Текст книги "СИЁСАТШУНОСЛИК"

У ўзининг “Ҳукмдор”, “Тит Ливийнинг биринчи декадаси тўғрисида мулоҳазалар” ва “Флоренция тарихи” асарларида сиёсий қарашларнинг ўзига хос жиҳатларини чуқур тадқиқ эта олди. Макиавеллининг асарларида илк бор сиёсат ҳокимиятни ушлаб туриш воситаси сифатида талқин этилади, ҳокимиятнинг сиёсатдаги муваффақиятлари ва мағлубиятлари таҳлил этилади. У “Ҳукмдор асарида абсолют монархиянинг ҳимоячиси, “Тит Ливийнинг биринчи декадаси тўғрисида мулоҳазалар” асарида эса – давлатнинг республика шакли ҳимоячиси сифатида намоён бўлади. Унинг “мақсад ҳокимиятни эгаллаш”, сўнгра эса “уни ушлаб туриш”дан иборат ғоялари ахлоқ ва динга зид равишда талқин этила бошланди. Айниқса, унинг “мақсад ҳар қандай воситани оқлайди”, деган қоидаси кейинчалик макиавеллизм оқимининг келиб чиқишига сабаб бўлади.

Макиавеллининг сиёсий назарияси асосан «бошқарув механикаси» (ёки “бошқарув технологияси”) ҳақидаги таълимотдан иборатдир. Шунингдек, унинг сиёсий қарашларини ташқи кўриниши абсолют ҳукмдорларнинг «дипломатик ўйинлари назарияси» сифатида ҳам танилди. Шунинг учун унинг асарлари Италияда бўлиниб кетган кичик давлатлар ўртасидаги сиёсий можароларни сабаблари ва улар ўртасидаги манфаатлар кураши ҳосиласи ўлароқ дунёга келган эди. Макиавелли сиёсий муносабатларда инсоннинг худбинлигини бўрттириб кўрсатади. Унинг фикрича, одамнинг нарсалар ва ҳокимиятга интилиши чексиздир. Бироқ, инсоннинг интилишлари ресурсларининг чекланганлиги сабабли одамлар ўртасида низолар келиб чиқади. Шунинг учун ҳам давлатнинг асосий вазифаларидан бири – бу бир индивидга бошқа индивидлар томонидан тажовузкорлик қилишидан ҳимояга муҳтожлигига асосланади. Чунки қонунларни ҳимоя қилиб турадиган куч бўлмаса, жамиятда анархия вужудга келади. Бинобарин, одамларнинг хавфсизлигини таъминлаш учун кучли ҳукмдорга зарурият туғилади. Макиавеллининг фикрича, ҳукмдор “ҳамма одамлар ҳам золим одамлардир”, деган қоидага асосланиши керак. Агар ҳукмдор ҳокимиятни сақлаб қолишни хоҳласа ва, бинобарин, одамларнинг ҳаёти ва мол-мулкини ҳимоя қилишни истаса, у ҳолда бераҳм ва сурбет бўлиши мумкин.

Жамиятда одамлар ҳамиша ўзларининг худбинликларини намоён қилиб турсаларда, турли одамларда ахлоқсизлик ҳар хил даражаларда учрайди. Макиавелли ўзининг далиллари ва асослашларида яхши ва ёмон давлат, шунингдек, яхши ва ёмон фуқаролар тушунчаларини қўллайди. У айнан яхши давлат ва яхши фуқароларни ҳосил қилиши мумкин бўлган шарт-шароитларни яратишга қизиқади. Агар давлат ҳар хил худбинликка асосланган қизиқишлар ўртасидаги ўзаро мувозанатни ушлаб тура олса, шу билан бирга, у барқарор бўлса, у ҳолда у яхши давлат сирасига киради. Ёмон давлатда эса турли худбинона манфаатлар очиқчасига ўзаро низоларга киришади. Яхши фуқаро ватанпарварлик ва жанговарлик субъектидир. Бошқача айтганда, яхши давлат – бу барқарор давлатдир. Сиёсатнинг мақсади, антик Юнонистонда ва ўрта асрлардаги қарашлар каби яхши ҳаёт қуриш учун эмас, балки шунчаки ҳокимиятни ушлаб туришдир (ва, бинобарин, барқарорликни ҳам тутиб туришдир) .

Макиавелли ҳокимиятни эгаллашга уринувчилар билан ҳокимиятни тутиб турганлар ўртасига тафовут қўяди. Муайян маънода, ҳукмдор билан фуқаролар ўртасидаги фарқ – барқарор давлатни барпо этиш муаммоси билан ҳокимиятни ушлаб туриш муаммоси ўртасидаги тафовутнинг аксидир. Макиавелли қадимги Рим республикаси ва ўзи замондош бўлган Швейцария барқарор давлат ва нисбатан бузилмаган жамиятлар учун мисол бўла олади, деб фараз қилган эди. Унинг фикрича, бу давлатларда халқ муайян маънода ўзини ўзи бошқаришга қодир. Бу ерда мустабидликка эҳтиёж йўқ. Лекин бу даврда Италияда марказлашган давлатни барпо этилиши вазифаси кўндаланг бўлиб турарди. Италия учун қудратли ва бераҳм ҳукмдор зарур эди. Албатта, Макиавелли ахлоқсиз жамиятда сиёсатчининг ҳокимият учун курашларда қандай ютиб чиқишига доир назарияларнинг муаллифи сифатида кўпроқ машҳур бўлди.

