Текст книги "Әсәрләр. 9 томда / Собрание сочинений. Том 9"

Газетадагы мәкаләләрнең күбесе бер мәсьәләгә нигезләнгән: әсирләр кайчан Ватаннарына кайта алырлар? Басылган материалларда әнә шул өмет һәрвакытта да диярлек большевикларга бәйле рәвештә чагылдырыла. «Большевиклар белән Англия арасында әсирләрне алмаштыру хакында ике атнадан бирле сөйләшү бара. Бер үк нәтиҗәсе әлегә мәгълүм түгел. Бу хакта телеграммалар бик саранлык итәләр вә бик аз хәбәр китерәләр», – дип яза газета үзенең 2 нче санында. Копенгагенда барган бу сөйләшүләргә газета зур игътибар бирә. Большевикларның сөйләшүләрне оештыруда инициативаларына бәя биреп, газета болай дип яза: «Большевиклар бу хәрәкәтләре белән үзләренең кирәк дәхелдә,5454
  Дәхел – эчке (эшләрдә).


[Закрыть] кирәк хариҗда5555
  Хариҗ – тышкы (эшләрдә).


[Закрыть] солыхка якынлашырга теләгәнлекләрен, бигрәк тә Америка вә Әнгелтерә белән икътисади мөнәсәбәткә керешергә уйлаганлыкларын күрсәтәләр…» Икенче бер урында газета: «Италиянең һәр тарафында ихтиляль5656
  Ихтиляль – революция.


[Закрыть] дәвам итә. Эшче халык урыс большевикларына дуслык изһар5757
  Изһар – күрсәтү.


[Закрыть] итәләр», – дип хәбәр итә. Әсирләрне Ватаннарына кайтару мәсьәләсендә Ленин, Литвиновларның кайгырту күрсәткәне турында да мәгълүматлар бар. Ватанга кайту – әсирләрнең төп максаты, төп идеалы. Ләкин алар халыклар төрмәсе булган Россиягә түгел, ә азатлык яулап алган илгә кайту турында хыялланалар. Шуңа күрә газетаның өмете – Русиядә халыклар язмышына тугрылыклы булып калган бердәнбер партиягә – большевиклар партиясенә. Газета әсирләрне кайтару мәсьәләсен хәл итү Ленин тарафыннан Литвиновка тапшырылганлыгына зур игътибар бирә. «Ленин, – дип яза газета,– Литвиновны әүвәлдә Лондонга сәфир5858
  Сәфир – илче.


[Закрыть] итеп тәгаен иткән булса да, инглиз хөкүмәте аны тасдыйк5959
  Тасдыйк – раслау.


[Закрыть] итәсе урынга, тотып ябып куйган иде… Инглиз эшчеләренең башлыгы булган О’Греди белән сөйләшер өчен большевикларның үзләренең иң либераль кешеләрен җибәрүләрендә, әлбәттә, бер хикмәт бардыр».

Шулай итеп, «Татар иле» газетасы, сыйнфый көрәш идеологиясеннән читтә торуына карамастан, совет строена, большевиклар партиясенә симпатия белдерми кала алмый. Бу факт исә әсирләрнең сәламәт рух белән Ватаннарына кайтуына һәм совет властен яклап көрәшкә кушылуларына китерә.

Хәзер әсирләр өчен Берлинда чыгарылган китаплар турында берничә сүз. Безгә мәгълүм булган китаплар методологик яктан барысы да Төркиягә ориентация идеясе белән сугарылганнар.

«Алмания – Шәрык» китабы шундыйлардан. Моның исеме үк Германия-Төркиянең империалистик союзына ишарә ясый. Ул китап сугышчыларда оптимистик рух тәрбияләүне максат итеп куйган, күрәсең: андагы рәсемнәрдә сугыш инвалидлары – кулсыз, аяксызларның ничек итеп йорт, хуҗалык эшләренә яраклашуы турында сөйләнә. Китап шулай ук Төркиянең хуҗалыгы, табигате турында мәгълүмат бирә һәм Германия-Төркия дуслыгына багышланган башка материаллар белән таныштыра.

