выконваю тваю просьбу. І калі я прысвячаю гэты раман табе, то, мяркую, мне патрэбна яго напісаць пра сябе, каб ты зразумела мяне. А можа, мне проста няма чаго рабіць, а зараз перапынак. Праўда, ён ужо заканчваецца, мне патрэбна ісці ў студыю… «Ізабэль Аджані, Жэрар Дэпардзье ў фільме “Шчаслівай дарогі”».

Чэрвень 1940 года. Рэжысёр ЖанПоль Рапено».

Далей уступаюць другія – тыя, хто на агучванні роляў. А я ізноў чакаю, каб абвясціць праз паўгадзіны: …«14 чэрвеня 1940 года. Бардо. Гатэль “Сплэндзід”».

Так, я працую на агучванні цітраў, чытаю рэкламу, але гэта задавальняе мяне, таму што я стаміўся.

У гадзіну ночы я іду ў бар. Патрэбна перачакаць яшчэ гадзіну – у дзве ночы прыходзіць машына і нас развозяць па дамах: адзіная прывілея маёй працы.

У бары тэлестудыі ў гэты час – толькі сталыя наведвальнікі. Макс – высокі, пануры бармен – прыносіць мне каньяк і прапаноўвае цыгарэту. Калінікалі ён адпускае мне ў доўг. Толькі мне, не ведаю чаму. Падазраю, што ён шкадуе мяне, таму што я ж нічым не магу заплаціць за ягоную дабрыню. Праўда, калісьці жартам аб’явіў яго імя ў масоўцы нейкага рускага баевіка. Можа, зза гэтага? Відаць, толькі я тут абыякавы да славы. Хаця, хутчэй, мяркую, ад спачування ён адпускае мне ў доўг. Вера – яна тут спявае да гадзіны ночы для наведвальнікаў – гаворыць, што пакута напісана ў мяне на твары. Яна дала мне нават сваё люстэрка, я паглядзеў, але нічога асаблівага не заўважыў, акрамя нікуды нявартай стрыжкі і рубца на шчацэ, на які я не люблю глядзець, таму што адразу ўспамінаю мінулае і тое, чаму я цяпер такі. Але я адхіляюся ад тэмы. Такім чынам, я гляджу ў люстэрка, аднак няма на маім твары ніякай пакуты. Нічога, акрамя стомленасці ў гадзіну ночы. Не, Вера памыляецца. Дарэчы, вось яна ідзе.

Яна сядае побач, я перапыняю свае запісы, гляджу на паўпустую чарку і нібыта бачу ў ёй свой паўпусты кашалёк.

– На жаль, не магу цябе нічым пачаставаць…

Яна чароўна фыркае мне ў адказ і смешна надзімае вусны: усётакі яна прыгожая.

– Я сама сябе магу пачаставаць. Хаця заказаць можаш і ты, выконваючы фармальнасці джэнтэльменства. За мой кошт, не хвалюйся.

– Заказвай сабе сама. Ці ты хочаш пагуляць у французскія фільмы? «Ізабэль Аджані, Жэрар Дэпардзье ў фільме «Вon voyage»? Ведаеш, што такое «bon voyage»?

– Не. – Яе валасы мякка кранаюцца маёй шчакі.

– Вon voyage азначае «шчаслівай дарогі». Ты можаш вывучыць на памяць гэтыя словы і гаварыць мне іх кожны раз, калі я нарэшце буду сыходзіць з гэтага праклятага бара да гэтай праклятай машыны, якая прыходзіць толькі ў дзве гадзіны ночы. Вon voyage – гэта ж так рамантычна, ці не праўда?

«Парыж, 1940 год».