Назариётчилар Макиавеллини иккиюзламачиликда айблашади. Ҳукмдор халқдан ахлоқли бўлишни ва саховатпешаликни талаб қилади, айни бир пайтда, унинг фаолияти ҳокимиятни муваффақиятли тарзда эгаллаш йўлида ахлоққа таянадими ёки таянмайдими, деган савол қўйилганида унга жавоб топиб бўлмайди. Фуқаролар учун бир ахлоқ, ҳукмдор учун эса бошқача ахлоқ. Бошқача айтганда, Макиавелли ахлоқни сиёсатга бўйсундиради. Макиавелли сиёсатда қўлланиладиган сиёсий воситаларни уларнинг ахлоқий жиҳатдан қўлланишга маъқул ёки маъқул эмаслигидан қатъи назар уларни таҳлил этишга ҳаракат қилади43 .

Бу даврда мақсадлар билан воситаларнинг бир-бирига кескин қарама-қарши қўйилиши нисбатан янги бир ҳолат эди. Юнон файласуфлари ва христиан теологлари айрим амалларни («воситаларни») уларнинг керакли мақсадларга олиб бориши ёки бормаслигидан қатьи назар номақбул деб қарашган эди. Ўғирлик ва қотиллик бунга мисол бўлади. Макиавелли мақсад ва воситаларнинг бир-бирига кескин қарама-қарши қўйилиши асосида натижа воситаларни оқлайди, деган фикрга келган эди44 .

Макиавелли кучли давлат ҳокимиятининг аҳамиятини тушунади. Лекин аввало уни соф сиёсий ўйин кўпроқ қизиқтиради. Шунингдек, у ҳокимиятни амалга оширишнинг иқтисодий шарт-шароитларини нисбатан яхши англамайди. Макиавелли фикрича, инсон табиати ўзгармасдир; бинобарин, бундан олдинги даврлардаги сиёсий воқеа ва ҳодисаларни ўрганиш ёрдамида ҳам ҳозирги сиёсий вазиятни бошқариш тўғрисида хулосалар чиқариш мумкин. Албатта, Макиавелли қарашлари муайян маънода сиёсатнинг «моҳияти»ни тушунишга эмас, балки қандай қилиб бўлсада ҳокимиятни қўлга киритиш «технологияларига» мувофиқ келади. Лекин Макиавеллининг қарашлари ўзига хос бўлган бошқача муҳитда шаклланган эди. Қолаверса, Макиавелли ўзининг «Ҳукмдор» асарини сиёсий тутқинлик шароитида ёзган бўлиб, бу пайтда унинг ягона мақсади яна сиёсатга қайтиш эди. Албатта, бунинг учун Рим папасига ёқадиган асар ёзиши лозим эди. Лекин унинг бахтига қарши папа унинг «Ҳукмдор» асарини варақлаб ҳам кўрмайди. Бу асар деярли 70 йилдан ортиқроқ даврдан кейингина оммага танилади. Аслида, Макиавеллининг энг юксак орзуси – қадимги Рим республикасига айнан тўғри келадиган давлат тузумини қарор топтиришдан иборат эди.

Никколо Макиавеллининг ижтимоий-сиёсий қарашларининг муҳим томони шундаки, у ўз замонаси учун ўта дадил, ғоят мардонавор фикрни – давлат ишларини черков ишлари билан аралаштириб, қўшиб олиб боришга қарши кураш зарурлиги, черковни давлатдан ажратиш зарурлиги тўғрисидаги ғояни дадиллик билан илгари сурган эди.

Европада жамият сиёсий тизими ва сиёсий муносабатларга доир ғоялар ХVII аср ўрталарида Томас Гоббснинг (1588–1679 йй.) «Табиий ва сиёсий қонунлар унсурлари», «Фуқаро ҳақида», шунингдек «Левиафан ёки Материя, черков ва фуқаролик давлати шакли ва ҳокимияти» номли асарларида ўз ифодасини топди. Т.Гоббс даставвал инсондаги табиийликни унинг ижтимоий сифатларига қарама-қарши қўяди. Бу пайтдаги қарашларда бошқарилиб бўлмайдиган, носиёсий, шу сабабли ҳам ижтимоийлашмаган, яъни жамият ва давлат қонунларига ёки ҳокимият, шунингдек сиёсатга бўйсунувчи ижтимоий борлиқдан айрим кенгликлар ҳам борлиги жой олган эди45 .

Т.Гоббс давлатнинг моҳиятини инсон табиатига узвий равишдаги боғлиқлик асосида таҳлил этади. У инсонларнинг табиатан худбин, шуҳратпараст, ҳасадгўй ва қўрқоқ бўлишини таъкидлаш баробарида инсонни фақат ҳасадгўйлар ва душманлари қуршовида яшашини алоҳида далил сифатида илгари суради. Шунинг учун ҳам Гоббс инсониятнинг табиий ҳолатини «ҳамма ҳаммага қарши уруш эълон қилган даври», деб атайди. Шу билан бирга, ўлимдан қўрқиш ва ўзини ўзи ҳимоялаш инстинкти инсоннинг барча ҳис-туйғуларидан устун бўлиб чиқади. Айнан, инсонни ана шу ўзини ўзи асраш ҳис-туйғуси уни табиий ҳолатдан чиқишга ундайди. Шу тариқа инсон тинчликка интилади. Гоббс инсонлар яшашини таъминлаш учун зарур бўлган 19 та табиий қонунларни таклиф этади. Уларнинг мазмун-моҳияти битта умумий қоидада ўз ифодасини топади: «ўзингга раво кўрмаган нарсани бировга ҳам раво кўрма».