Әсирләр өчен чыгарылган «Әсирләр китабы»ның эчтәлеге шактый кызыклы. Китап, пантюркизмнан тыш, пангерманизм идеяләре белән дә сугарылган. Мондагы материаллардан күренгәнчә, патша хөкүмәтенең дошманнары менә кемнәр булган: революцион буржуазия, революцион эшче-крестьяннар, Русиядә яшәүче мөселманнар, Төркия һәм Германия. Хәзер патша бәреп төшерелде, димәк, гомуми дошман бетерелде. Төп бурыч нәрсәдән гыйбарәт соң? Татарлар мәсьәләсен хәл итү. Китап авторлары Русиядә башланган көрәшнең сыйнфый көрәш икәнлеген бөтенләй телгә алмыйлар. Алар уенча, бу үзгәрешләр, бу көрәш бары тик милләтләрнең великорус шовинизмыннан котылуы өчен генә бара. Шуңа күрә китапка М. Гафуриның Г. Тукай һәм Ф. Әмирхан тарафыннан тәнкыйть ителгән шигырьләре урнаштырылган. Берсе «Иске җырга кушып» дип атала. Анда шагыйрь «матур тау башында тирмә корып җәйләгән ханнар» заманын сагына, татар-башкортларның «асыл затлары»н юксына һ. б., һ. б. Китапка Зыя Күк Алып, Мөхәммәд Әмин шигырьләре, Намикъ Кямал мәкаләсе, Г. Тукайның «Ләззәт вә тәм нәрсәдә?», «Теләнче» шигырьләре кертелгән. Кыскасы, ул сәяси-әдәби хрестоматия формасын алган.

Халыкара хәлләргә, сәяси мәсьәләләргә бәя биргәндә, китап үз каршылыклары эчендә үзе бутала. Анда бирелгән материаллар Русиядәге көрәшнең сыйнфыйлыгына күз йомып, аны бары тик милли азатлык көрәшенә генә кайтарып калдыралар. Китап Германия, Төркия дәүләтләренең мөселманнарга карата теләктәш булуын исбатларга тырыша. Шул ук вакытта «Россиядә 1917 елгы ихтиляль агымнарының барышы хакында» дигән бер мәкалә болай тәмамлана: «Хәзер инде Россиядә халык хөрриятеннән башка хөррият булмаячагы ачык мәгълүм булды. Яшәсен гаярь урыслар! Яшәсен аларның йөзләрчә ел изелгәннән, хурланганнан соң алган хөрриятләре!» Шул ук вакытта, пантюркистларга хас булганча, китапка империалистик сугышның характерын дини сугышлар турындагы миф белән күмеп калдырырга омтылыш көчле.

Бу китапны чыгарган нәшрият алдагы елда татарча календарь бастырырга да әзерлек алып барган. Китапның эчендә ябыштырылган реклама кәгазе шул турыда сөйли. Анда берничә телдә болай дип язылган: «Киләчәк ел өчен яңа календарь нәшер итәргә уйланадыр, бу календарь китап кибетләрендә сатылачактыр».

