Текст книги "СЎЗ"

ҒАФУР ҒУЛОМ ИЖОДХОНАСИДА

Бир кун «Литературная газета»дан телефон қилишиб, Ғафур Ғулом архиви билан танишиб чиқиб, бир нарса ёзиб беришимни илтимос қилиб қолишди.

«Архив» сўзи менга қандайдир ғалати таъсир этади, бу сўз дилимда чуқур ҳаяжон уйғотади. Мен архивларда ўтириб, эски ҳужжатларни ўрганган, айниқса, улкан олим ва санъаткорларнинг қўлёзмаларини варақлаган кишиларга ҳасад қиламан. Чунки давр ўтиши билан сарғайиб, четлари йиртилиб, титилиб кетган эски дафтарлар, қайта-қайта ўчирилавериб, «кўз ўтмайдиган» бўлиб қолган сатрлар ва саҳифалар қўлингизга олишингиз билан «тилга кириб», буюк асарларнинг яратилиш тарихини «гапириб» беради. Улар сизни адибнинг ижодий лабораториясига олиб киради, сиз бу эски дафтарлардан улкан ижодкорнинг изланиш сирларини, кашфиётларини, қўлёзма устида чеккан изтироб ва машаққатларини, агар истасангиз, ҳатто тўккан кўзёшларини ҳам билиб оласиз.

Мен Ғафур Ғулом адабий меросини ўрганиш комиссиясининг масъул котиби, ёзувчи Ваҳоб Рўзиматовга телефон қилдим.

– Ғафур Ғулом архиви дейсизми? – деди Ваҳоб ака бир оз ўйланиб. – У кишининг қўлёзмаларини ҳали тартибга сололмадик. Лекин… Майли, келинг, биргалашиб баъзи нарсаларни кўрармиз.

Мана, машҳур Бешёғоч даҳаси, серсоя анҳор бўйида қад кўтарган таниш икки қаватли уй, уйнинг деворига оқ мармар ёпиштирилган. Мармарга: «Бу уйда Ўзбекистон халқ шоири Ғафур Ғулом яшаган ва ижод этган» деган сўзлар ёзилган. Зарҳал ҳарфлар билан ўйиб ёзилган бу сўзларга кўзим тушганда юрагим беихтиёр зирқираб кетди.

Яқиндагина Ғафур ака худди шу дарвозада туриб, хонадонига ташриф буюрган меҳмонларни, ёру биродарларини, бир кўриш истагида узоқяқиндан келган азиз китобхонларини очиқ чеҳра билан кутиб олмасмиди?! Шоирнинг шўх овози, ҳазил-мутойибалари, хушнуд қаҳқаҳалари янграмасмиди?!

Эшикни очиб ҳовлига кираман, кираману, дарҳол эллик саккизинчи йилнинг илиқ куз оқшоми кўз олдимга келади, ўша кузда бўлиб ўтган катта анжуман, Осиё ва Африка ёзувчиларининг конференцияси эсимга тушади. Ёдимда: ўша майин серюлдуз куз оқшомлари Ғафур аканинг нафис райҳон ҳидига тўла шу кичкина шинам боғи жаҳон адибларининг энг суюкли оромбахш жойига айланган эди. Ҳар оқшом, бу ерга, олча тагидаги атрофи райҳон билан ўралган сўрига анжуманга келган барча мамлакат шоирлари – Ҳиндистон ва Покистон, Жазоир ва Афғонистон, Ироқ ва Бирма адиблари йиғилишарди…

Худди кечагина бўлиб ўтгандай кўз олдимда турибди: мушоираларнинг бирида соқийликка сайланган Расул Ҳамзатов калом айтиб, қадаҳ кўтаришда грузин шоири Ираклий Абашидзе билан баҳслашиб, ўтиришга ажойиб файз киритганди. Ўша мушоира чоғида атоқли тожик шоири Мирзо Турсунзода Ғафур акага ўз шеърларини ўзбек тилида ўқиб берган, мезбон эса унга тожик тилида шеърий жавоб қилганди. Сал кейинроқ, олтмиш биринчи йили кузда, Ўзбекистонда рус адабиёти ўн кунлиги бўлган чоғларда худди шу боғда, тўғрироғи, Ғафур аканинг доим осойишталик ҳукм сурган шинамгина ишхонасида машҳур рус шоири Михаил Светлов лабларида шўх кулги, кўзларида муғамбирона учқунлар чақнаб, ўзбек шоирлари билан аския айтишган ва ҳаммани кулдирган эди.