Шунингдек, Т.Гоббснинг фикрича, монархия шаклидаги ва ижтимоий шартномага таянадиган давлатдаги мутлақ ҳокимият инсонлар ўртасидаги тинчлик ва келишувлар учун кафил бўла олади. Қирол ҳокимияти барча одамларни табиий ва фуқаролик қонунларига итоат этишга мажбур қилади. Мутафаккир ҳайвоний ҳис-туйғуларни жиловлаб туриш мақсадида диндан фойдаланиш лозимлигини, шу билан бирга, черковни давлатга бўйсундиришни таклиф этади. Шунингдек, у халқ фаровонлиги – давлатнинг олий қонуни бўлиши лозим, дейди. Гоббс давлат манфаатлари ҳам ахлоқнинг олий мезони асосида амалга оширилиши лозим, деган ғояни илгари суради.

Фуқаролик жамияти қуришга доир илмий изланишлар олиб борган Франциядаги маърифатпарварлар “катта авлоди”нинг йирик намояндаси Шарль Луи Монтескьедир (1689–1755) . Унинг “Форсларнинг мактублари” номли китоби биринчи марта 1721 йилда нашрдан чиқди. Монтескье Францияга келиб кетган иккита форснинг ёзишмалари ниқоби остида абсолют монархия режимини жуда усталик билан қаттиқ танқид қилди. Орадан 27 йил ўтгач, 1748 йилда унинг асосий асари – “Қонунлар руҳи” номли китоби ёзилди. Бу асар “Форсларнинг мактублари”га нисбатан анча мўътадил оҳангда ёзилди: феодал тартиблар билан муросага келиш ғояси бу даврдаги Монтескье учун ёт эмас эди46 . Монтескьенинг идеали – Англиядаги сиёсий тузум, яъни конституциявий монархия бўлиб, бу монархия Монтескье назариясига кўра француз миллатининг руҳига жуда мос тушар эди. Монтескьенинг фикрича, ҳар бир миллатнинг руҳи мамлакатнинг географик шароитлари билан белгиланади. Монтескье фикрича, сиёсий хиёнатларнинг бўлмаслигини таъминлайдиган восита, бу – уч ҳокимиятнинг: қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятларининг ўзаро тўла тақсимланиши ва бир-бирларини чеклашидир47 . Давлат ва жамиятни халқчиллаштиришга доир бу ғоялар француз буржуа инқилоби даврида қабул қилинган қонунларга катта таъсир кўрсатди.

Жамият сиёсий тизимини демократлаштиришга салмоқли назарий ҳисса қўшган Франция мутафаккирларидан бири – Алексис де Токвилдир (1805–1859 йй.) . Токвиль асосан демократиянинг назарий ва амалий жиҳатларига кўпроқ қизиқди. Бу соҳани у ўз даврининг энг аҳамиятли воқелиги, деб қаради. Шунингдек, Токвиль демократияни кенг талқин қилди. У феодал тузумга қарама-қарши бўлган, шунингдек, олий ҳамда қуйи табақалар ўртасидаги (табақавий ёки анъаналар асосида шаклланган) чегарани тан олмайдиган ижтимоий тузумга ўтиш ғояси билан яшади. Бу ғоя мазкур ижтимоий тузумни ифодалайдиган сиёсий шахс билан ҳам боғлиқ эди. Демократиянинг негизи – тарихда қарор топиши кутилган тенглик принципларидир. «Тенгликнинг аста-секинлик билан қарор топиши юқоридан ҳукм этилган ва четлаб ўтиб бўлмайдиган заруриятдир. Бу жараён қуйидаги асосий белгилар билан аниқланади: у бутун дунёвий ва узоқ муддатли характер касб этади ва ҳар бир кун оз-оздан ривожланиб борсада, унга эришиш кишилар иродасига боғлиқдир… Шундай узоқ давом этган ижтимоий жараёнларни бир авлоднинг хатти-ҳаракати билан тўхтатиб қолиш ақлга сиғадими? Наҳотки, кимдир феодал тизимини йўқотган, қироллар устидан ғалаба қозонган демократия энди буржуазия ва бойлар олдида орқага чекинади, деб ўйлайди? Демократия шунчалик қудратга эга бўла туриб, унинг душманлари эса кучсиз бўлгани ҳолда, у тўхтаб қолиши мумкинми?»48 .

Жамият сиёсий тизимини демократлаштиришга доир муаммоларни таҳлил этишда Токвиль Франция ва АҚШ тарихий тажрибаларига таяниб иш олиб борди. У шу нарсани аниқладики, демократия ва эркинликни таъминлашга ҳалал берувчи ҳолат – бу давлат ҳокимиятининг ҳаддан ортиқ марказлашувидир49 . Франция ана шундай марказлашувларни синаб кўрган эди. Токвилнинг фикрича, демократик қадриятлар асосидаги қатор сиёсий-ҳуқуқий усуллар жамият ва индивид фойдасига ишлайди, уларни мустаҳкамлайди. Ана шундай усуллар тоифасига ҳокимиятнинг бўлиниши, шунингдек, маҳаллий (жамоавий) ўзини ўзи бошқариш органлари кириб, улар халқ суверенитетининг манбаидир. Лекин Токвилга биноан, бу суверенитет ҳам чегарасиз эмас, халқнинг устуворлиги ҳам ҳаддан ошиб кетмаслиги лозим. Агар бу чегаралар бузилса, тирания пайдо бўлади, кўпчилик тиранияси ҳам ҳукмдор тиранлигидан ҳеч бир кам эмас.