Әдәби чыганакларның тагын бер төркеме – немец галимнәренең татар халык иҗаты буенча чыгарган китаплары. Шуларның солдат рухын, кеше язмышын сурәтләү җәһәтеннән иң әһәмиятлесе – профессор Г. Вайльнең «Татар текстлары» дигән җыентыгы. Бу җыентыкка материал Беренче бөтендөнья сугышында әсирлеккә төшкән татар солдатлары арасында тупланып, 1930 елда Берлин-Лейпциг нәшриятында китап булып чыга. Китапта һәрбер фольклор әсәренең кемнән кайчан язылып алынуы, ул кешенең һөнәре, туган җире, ата-анасының чыгышы һ. б. мәгълүматлар бирелгән. Вайльгә җыр, әкият һ. б. материаллар яздырган татарларның барысы да «рус һәм татар телләрендә укый-яза беләләр» дип куелган. Вайль язып алган текстлар арасында телдән сөйләнгән Г. Тукай биографиясе, Һ. Салиховның «Тәндә җаным» шигыре (әсирләрдән берәү аны фольклор әсәре дип белеп тәкъдим иткәнме, әллә Вайль ялгышканмы – әйтүе кыен), төрле грамматик күнегүләр бар. Бу факт үзе үк инде революциягә кадәр татарлар тоташтан надан булган дигән уйдырма фикерне юкка чыгара. Әсирләрнең күбесе – егерме өч-утыз ике яшьләр тирәсендәге егетләр. Болар Оренбург, Әстерхан, Бәләбәй, Бөгелмә, Самара, Сембер, Каргалы, Златоуст, Лаеш (Күн, Шәле авылы), Иркутск, Буа, Чиләбе (Кунашак), Кустанай, Орск, Стәрлетамак егетләре булганнар (сүз Вюнсдорф лагере турында гына бара). Бик күп әсирләрнең рус мәктәбен тәмамлаган кешеләр икәнлеге билгеле. Алар Вайльгә бик күп фольклор әсәрләре – җырлар, әкиятләр, мәкальләр яздырганнар, галим исә аларның сөйләшеннән фонограммалар эшләгән. Вайль язып алган җырлардан шул анык мәгълүм: әсирләр Ватаннарын бер генә минутка да исләреннән чыгармыйлар. Ватанны, туганнарын, тыныч хезмәтне сагыну – язылган текстларның төп эчтәлеге менә шулар. Әнә шуңа күрә «Ашказар», «Зиләйлүк», «Кара урман» кебек мәгълүм җырларны яздырганда, алар бу җырларга өстәмә исемнәр биргәннәр. Аларны «Туган илне сагыну», «Чит җирдә сагынып яшәү», «Аерылышу» һ. б. исемнәр белән атаганнар. Аеруча җылылык, халыкка, Ватанга мәхәббәт хисләре белән сугарылганы – татарларның Сабантуй бәйрәмнәре турындагы текстлар.

Әсирләр күңелен җәлеп иткән халык иҗатына күз салыйк. Халык арасында бик популяр «Герман көе» шул чорда – яки фронтта, яки дошман лагеренда туган булуы ихтимал. Вайль аны «Аерылышу» дип атый да җәяләр эчендә «Герман көе» дип күрсәтә.

Моннан тыш, татар солдатлары арасында музыка фольклоры җыючылар да булган. Музыка белгече М. Нигъмәтҗанов шундыйлардан ике чыганакны телгә ала. Берсе – 1917 елда Венада чыккан «Рус әсирләренең көйләре» дигән китап. Бу китапка татар көйләренең дә ноталары кертелгән. Икенчесе – «Казан татарларының җырлары» исемле китап – 1919 елда Бюкебург һәм Лейпциг нәшриятында басылган. М. Нигъмәтҗановның әйтүенә караганда, бу китаплар бары тик шәхси архивларда гына сакланалар.

Шулай итеп, төрек милләтчеләренең саташулы ниятләре тормышка ашмый: Төркия мәнфәгатен яклап, «хәлифәлек өчен» көрәшергә бер генә солдат та кызыкмый. ТАССРның халык артисты X. Уразиковның сөйләвенә караганда, төрек милләтчеләре татар әсирләрен китап, газета ярдәмендә генә үз якларына аудара алмагач, көч кулланып карыйлар: немец офицерлары белән берлектә, алар татар әсирләрен каты режимга күчерәләр, ач тоталар. Исән калу өчен бер генә юл күрсәтелә: төрек армиясенә күчү. Төрек милләтчеләре өлешчә моңа ирешәләр дә: мең кешелек бер батальонны төрек офицерлары җитәкчелегендә әзерләп, Англия-Төркия фронтына җибәрәләр. Ләкин «дин кардәшлеге» дигән миф күккә оча: юлда барганда солдатлар баш күтәрәләр, командирларын аталар һ. б., һ. б. Татар солдатларында «төрек диндәшләренә» карата мәхәббәт түгел, нәфрәт кенә үсә. (X. Уразиков белән мин аның фатирында очраштым. Үләренә берничә айлар калган иде… Әсирлектә үткәргән көннәре, Г. Идриси, Р. Ибраһимов, М. Сөбхи һ. б. белән очрашуы, Англия-Төркия фронтына Вюнсдорфтан җибәрелүе, татар солдатларының Төркиядәге восстаниесе, шуннан Севастопольгә кайтып төшүләре, аклар армиясенә мобилизовать ителү һәм шуннан кызылларга күчүләре турында трилогия язарлык хәлләр сөйләде. Болар – минем блокнотта. Ләкин бу турыда яза алмамдыр. Моның өчен Австриягә барып, Вюнсдорфны, Анатолия ярымутравына барып, Англия-Төркия фронты (Гыйрак) линиясен күрергә кирәк. Севастополь, Истанбул портларында булганым бар, ләкин мин ул вакытта мәрхүм X. Уразиков сөйләгәннәрне әле ишетмәгән идем. Бу темага кем дә булса язарга теләсә, үземнең бөтен мәгълүматларымны бирер идем.)