Яна нічога не адказвае. Не ведаю, ці разумее яна мяне наогул, але яе чароўная галава даўно апусцілася мне на плячо. Я куру і п’ю рэшткі каньяку дробнымі, хутчэй мікраскапічнымі глыточкамі, таму што мне яго павінна хапіць на цэлую гадзіну сядзення тут. Цыгарэтны дым падымаецца да разной столі, да люстраў – цяжкіх, як гэты сыходзячы дзень, і такім жа штучна светлым. Калінікалі, для разнастайнасці, я пускаю дробныя колцы дыму, быццам бурбалкі з мыльнай забавы для дзяцей.

Пануры Макс прыносіць каньяк для Веры. Я падношу чарку прама да яе вуснаў. Пачуўшы пах каньяку, яна расплюшчвае адно вока, потым – другое, расклейваючы чароўныя фарбаваныя ці чароўнафарбаваныя вейкі. І вось мы ўжо разам п’ём каньяк дробнымі, мікраскапічнымі глыточкамі, паколькі нам цяпер разам павінна хапіць яго на цэлую гадзіну да прыезду машыны.

– Цікавы быў сёння фільм?

Я падазраю: яна спытала проста ад жадання парушыць цішыню і штосьці сказаць. Не трэба яе крыўдзіць. І я расказваю ёй, пра што гэты фільм. Яна мае рацыю: гэта лепш, чым проста маўчаць – хутчэй ідзе час. Я расказваю ёй аб чыімсьці каханні, чужой мары, а думаю аб сваім, аб тым далёкім часе, дзе ў мяне было сваё каханне і свая мара…

– Бязглуздая гісторыя, – здаецца, я вымавіў гэта ўслых: аб сабе, аб сваім ці пераконваючы сябе.

Аднак Вера падумала пра фільм і спытала:

– Чаму бязглуздая?

– Прабач, я задумаўся. Я не тое хацеў сказаць.

– Пра што ты думаў?

– Доўгая і сапраўды бязглуздая гісторыя. Альбо мне хочацца, каб яна была такой. Пераканаць у гэтым сваё сумленне.

– Гэта яна так змяніла цябе?

Не, вось у гэтым я ні за што не прызнаюся. А калі я раздражнёны, то станаўлюся старым маралістам.

– Вера, нішто не можа змяніць чалавека супраць яго жадання. Мы такія, якімі хацелі стаць, праўда, часам можа і не ўсведамляючы гэтага. Садысты, мазахісты, разумныя сволачы, хітрыя дурні…

– Табе трэба пастрыгчыся, – перабівае яна мяне.

– У мяне няма грошай.

– Вечная адгаворка. Ты проста не хочаш іх зарабляць! – фыркае яна.

– Затое ніхто не будзе чапляцца да чалавека, з якога няма чаго ўзяць.

Я гляджу на гадзіннік.

– Час выходзіць. Без пяці.

Я падымаюся і ківаю Максу. Сёння ў мяне ёсць грошы, і я сумленна з ім разлічуся.

Вера не адпускае маёй рукі. Я абарочваюся і запытальна гляджу на яе.

– Можа, паўторым рамантычную ноч? – шэпча яна мне на вуха.

Аднак мне не хочацца пачынаць з ёй такія адносіны. Мінулы раз гэта было з майго боку памылкай. Далей – я ведаў – будзе яшчэ складаней. Я ўсё ж не хачу страціць яе, як ні дрэннага, ні благога, але ўсё ж сябра. Варта толькі перайсці гэтую мяжу – і лавіна незадаволенасці, абавязацельстваў, недагаворак пачне ператвараць людзей у ворагаў. Таму што калі няма кахання – не варта адкаркоўваць шампанскае. І я адмоўна хітаю галавой.

Яна не крыўдзіцца, але і не настойвае.

Мы ідзём да машыны. Я адразу займаю найбольш зручныя месцы – для сябе і для Веры. Цяпер можна заплюшчыць вочы, думаць пра тое, як мільгаюць агнямі вуліцы, і не бачыць іх, пераносіцца ў лёгкія, прыемныя мары стомленай свядомасці. Канешне, калі не чуць, што пастаянна крычыць на вуха наш неўгамонны рэжысёр старому аператару, які амаль засынае; не чуць шушукання дзвюх Аліс – так я называю нашых артыстак (яны агучваюць жаночыя ролі); не чуць аглушальнага маладога храпу Віктара – артыста: ён вечна напіваецца да чорцікаў пасля працы; не чуць усёй гэтай катавасіі і ехаць, ехаць – быццам ляцець далёка, так, далёка; ляцець, нібыта Ікар у кароткім палёце над светам.