Ҳозирги даврда Шарқий Европа, Лотин Америкаси, Осиё ва МДҲ мамлакатларида давлатларнинг фуқаролик жамияти ва ҳуқуқий давлатга ўтиш даврига доир сиёсий қарашлар ва назариялар ҳам шаклланди. Уларнинг ичида Президент И.А.Каримов томонидан ишлаб чиқилган ва илгари сурилган Ўзбекистон давлатининг собиқ социалистик жамиятдан фуқаролик жамиятига ўтишга доир назариялари ўзининг амалий натижаси ва замонавийлиги билан ажралиб туради. Айниқса, унинг янги жамиятга тинч ва босқичма-босқич равишда ўтишга доир қарашлари турли мамлакатлар етакчилари ва назариётчиларини қизиқтирмоқда. Чунки янги жамият ва давлат қуришнинг “Ўзбек модели” қисқа давр ичида ўзининг жаҳондаги бошқа мамлакатлар учун намуна бўла олиш жиҳатларини кўрсатди. Айниқса, жамиятни ижтимоий портлашларсиз ва турли кескин сиёсий тўқнашувларсиз ривожланишини таъминлаш тарихда камдан-кам мамлакатларга насиб этилган.

Юқоридагиларни эътиборга олиб, қўлланманинг 6-16-мавзуларида Президент И.А.Каримов томонидан илгари сурилган янги назарий қарашлар ва амалий ислоҳотлар эволюцияси сиёсий муносабатлар ва жараёнларнинг алоҳида йўналишлари бўйича мавзуларнинг махсус қисмлари тариқасида берилди. Чунки сиёсий ривожланишнинг “Ўзбек модели” ҳозирги даврда шаклланганлиги учун ҳам унга доир материаллар замонавий мавзулар билан уйғун ҳолда таҳлил этилди.

Такрорлаш учун саволлар:

1. Дастлаб Шарқда давлат ва жамиятга доир қандай сиёсий қарашлар шаклланди?

2. Қадимги Юнонистон ва Римда қайси олимлар сиёсий фанларни ривожлантиришга катта ҳисса қўшдилар?

3. Сиёсий қарашларнинг христианча талқинларига кимлар асос солди?

4. Сиёсий қарашлар тарихида Шарқ мутафаккирлари қандай ўрин тутади?

5. Янги даврда сиёсий фанлар ривожига ҳисса қўшган олимлар тадқиқотларини таҳлил қилиб беринг.

6. Ҳозирги даврда сиёсатшунослик фани қандай ютуқларга эришди?

II бўлим. СИЁСАТ ИЖТИМОИЙ ҲАЁТ ВА

ТАДҚИҚОТ ОБЪЕКТИ СИФАТИДА

3-мавзу. Сиёсат – ижтимоий ҳодиса сифатида

1. Сиёсатнинг келиб чиқиши ва табиати.

2. Сиёсатнинг тузилиши.

3. Сиёсатнинг функциялари.

4. Сиёсатнинг ижтимоий ҳаётнинг турли соҳалари билан ўзаро муносабатлари.

1. Сиёсатнинг келиб чиқиши ва табиати

“Сиёсат“ тушунчаси биринчи мавзуда келтирилганидек, қадимги Юнонистонда (юнонча polis – шаҳар) пайдо бўлиб, у давлат бошқарувининг турли шаклларини англатган. Сиёсатга доир илк назарий қарашлар ҳам қадимги Юнонистонда Аристотелнинг “La Politika” (“Давлатга нима тегишли бўлса – у ҳақда”) асарида яратилган. “Сиёсат” тушунчасини аниқлаштириш, уни мазмун-моҳиятини очиб бериш ва тадқиқ этиш узоқ даврлар мобайнида монархия, республика ва давлатнинг бошқа шаклларини тадқиқ этиш, жамият ва давлатни бир-биридан ажратиш (Н.Макиавелли), черков институтлари (христианлик анъаналари) ва фуқаролик жамияти (Ж.Локк), давлатни иқтисодий ва ижтимоий тузум билан ўзаро алоқадорлигини аниқлашга доир (А.Смит) илмий изланишлар жараёнида ўз такомилига етди.

Қадимги даврлардан бошлаб шаклланган анъаналарга мувофиқ сиёсат мазмунини давлат қудратининг манбаи – ҳокимият билан узвий равишда боғлаб келинди. Умуман, у даврлардаги давлатларда сиёсатнинг мазмуни ҳокимиятнинг ҳуқуқий, ижтимоий-иқтисодий ва бошқа ресурсларини аниқлаш билан боғлиқ ҳолда талқин этилди. Шунингдек, сиёсат акторларининг ҳокимиятга доир хулқини ўрганиш, бошқаришнинг легитимлиги ва қонунийлиги мезонларини ўрнатиш, ҳукмдорлар ва уларга бўйсунувчилар ролларини ижро этиш хусусиятларини англаш (Парсонс) , ҳокимиятнинг гуруҳий асосларини ёритиш (Бентли) асносида сиёсатнинг моҳияти янада ойдинлаша бошлади.