1919 елның башында Совнарком утырышларының берсендә хәрби әсирләр мәсьәләсе карала. Хәрби әсирләрнең гаиләләренә ярдәм оештыру буенча карар кабул ителә. Әсирләр язмышын хәл итү өчен М. Литвиновны Копенгагенга җибәргәндә, В. Ленин аңа болай ди: «Әсирләрне һичшиксез йолып алырга кирәк, һичшиксез! Бу – безнең тышкы һәм эчке җиңүебез булыр!»

Әсирләрне Ватанга кайтару өчен дипломатик көрәш ун айга сузыла. Гомумән, хәрби әсирләрнең язмышын кайгырту, аларны кайтару турыдан-туры В. Ленин җитәкчелегендә алып барыла. Германия тылында ятып, Ватандагы хәлләр турында хакыйкый мәгълүмат ала алмаган әсирләргә Ватанга кайткач та игътибар зур була. Тарихчы Р. Хәйретдинов, мәсәлән, шундый бер фактны китерә: «1919 елның 5 январенда Мәскәүдәге Саламонский циркында хәрби әсирләр өчен концерт-митинг оештырыла. Әсирләрнең яртысыннан күбрәге Германиядән әсирлектән кайткан мөселман солдатлары була. Алар алдында Коммунистлар партиясенең күренекле эшлеклесе Емельян Ярославский һәм Үзәк татар-башкорт комиссариаты рәисе урынбасары Галимҗан Ибраһимов чыгыш ясыйлар. Ораторларның сүзләре тыңлаучыларга көчле тәэсир ясый. Ватаннарын сагынган хәрби әсирләр, илдә хөкүмәт башында хезмәт ияләре торганын аңлагач, барлык көчләрен эшчеләр хөкүмәтен сакларга бирәчәкләрен белдерәләр».

Язылу вакыты – 1966–1988 еллар Идел. – 1990. – № 7

Тарих ишек шакый…6060
  Мәкалә 1990 елда «Социалистик Татарстан» газетасында «Дөньяда бер падишаһ бар…» исеме астында шактый зур кыскартулар белән чыга (19 октябрь саны). Биредә тәкъдим ителгән вариант язучының шәхси архивындагы кулъязма нигезендә әзерләнде. – Г. Х.


[Закрыть]

Өй түрендә җил җылый

Газета, радио, телевидение хәбәрләрен укыгач-ишеткәч, тын кысылып куя: бу кышны ничек чыгар шәһәр халкы? Өлкәннәргә бик таныш, котчыккыч бер халәт бар: ачлык. Николай Некрасов «Тимер юл» дигән поэмасында болай ди:

 
Дөньяда бер патша бар:
Ул патша – рәхимсез,
Исеме аның – Ачлык…
 

Безнең буынга ачлык утыз өченче елларда ук кулын сузды. «Казаннан ипи ташу» дигән авыр сүз әле дә хәтердә. Колхозчы дигән авыл халкы ул елларда (1933–1936) Казан шәһәренә сатарга миләш, куак чикләвеге, мунча мунчаласы, пасхага ылыс, шалкан күтәреп бара һәм шуны саткан акчасына, төне-көне чират торып, ала алса, берничә кирпеч ипи алып кайта иде. Ул елларда ачтан шешенеп балалар үлде, күмәкләштерелгән атлар кырылып бетте. Мәктәп балаларының барысы да авыру була иде. Ул еллардагы афәттән азмы-күпме котылган идек, сугыш еллары ачлыгы китереп бәрде. Сугыш беткәнне көттек. Әмма 1946–1947 еллардагы ачлык тагы да рәхимсезрәк булды, Сталин режимы колхоз амбарларында бөртек ашлык та калдырмый иде.