Раптам Вера дакранаецца да майго пляча, а потым нешта хутка і цёпла шэпча мне на вуха.

– Што? – перапытваю я.

– Вon voyage! – яна блізка ўсміхаецца.

– А, сапраўды, я і забыў – вon voyage!.. – адказваю я і таксама ўсміхаюся.

Хлопаюць дзверцы машыны. Вера выходзіць і знікае ў цемры. Я прытуляюся вухам да мяккай абіўкі машыны, рукой закрываю другое вуха і амаль засынаю, больш нічога не адчуваючы, акрамя лёгкіх крокаў сыходзячага дня… Хаця, гэта хутчэй так пачынаецца дождж. І новы дзень.

Канчаткова засынаю дома, на світанні, закінуўшы побач з падушкай недачытаную пачырванелымі, стомленымі вачыма кнігу.

* * *

Я – назіральнік. Я той, хто бачыць і чуе, аднак не ўмешваецца ў жыццё і не будуе сваё, адпускаючы яго па цячэнні часу і таксама назіраючы за ім. Калі з цікавасцю, калі – не, калісьці з палёгкай, што вось гэта, напрыклад, са мной не здарылася, а калінікалі – з горыччу: чаму ж гэта са мной не здарылася.

Я – назіральнік, таму што стаміўся, жыццё выбіла мяне з каляіны тым, што мой свет і мае мары не знайшлі месца ў гэтым жыцці. Яго змяніць нельга, а сябе я змяняць не хачу. І я проста гляджу на свет, можа чакаю таго, што верне мне – мяне.

Аднак пакуль гэтага не адбываецца, я – назіральнік. Я спакойны, як спакойны глядач у кіно, ведаючы, што гісторыя на экране зусім да яго не мае дачынення. Праўда, крыху трывожыць сэрца, але ж потым забываецца ў віхуры наступных будняў, як, дарэчы, і ўсё чужое, іншароднае, не сваё. Калі-нікалі мне здаецца, што зза сваёй прафесіі і абыякавасці я пачынаю думаць, што жыццё і ёсць тое самае заварожваючае кіно, часам без вялікіх фантазій. І мы мільгаем у ім, як звычайныя персанажы. Мы ёсць і ў той жа час нас няма. Дакладней, мы ёсць, а вось нас і няма. І таму я спакойна адношуся да гэтага невычарпальнага экрану жыцця: не мільгаю без патрэбы, не малюю непатрэбных зігзагаў, не прахаджуся, пакідаючы непатрэбныя сляды.

Таму што я – назіральнік. І, чым больш ужываюся ў гэты бяспечны панцыр, разумею, што быць назіральнікам – таксама мастацтва. Умець настроіць сябе, увайсці ў ролю, сыграць сваю ўласную гульню. Назіральнік, як акцёр, іграе з сабой. У мяне атрымліваецца, і я іграю. Іграць умею, а вось жыць – не.

Сорамна прызнацца, аднак я, відаць, пражыў палову жыцця і толькі цяпер зразумеў, што пражыў яго ў сваім свеце ідэалаў і мараў, не бачыў нічога вакол, не заўважаў, што жыву паза агульным жыццём. Гэта і загубіла мяне пры першым з ім сутыкненні. Першым жахлівым сутыкненні, якое разбурыла ўсё – каханне, мары. Карабель адправіўся ў плаванне і разбіўся, не прайшоўшы і паловы шляху. Няма сэнсу будаваць новы, дакладна такі ж карабель, не зразумеўшы, чаму ж разбіўся той. Вось дзе яшчэ адна прычына, чаму я стаў назіральнікам. Я нарэшце вырашыў паглядзець на жыццё, гэта значыць на той шлях, якім плыў мой карабель. І разабрацца, чаму я не навучыўся жыць у гэтым свеце так, як жывуць іншыя. Можа, я проста мала што ведаў аб свеце, у якім жывуць усе.