Сиёсатни ўрганишнинг турли-туман усуллари ва ёндашувлари ичида функционал – мақсадли усул кенг тарқалди. Бу усул жамиятдаги ижтимоий ҳаётда яшашнинг у ёки бу маъноларини изоҳлаб беришга асосланди. Бу жараёнда сиёсат тушунчаси қандайдир этикавий мақсадларни амалга оширишнинг шакли сифатида таърифлана бошланди (масалан, “англаб етилган адолатга мувофиқ бошқариш ёки фаровонликни ривожлантириш” (Платон); ёки “рационал тафаккурлашни амалга ошириш” (Гегель); “жамиятдаги кучларнинг ижтимоий мувозанатини ўрнатиш ва жамиятнинг бир бутунлигини ушлаб туриш ёки айрим кишиларнинг бошқалар устидан ўз ҳукмронлигини сақлаш воситаси” (Дебре); “қадриятларни тақсимлаш шакли” (Ласвелл) ёки “умумий иродаларни амалга ошириш” (Руссо) ва ҳоказо50 .

Сиёсат ҳақида немис олими М.Вебер ҳам ўзига хос талқинларни амалга оширган. Унинг қуйидаги фикри сиёсатнинг моҳиятини очиб беришга ёрдам беради: “Шу тариқа, сиёсат атрофлича муҳокама қилганда, давлатлар ўртасидами, давлат ичидами, одамлар гуруҳлари ўртасидами, ҳокимиятда иштирок этишга интилиш ёки ҳокимиятни тақсимлашга таъсир кўрсатишга интилиш демакдир51 .

Инсониятнинг дастлабки ривожланиш даврида, яъни ҳали жамиятдаги турли манфаатларни кескин бир-бирига қарама-қарши қўйиш, ишлаб чиқаришда ўзини ўзи ташкил этиш, маҳсулотларни тақсимлаш механизмлари пайдо бўлмаган, диний ақидапарастлик, урф-одатлар ва хулқий муносабатлар ҳукмрон бўлган даврда кишилар ўз манфаатларини қондириш жараёнларини табиий ҳолатдан келиб чиқиб мувофиқлаштирган эди. Лекин моддий ишлаб чиқаришнинг ривожланиши, ижтимоий ва демографик сафарбарликнинг кучайиши, жамиятда ижтимоий, этник ва диний дифференциациянинг ўсиши натижасида бу табиий мувофиқлаштириш ўз қобилиятини йўқотиб қўйди. Турли-туман инсоний алоқалар ва муносабатлар натижасида жамиятни бузиш хавфини келтириб чиқарувчи ўзига хос ихтилофлар, ўзаро келиша олмайдиган манфаатлар мажмуалари пайдо бўлди. Шу билан бирга, бу даврда гуруҳий манфаатларни қондиришга интилишлар шароитида жамиятнинг бутунлигини сақлаш энг катта ва хавфли муаммолардан бирига айланди.

Ана шу тарихий заруратлар оқибатида жамиятда ўзига хос ижтимоий институтлар шаклланиб борди. Бу институтлар аҳоли барча табақалари ижтимоий ҳуқуқлари шаклларини пайдо бўлган заруратлар даражасига кўтарилган умуммажбурий асосдаги итоатда туриб тутиш воситалари функцияларини бажара бошлади. Давлатга хос ошкора ҳокимият тартиботларининг пайдо бўлиши билан гуруҳлараро муносабатларни мувофиқлаштиришнинг сифат жиҳатдан юқори поғонаси – ижтимоий ҳокимият шаклланди. Шу тарзда идора қилувчи гуруҳлар ва уларнинг ижтимоий уюшмалари таркиб топди. Бу жараёнлар ўз ўрнида ижтимоий муносабатларнинг сиёсий даражасини яратди. Натижада, жамиятнинг бир бутунлигини уруғчилик асосида ташкил этишга уринишларга чек қўйилди.

Сиёсатнинг жамиятда намоён бўлиши учун алоҳида шахсларнинг манфаатлари бир бутун гуруҳда ифодаланиб, бу манфаатлар бошқа гуруҳлар манфаатлари билан зиддиятга киришиши лозим эди. Ана шунда бу икки гуруҳлар ўртасидаги муносабатларга учинчи гуруҳ – давлат ҳам тортилади. Давлат воситасида ижтимоий муносабатлар мувофиқлаштирилади, шу туфайли жамиятда сиёсий муносабатлар намоён бўлади. Ана шу тарзда сиёсат гуруҳий муносабатларнинг бир тури сифатида пайдо бўлади. Агар қайси ерда ижтимоий табақалар, миллатлар ёки бошқа ижтимоий гуруҳлар ўз манфаатларини амалга ошира бориб, аҳолининг бошқа табақалари ижтимоий имкониятларини ўзгаришига таъсир қилса, ўша ерда давлат ҳокимияти ижтимоий муносабатларни мувофиқлаштиришга тортилади, беихтиёр сиёсий муносабатлар жараёни рўй бера бошлайди.