Ачлык мине егерме еллар чамасы изде.

 
Но я голодал,
и тысяч лучше я
знаю проклятое слово – «голодные!».
 

(В. Маяковский. «Два не совсем обычных случая»)

Шуның өстенә безнең буынга 1921–1922 елгы ачлык авазы гел ишетелеп торды. Әни сөйли иде: күп балалы Шәфыйк абзый безнекеләргә килеп бер кушуч он сораган, балаларым ачка шешенә, дигән. Безнекеләрнең әле бер генә баласы булган, юнәтеп, бер умачлык он биреп чыгарганнар. Тәрәзәдән караганнар – Шәфыйк абзый капкага таба узмаган. Байтак торгач чыгып карасалар, лапаста тавыкларга куйган «әче»не (Арча ягында шулай диләр) ашап утыра икән бичара карт. Күрше Сикертән авылында бер ир белән хатын берәүләрнең кыз баласын суеп ашаганнар. Теге бәхетсезләрнең соңрак – егерме җиденче елда туган кызлары белән без бер чорда мәктәптә укып йөрдек – балалар гел искә алалар иде: «Моның апасын ачлык елында фәлән абзыйлар ашаган…»

Г. Ибраһимовның «Адәмнәр» повестенда сурәтләнгән бала ашау вакыйгасы – тормышта очраган хәлләрнең берсе. «Татарстан» газетасында ул чорда шундый кара хәбәрләр басылган: Спас өязендә, Мамадыш өязендә һ. б. урыннарда шундый фаҗигаләр булуы турында бу газетада хәбәрләр очратып була.

Әйе, «Ачлык» исемле патша – рәхимсез…

1922 ел, «Эшче» газетасының 25 нче санында «Юлчы» имзасы белән берәү «Ачлар җырлый» дигән бер мәкалә бастыра. Ул ачлыктан качып күчеп китүчеләр арасыннан өч баланың «трио» булып вагоннан вагонга җырлап йөргәннәрен яза һәм җырларын да китерә. Бәхетсез сабыйлар менә болай җырлаганнар:

 
Без үзебез Казанныкы, Казанда тормасак та,
Тамак туйса үкенмибез, Казанга кайтмасак та.
 
 
Казан диләр, Казан диләр, урамнары тыртуар,
Без бәхетсез балаларга кайчан рәхәт көн туар.
 
 
Аның аты тимеркүк, моның да аты тимеркүк,
Читтә йөргән егетләрнең тилмергән көннәре күп.
 
 
Ак Идел күпере – күпереннән үтүе,
Җан чыгудан авыр икән өйдән чыгып китүе.
 
 
Январь, февраль, март, апрель – безнең ачыккан айлар,
Ачыкмагай, тончыксын да һаман гүләйттә байлар.
 

Татар телендә чыккан башка газеталарда «ачлар хәле» турындагы информацияне бик еш бирәләр. Дәүләт эшлеклесе Исхак Казаков (1876–1939), мәсәлән, ач балаларга ярдәм күрсәтү комиссиясенең президиум әгъзасы сыйфатында ачлык фаҗигаләре турында мәкаләләр бастыра.

Ул мәкаләләрнең берсенә Г. Ибраһимов игътибар итә. Ләкин Г. Ибраһимовның бу еллардагы игелекле эше турында аерым сөйләргә кирәктер…