Такім чынам, я – назіральнік. Ціхі амерыканец. Чалавек, якога няма. Пісьменнік, які піша невядома для каго. Кінакамера. Голас. Люстэрка ў пыльным калідоры жыцця. Альбо проста стомлены чалавек, які не расчараваўся ў жыцці, не, але для якога жыццё на імгненне замерла ў цяперашнім. І я жыву ў ім.

Відаць, так заклейваюць пластырам агідную рану, каб яе ніхто не бачыў.

Вось і ўсё на сёння: мне трэба на кінастудыю, чытаць цітры. Гэтую працу я выбраў, напэўна, таму, што яна не перашкаджае мне быць назіральнікам. Яна не прыносіць шмат грошай, але яна простая, безаблічная, спакойная. Кожны раз я адпраўляюся без вялікай радасці, але і без напружання. Замыкаю сваю ўбогую кватэру, зняць якую мне дазваляе гэтая праца, і іду па абшарпанай лесвіцы ўніз, на вуліцу.

Вечар прахалодны, пахне восенню: у жніўні заўсёды пахне восенню. Ад чаго ўзнікае гэты водар, я ніяк не магу здагадацца. Проста ён ёсць, вось і ўсё. Гэтак жа, як заўсёды на адным і тым жа месцы, на лаўцы ля пад’езда, сядзіць п’яны Іваныч. Гэта ён здае мне кватэру, што засталася ад жонкі. Ён падзяліў гэтую двухпакаёўку на дзве, калі яшчэ не так піў і думаў пра жыццё, а цяпер здае адну мне, а другую – майму суседу – патолагаанатаму. Сустракаючы нас, ён жартуе: пасля смерці будзе каму ўскрыць цела і каму прачытаць некралог душы. Але пакуль ён жывы і здае дзве кватэры, грае на баяне на мясцовых вяселлях, а ў вольны час п’е. Калі меркаваць па яго заўсёды чырвоным твары, вольнага часу ў яго дастаткова.

– Прывітанне, артыст! – Іваныч карцінна, як Чаплін у нямым кіно, падымае ўверх кепку, відаць, уяўляючы яе элегантным капялюшам. І ўвесь час заве мяне артыстам. Я не спрачаюся. Пакуль Іваныч не напіўся да чорцікаў, ён, можна сказаць, бяскрыўдны чалавек.

– Выпі з намі, артыст! – кожны раз запрашае ён, хоць і ведае, што я не згаджуся: мне ж працаваць.

Піць я не п’ю, але заўсёды падыходжу да іх на пяць хвілін. Яны смешна спрачаюцца: Іваныч, мастак з трэцяга пад’езда і спіты настаўнік літаратуры, які, калі Іваныч лаецца, выбівае пальцамі на лаўцы дроб, а потым, нібыта просячы прабачэння за яго, кажа: «У тэксце прысутнічаюць знакі замоўчвання!» Мастак смяецца. Іваныч корчыць грымасу.

– Аб чым сёння? – пытаю я з усмешкай.

– Мой пункт погляду будзе немнагаслоўны!.. – урачыста абвяшчае Іваныч.

Мы давімся смехам, але не смяёмся ўслых: навошта крыўдзіць чалавека. Іваныч любіць гучныя, «вучоныя» фразы, але нічога не разумее ў іх, таму заўсёды трапляе ў непрыемнае становішча. Тады ён злуецца, можа ўспыхнуць і, пакрыўдзіўшыся, выдаць сваю «каронную» фразу: «Няма чаго смяяцца, трэба глядзець у будучыню, а не ўзад!»