Ижтимоий табақалар ва гуруҳлар давлатдан ташқари бўлган ҳолатида ўзларининг мувофиқлаштириш ресурсларини тугатган бир пайтда давлатга воситачилик қилиш учун “ижтимоий буюртма”лар беришга эҳтиёж сезади (масалан, иқтисодий ўз-ўзини бошқариш, инсоний кооперациялар, ахлоқ меъёрларига таъсир ва ҳ.к.) . Шунинг учун ҳам ижтимоий гуруҳларнинг доимо ҳам сиёсий фаолият кўрсатиши шарт эмас. Кўпинча, бундай ҳолат ижтимоий хулқ-атворнинг ўзига хос, кутилмаган шакли сифатида рўй бериши мумкин. Бу ўз ўрнида гуруҳлараро муносабатларнинг сиёсий даражаси ҳар қандай ижтимоий тизим учун ҳам шарт эмаслигини англатади.

Ижтимоий муносабатларнинг сиёсий характери гуруҳлар ва ижтимоий бирликларни ҳокимиятга тааллуқли манфаатларини баҳолаб боришни тақозо этади. Бошқача айтганда, хатти-ҳаракатнинг сиёсий мотивацияси фақат гуруҳ томонидан умуман (сиёсий дастурлар, мақсадлар, мафкуралар даражасида) , ёки унинг ҳар бир вакиллари билан алоҳида (маълум бир гуруҳга тааллуқли эканлигини англаш йўли билан, яъни сиёсий ўз-ўзини айнанлаштиришни аниқлаш) амалга оширилаётган манфаатларни ўзига хос тарзда англаб етиш жараёнида шаклланади.

Ижтимоий эҳтиёжларни сиёсий англаб етиш моҳияти манфаатларни гуруҳий характерини тушунишдан, уни бошқа гуруҳий субъектлар сўровлари билан қиёслашдан, шунингдек, бу бирликлар даъволарини татбиқ қилиш ва келишиш жараёнларига давлат аралашувининг даражалари ва воситаларини аниқлашдан иборатдир. Бошқача сўзлар билан ифодалаганда, манфаатларни сиёсий англаб етиш – унга давлат ҳокимияти аралашувисиз амалга ошириб бўлмайдиган мазмунларни ажрата олиш қобилиятини шаклланганлиги деганидир.

Шу тарзда сиёсий онг гуруҳларнинг бошқа субъектлар ва ҳокимият институтлари билан мулоқотларда иштирок этиши учун уларнинг ижтимоий эҳтиёжларини расмийлаштиради ва бир тизимга солади. Сиёсий ҳаёт субъектларининг бундай онгли равишдаги тайёргарлиги зарурияти принципиал характерга эгадир. Таниқли АҚШ сиёсатшуноси Роберт Даль “сиёсий” ва “носиёсий” қатламларни бир-биридан ажратиб кўрсатиб, бу билан субъектларнинг ҳокимият институтлари билан ўзаро характери даражаларини ўзаро фарқланишларини ҳам аниқлаган эди52 .

Сиёсатнинг замонавий талқинлари Р.Арон асарларида янада такомиллашди. У сиёсат тушунчасини жамиятнинг барча жабҳалари билан алоқадорликда таҳлил қилишга ҳаракат қилди. У “сиёсат” тушунчасини бир-биридан фарқланишини чуқур тадқиқ этиб, қуйидаги фикрларни билдирган эди: “Биринчи фарқланиш шу билан боғлиқки, “сиёсат” сўзи инглиз тилига ҳар бири ўз мазмунига эга бўлган иккита сўзга таржима қилинади. Инглизлар амалда сиёсатни “policy” ва “politics” сўзлари билан ифодалайди – французлар унисини ҳам, бунисини ҳам “сиёсат” деб атайди. Policy – концепция, ҳаракат дастури, бу ҳолда у ҳаракатда, бир одамнинг, одамлар гуруҳининг, ҳукуматнинг хатти-ҳаракати… Шу тариқа, “сиёсат” сўзи ўзининг биринчи аҳамиятига биноан – бу дастур, хатти-ҳаракат усуллари ёки одам ёки одамлар гуруҳи томонидан бирон-бир муаммо, ҳамжамият олдида турган муаммолар йиғиндисига нисбатан амалга ошаётган хатти-ҳаракатнинг ўзидир. Сиёсат иккинчи маънода (инглизча “politics”) турли сиёсий йўналишларда қарама-қарши курашаётган ёки рақобатлашаётган (policy аҳамиятига молик равишда) ижтимоий ҳаёт соҳасига тааллуқлидир. Сиёсат соҳаси – бу шахсий “policy”га эга бўлган, яъни ўз мақсади, манфаатлари ва ўз дунёқарашига эга бўлган, ичида шахслар ва гуруҳлар ўзаро курашаётган жамулжамликдан иборатдир”.