Ә аңарчы В. И. Ленин эшчәнлеге турында. Аннан да элегрәк – АРА оешмасы турында. Нәрсә ул АРА? Бүгенге укучының аны белмәве бик мөмкин, һәм бу аңлашыла да. Без бит башта «Кыскача курс», аннан инде «КПСС тарихы» укып «тарих өйрәнгән» кешеләр. Бу дәреслекләрдә исә дөреслек – фәлән бөтен фәлән… генә иде. Без бит, берәр белешмә-информация кирәк булса, Зур Совет Энциклопедиясенә тотынабыз, ә анда ялган бик күп. Аның өченче басмасы торгынлык елларында чыккан иде, ялган буенча икенче басмадан бер дә калышмый. Өченче басмада АРА турында болай әйтелгән: АРА – ярдәм күрсәтү буенча Америка администрациясе, ул 1919–1923 елларда эшли. Аның җитәкчесе Герберт Гувер (1874–1964) була (Гувер – 1929–1933 елларда АКШның президенты). АКШ республика партиясе әгъзасы Гувер – белеме буенча тау инженеры, эре промышленник. Ул күп илләрдә, шул исәптән Россиядә дә кайбер предприятиеләрнең пайщигы булып тора. Ул оештырган АРАның максаты – империалистик сугышта җәфа күргән илләргә азык-төлек һ. б. нәрсәләр белән ярдәм күрсәтү. 1921 елгы ачлыкта Совет хөкүмәте АРАның ярдәмен РСФСРга кертә. (Энциклопедиядә «беркадәр ярдәм», «ярдәм кертергә рөхсәт итә» дигән сүзләр бар, әйтерсең ачларга ярдәм күрсәтер өчен рөхсәт кирәк.) Безнең белешмә әдәбият АРАны мактарга җыенмый: шул ук вакытта моны, империалистик даирәләр шпионлык максатларында файдаланалар, дип тә язалар бездә. Бу ни дәрәҗәдә дөреслеккә туры килә торгандыр, белмим, әмма 1921 елның 6 августында «Правда» газетасында В. И. Ленинның «Халыкара пролетариатка мөрәҗәгате» басылып чыга, анда исә хәлнең җитдилегенә басым ясала. Ленин әйтүенчә, бу 1891 елгы ачлыктан аз калыша. Без ышанабыз, ди Ленин, бөтен илләрнең эшчеләре, үз хезмәтләре белән көн күрүче җир эшкәртүчеләр бөтен илләрнең эшчеләре белән бергә ярдәмгә килерләр.

Мәсьәләнең җитди икәнлеге тагын шуннан да күренә: Ленин шул ук көнне «Украина крестьяннарына мөрәҗәгать» яза һәм матбугатка бирә (икесе дә 2 август көнне язылып, 6 август көнне игълан ителәләр). Уң як Украина уңышны ул елда мул алган. Идел буе крестьяннары алардан ярдәм көтә һәм бу ярдәм тиз кирәк, ди Ленин. Ул Украинаның икмәкле өязләреннән икмәк илтүче выборщиклар җибәрергә тәкъдим итә, бу выборщиклар фәкыйрьлекнең, ачлыкның, мохтаҗлыкның рәвешен үз күзләре белән күрсеннәр һәм кайткач якташларына ярдәмнең ни дәрәҗәдә ашыгыч кирәклеген сөйләсеннәр, ди Ленин (Бишенче тулы басма, 44 т., 75–77 б.). Ярдәмнең ашыгыч кирәклегенең нигезе шунда: август ае – чәчү вакыты. Ленин шуны күздә тота һәм басым ясый: ярдәм мул, ашыгыч кирәк…

19 октябрь көнне Ленин ачларга ярдәм күрсәтү мәсьәләсе буенча РКП(б) ҮКның политбюро әгъзалары белән сөйләшә. Конкрет алганда, сүз АРА белән килешү проекты һәм «Россиягә азык-төлек посылкаларын оештыру» турында бара. Ленин политбюро әгъзаларына бу проектны кабул итүнең кирәклеген әйтә. Проектның язмасында «Риза. 19. X. Ленин» дип имза куелган. Ленин азык-төлекне илгә керткән һәм складларда саклаган өчен түләү алмаска, шул ук вакытта бу операциянең барысын да контрольдә тоту максатында АРА да политбюро тарафыннан раслап бер контролёр билгеләү кирәклеген әйтеп тәкъдим кертә (Шунда ук, 179, 682 б.).

Шулай Идел буе ачларына Америка ярдәме килеп җитә. Авылларда АРАның ашханәләре ачыла. Авыл җыеннарында бу ашханәне кайда ачу, пешерүче итеп, мөдир, рәис итеп кемне билгеләү, ашханәгә кайсы гаиләдән ничә баланы язу мәсьәләләре карала. Безнең гаилә архивында кызыклы гына бер документ сакланган, мин аны кая, кемгә тапшырырга да белмим. Саклануы һич тә очраклы түгел, мәшһүр «Америка ашханәсе»н 1921 елда безнең өйдә ачканнар, авылның старостасы Әсхадулла Вәлигуллин – җыен тарафыннан моның җаваплы рәисе, минем әти ашханә мөдире итеп билгеләнгән. Сакланган документның исеме болай: «Отчёт по столовой № 24, деревня Малый Муй Ново-Чурилинской волости». (Безнең авыл Кечкенә Му елгасы буена урнашканлыктан, рәсми кәгазьләрдә «Малый Муй» дип йөртелә иде, утызынчы еллар ахырында бу исем нигәдер төшеп калды.) Бу «хисап»ны аңлар өчен махсус кулинар белеме кирәк, шуңа күрә мин үземнең көчем җиткән мәгълүматларны гына язам. Хисап 1922 елның июнь ае өчен төзелеп, «керем» һәм «чыгым»нарның күләме күрсәтелгән. Безнең авылда ашханәгә барлыгы 90 бала язылган. Әти, ашханә мөдире буларак, атын җигеп, Яңа Чуриле волосте складыннан АРАның азык-төлеген ташыган. Ашханәнең эшчәнлеген, паёкның балаларга гадел бирелүен күзәтүче волость вәкиле көненә ике-өч тапкыр килеп ашханәне тикшергән, күзәтү астында тоткан. Менә нинди әйбәт гадәт яшәгән ул заманда! Ведомостьтагы азык-төлек исемлегендә түбәндәгеләр бар: ипи, какао, шикәр, сөт, он, дөге, май (жир), кузаклылар (бобы). Болар, нигездә, консервлар һәм пакетлар белән килгән. 1921–1922 елгы Америка консервларының калай банкалары безнең очырма карнизында тулып ята, һәм мин аны бөтен авыл малайларына өләшә идем, ә калай банка ул елларда авылда юк, ул бик кадерле. «Бобы» дигәне фасоль (ногыт) консервысы булган. «Сөт» дигәне – хәзер без дефицит дип атаган «сгущённое молоко» булган. Ведомостьта «меню» белән танышырга була. Аш төрләре күп түгел: токмачлы аш, дөге пудингы төп ризык булган, әмма инде ипи, шикәр, какао, баллы сөт һәр көннең рационында бар.

Ватан сугышы алды елларында, авылга кабат ачлык килгәч, без малайларның кулында теге калай банкаларны күргәч, өлкәннәр авыр сулап куялар иде:

– Һай, шул әмрикә ашханәсендәге тәмле ризыклар…

Безнең авылда 1921–1922 елгы ачлыкта бер генә кеше дә ачтан үлмәгән. Бернинди шпионаж булмагандыр, АКШның кешеләргә карата гуманистик бер акты – игелеге булгандыр ул АРА эшчәнлеге.

Американың ярдәмен бу сугыш елларында да күрдек. 1944–1945 елларда безгә, Арча педучилищесы студентларына, АКШтан тартмалы йомырка порошогы килеп җитте. Парафин белән тышланган ул тартманың кәгазендә мәһабәт АКШ флагы һәм күктә очып йөрүче куәтле каракошмы, бөркетме, кондормы сурәте бар иде. Без, наданнар, безгә каракош, бөркет йомыркасының порошогын ашаталар икән дип ышанып яши идек, әмма ул порошоктан пешерелгән тәбә, коймакның хуш исе, тәме әле дә борын төбендә, тамакта, телдә… Тартмага инглиз телендә «Powdered eggs» дип язылган, без аны «Эггес» дип кенә йөртә идек. Ачларга ярдәм иткән кешеләргә мәңгелек рәхмәт!

1945 елның апрелендә бирелгән шул паёкны мин исән-сау өйгә алып кайтып әнигә биргән һәм, коймагын ашагач, тартмасын «тарих өчен» дип караңгы бүлмәгә, чоланга чыгарып куйган идем. Матур тартманы еллар кызганмаган, аның төсе беткән, яңгыр үтеп (эченә) аны изгән, тузан кунган, үрмәкүч, чебен халкы аны изгән – ул елларның истәлеге булып 1945 елда үзем ясаган соңгы пар чабата гына калган, аны шәһәргә алып килеп диварга эләргә өйдәгеләр әлегә рөхсәт итмиләр. Америка ризыгы хәзер күңелдә генә яши…