Шу билан бирга, Р.Арон сиёсатни инсонга, инсонлараро муносабатлар мавжуд бўлишига, инсонларни ҳамжамиятга уюшиб яшашига боғлиқ ҳолда талқин этади: “Инсонлар ўртасидаги ҳар қандай ўзаро хатти-ҳаракат ҳокимият мавжуд бўлишини тақозо этади; шу тарзда, сиёсатнинг моҳияти ҳокимиятни амалга ошириш ва идора этувчиларни танлаш йўлидан иборатдир. Сиёсат – ҳамжамиятнинг бош характерли белгисидир, зеро, у инсонлар ўртасидаги ҳар қандай ўзаро хатти-ҳаракатлар шарт-шароитларини белгилаб беради. Сиёсат – авваламбор, юнонча “politeia” сўзининг таржимасидир. Бу сўз юнон тилида полис режими, деб аталиб, у бутун бир ҳамжамиятни уюштиришнинг ажралиб турадиган белгиси, раҳбарликнинг ташкил этиш йўли мазмунини англатадиган тушунчадир. Агар сиёсат ўз моҳиятига кўра ҳамжамият тузуми ёки уни уюштириш йўли бўлса, унинг тор ва кенг маънолардаги характерли белгилари намоён бўлади. Сиёсат тор маънода – бу идора этувчиларни ва ҳокимиятни амалга оширишни белгилаб берадиган ўзига хос тизимдир; лекин, шу билан бир вақтда, у ҳар бир ҳамжамият ичидаги шахсларнинг ўзаро хатти-ҳаракатларининг рўй бериш тарзидир. Сиёсатнинг иккинчи белгиси биринчисидан келиб чиқади. Ҳар бир жамиятнинг ўз режими мавжуд, лекин жамият режимларнинг турли-туманлигини, шунга мутаносиб равишда турли-туман муаммоларнинг пайдо бўлишини тан олмаса, ўзини ўзи англай олмайди. Энди сиёсат – хатти-ҳаракат дастури ва сиёсат – соҳа ўртасидаги фарқлар ойдинлашади. Сиёсат ўзининг биринчи аҳамиятига биноан ўзини турли йўллар билан намоён этади: ўз қўлида ҳокимиятни тўплаган ва уни амалга ошираётган R сиёсати; ҳокимиятга эга бўлмаган, лекин унга эга бўлишдан умудвор бўлганлар сиёсати; ўз сиёсий мақсадларини амалга оширишга интилаётган ва ўз шахсий усулларини қўллашга мойил бўлган шахслар ёки гуруҳлар; ва ниҳоят, тузумни ўзини ўзгартиришга интилаётганлар сиёсати. Буларнинг барчаси – гап режимнинг ички вазифалари тўғрисида ёки унинг ўзини яшаши билан боғлиқ мақсадлари тўғрисида кетишига боғлиқ ҳолдаги тор ёки глобал хатти-ҳаракатлар дастуридан бошқа нарса эмас. Мен юқорида қайд этиб ўтганимдек, сиёсат нафақат ижтимоий жамулжамликнинг бир қисмини, балки ҳамжамиятнинг бутун қиёфасини характерлайди”53 .

Ҳозирги даврга келиб сиёсатшунослик фанида сиёсат тушунчасига турли нуқтаи назарларни ўрганиш асосида аниқлик киритиш назарияси шаклланди. Бу каби турлича талқинлар Буюк Британиянинг Уэбст луғатида “Сиёсат нима?” деган савол асосида қуйидаги таърифлар келтирилган:

Сиёсат – ахлоқнинг давлат ва жамиятга дахлдор қисми бўлиб, ҳукуматнинг шахс олдидаги ахлоқий-маънавий мажбуриятларини ўз ичига қамраб олади.

Сиёсат – сиёсий хатти-ҳаракатлар йиғиндиси ва сиёсий амалиётдир.

Сиёсат – бир-бири билан рақобатдаги манфаатлар гуруҳлари ўртасидаги мусобақадир.

Сиёсат – нодавлат ташкилотларнинг ҳукумат устидан назоратни кенгайтириш мақсадидаги хатти-ҳаракатларидир.

Сиёсат – жамиятни бошқариш билан боғлиқ фаолиятдир.

Сиёсат – алоҳида шахснинг сиёсий тамойиллари, маслаклари, мулоҳазалари ёки майллари мажмуасидир.

Сиёсат – жамиятдаги инсонлараро ўзаро таъсир қилиш ва низоли муносабатлар йиғиндисидир.

Сиёсат – етакчилар ва уларга эргашувчилар ўртасидаги муносабатдир.

Ўзларининг сиёсий ҳокимият воситасида қондирадиган манфаатларини англаб етиш учун қобилияти бўлмаган кишилик бирликлари ўз хусусий элиталарининг мутеларига ёки бошқа сиёсий субъектлар манфаатларини қондириш воситасига айланади ва уларнинг устомонлиги қурбони бўлади. Собиқ иттифоқ даврида ишчилар синфи ана шундай қурбонлардан бирига айланган эди.

Манфаатларни сиёсий англашнинг мазмунли муносабатлари давлат ҳокимиятидан фойдаланиш воситалари ва мақсадларини ишлаб чиқишда (ёки ҳокимиятга таъсир этишда), иттифоқчилар ва мухолифат билан ўзаро муносабатлар меъёрларида ёки, қисқача айтганда, гуруҳлар ижтимоий эҳтиёжларини татбиқ қилишга қаратилган сиёсий иродани шакллантиришда ифодаланади.

Сиёсий хатти-ҳаракатнинг шаклланиши босқичида манфаатларни баҳолаш жараёнлари рўй бериб, унда субъектнинг ўзбошимчалик қилиши имкониятларининг пайдо бўлиши хавфли ҳолатдир. Ижтимоий имкониятларни ошириб ёки камайтириб кўрсатиш, гуруҳий иродаларни шакллантиришдаги хатолар, мухолифат имкониятларини тўғри баҳоламаслик кабилар инсон эҳтиёжлари сиёсий қиёфасини жиддий бузиб кўрсатиши мумкин. Агар гуруҳий манфаатларни баҳолашда давлат хатоликларга йўл қўйса, бу ҳолат сиёсий мувофиқлаштириш объектларини ўзбошимчалик билан танлашда ёки бошқаришнинг тўғри келмайдиган воситалари ва усулларини қўллашда кўринади. Эҳтиёжлар ва уларни сиёсий баҳолашлар ўртасидаги фарқланишлар қанча катта бўлса, сиёсий мувофиқлаштиришдаги сунъийлик шунча юқори бўлади, сиёсий мақсадларни идеаллаштиришга ҳам кенг йўл очилади.

Сиёсий аҳамиятга эга манфаатларни англаш характери бевосита сиёсий соҳа чегаралари билан боғлиқдир ёки, бошқача айтганда, сиёсат онгли равишда давлат-ҳокимият мувофиқлаштирадиган объектлар сонини кўпайтириш ёки озайтириш имкониятларига эгадир. Шунинг учун ҳам француз олими Г.Эрме шундай деб ёзган эди: “… энг яхши ҳукмдор – бу давлатнинг ўзича жамият манфаати деб фуқаролар иродасига зид равишда амалга оширадиган ниятларидан фуқароларни ҳимоя қиладиган ҳукмдордир”54 .

Шу тарзда сиёсатни ижтимоий ҳаётнинг бошқа соҳаларига кириб бориши (яъни, инклюзивлик хусусияти) сиёсий онг характери ва сифатига боғлиқдир. Бошқача айтганда, сиёсат уларга боғлиқ ҳолда инсоний муносабатларнинг бошқа ижтимоий мувофиқлашувчи соҳаларига ҳам ўз ўрнини бўшатиб бериши мумкин. Шунинг учун ҳам демократик жамиятлар доимо сиёсатнинг ижтимоий ҳаётга сунъий равишда кириб келишига йўл қўймаслиги, сиёсий ироданинг манфаатлар ва соғлом фикрлашдан устувор бўлишидан сақланиш муаммоларини ҳал қилишга мажбурдир.

Гуруҳлар ўзаро сиёсий ҳаракатларининг онгли тарзда рўй бериш табиати, мураккаб иродаларни тизимларга солишнинг объектив эҳтиёжлари ўз функцияларини амалга оширишда кўпроқ сиёсий элиталар билан боғлиқ бўлган сиёсатнинг ўзига хос субъектлари бўлишини тақозо этади. Функционал нуқтаи назардан қараганда элита профессионал фаолият эвазига ижтимоий жараёнларни мувофиқлаштирувчи бошқарувчилар қатламидир (стратасидир) .

Кўпчилик назариётчилар элитанинг сиёсий курсни шакллантириш, гуруҳлар ўзаро ҳаракатларини, кишиларни давлат билан алоқаларини ташкил этиш соҳасидаги ўрнини тан олган ҳолда сиёсатни жамиятга раҳбарлик қилиш ва бошқариш “санъати” соҳасига мансуб деб биладилар. Лекин сиёсат табиатини холисона тушуниш учун элита томонидан амалга оширилаётган функциялар қанчалик муҳим бўлмасин, унинг фаолияти бу соҳадаги барча зарурий ролларни ўйнашни қамраб ололмайди.

Элитар концепциялар тарафдорлари, “вакиллик тизими”, шунингдек бошқа назарияларнинг идора этувчи гуруҳларни ноёблигини даъво қилувчи фикрларига қарама-қарши ҳолда шуни айтиш лозимки, сиёсий жараён учун электоратнинг функциялари ҳам элитаникидан қолишмайдиган муҳим заруриятдир.

Аҳоли гуруҳларидан бири жамиятни бошқаришга доир махсус функцияларни амалга ошириши (элита ёки лидерлар), бошқаларининг функцияси эса нафақат бўйсунишдан иборат бўлиши, балки уларнинг элита доираларини танлашига ва бу элитани амалга ошираётган фаолияти мазмунига катта таъсир қилиши (омма, электорат) сиёсатни фақат бошқарувчилар ва бошқарилувчилар ўзаро ҳаракати ва ўзаро иштироки уйғунлиги шаклида рўй беришини характерлайди55 .

Сиёсат нафақат онгли, балки стихияли ҳаракатлар, нафақат рационал, балки иррационал ҳодиса ва сиёсий хатти-ҳаракат шаклларида ҳам рўй бериши мумкин. Сиёсатни ташкил этувчи бу “моддиётлар”нинг ўзаро муносабатлари ва мувофиқ келиши омманинг ўзгарувчан омилларга эгалиги сабабли ҳам кўплаб шарт-шароитларга узвий равишда боғлиқдир.

Ҳозирги даврга келиб фуқаролик жамияти ва ҳуқуқий давлат шароитида сиёсий тизимларнинг тубдан демократиялашуви ва глобаллашувининг авж олиши, давлат ҳокимияти органларини номарказлаштириш, сиёсий муносабатларни либераллаштириш натижасида сиёсатнинг мазмун-моҳияти ва унга амал қилишга доир қатор янги назарий қарашлар шаклланди. Ривожланган мамлакатларда сиёсатнинг асосий мақсади ва вазифаси шахсга, унинг манфаатлари ва фаровонлигини таъминлаш асносида белгилана бошланди. Бу янгилик асосига фуқароларнинг сиёсий жараёнлар ва сиёсий қарорлар қабул қилишдаги кенг иштирокини таъминлаш эҳтиёжларини пайдо бўлиши ҳам сабаб бўлди.