Ғафур ака бундай мушоира ва шоирона оқшомларни жуда яхши кўрар, ўзлариям жуда очилиб яйраб-яшнаб кетардилар.

Новчадан келган, хушқомат Ғафур ака, бундай пайтларда дўпписини чаккасига қўндириб олиб, гапга киришиб кетар, шеърлар ўқир, ғаройиб ҳангомалар айтиб бериб, қизиқчилик қилиб, ичаклар узилгунча кулдирардилар. Мезбоннинг хушчақчақлигини кўргандан кейин даврада ийманиброқ ўтирган ёшлар ҳам очилиб кетиб, мушоира яна ҳам қизир, шеър ўқишар, аския ва ҳазил-мутойибалар янада авжига чиқарди.

Шундай қилиб, мен Ғафур ака билан эллигинчи йилларнинг охирида, у кишининг ижоди камол топиб, донғи оламга кетган пайтларда танишган эдим. Олисдан салобати босадиган улуғ шоир аслида ниҳоятда камтар, оқкўнгил ва оддий бир инсон эканини кўриб танг қолган эдим. Ажабо: Ғафур ака кексалигида шу қадар серзавқ, қувноқ, хушчақчақ бўлсалар, ёшлигида қанақа эканлар?..

Бизни марҳумнинг ҳаёт йўлдоши Муҳаррам опа кутиб олдилар. Кўзларига сўнмас ғам чўккан, тўладан келган, ўрта бўйли бу аёл биз билан мулойимгина саломлашиб ичкарига, Ғафур аканинг ижодхонасига бошладилар.

Ижодхонада ҳамма нарса Ғафур ака ҳаёт вақтида қандай бўлса, шундай турибди: бурчакда Ғафур аканинг катта портрети, ўртада ёзув столи, ўнг томонда қўлёзма ва китоблар терилган ёпиқ шкафлар.

Муҳаррам опа қўлимга бир боғлам калит тутқаздилар. Шкафни очиб, қўлимга илинган биринчи папкани олдим. Бир даста сурат! Мана, биринчи сурат, ўттиз чоғли сочлари устарада олинган – тақир бош болалар. Устларида оқ сурп кўйлак, кенг почали бўз иштон.

Муҳаррам опа кулимсираб, бурни сўррайган озғингина бир ўспиринни кўрсатди:

– Ғафур акангиз. Йигирма биринчи йили олинган сурат. У маҳалда Ғафур акангиз болалар уйида тарбиячи бўлиб ишлардилар. Маҳаллама-маҳалла юриб, етим болаларни йиғардилар. Нечтасини безорилар чангалидан қутқариб қолганлар…

Муҳаррам опанинг гапларини эшитганимда, Шум бола эсимга тушиб, мен ҳам беихтиёр илжаяман. Яна битта сурат: Ғафур Ғулом, Абдулла Қаҳҳор, Ҳамид Олимжон, Уйғун. Ҳаммаси ёш, сочлари тўзғиган, чақнаб турган кўзларида шўх табассум, завқ, ғурур…

– Бу сурат ўттиз биринчи йили олинган бўлса керак, – дейди Ваҳоб ака. Ўша йили Тошкентга машҳур француз ёзувчиси Поль Вайян Кутюрье келган. Ўзбек адиблари билан учрашиб, «Огонёк» журналида очерк ёзган. Мана ўша очерк. Ваҳоб ака «Огонёк» журналининг муқовалари йиртилиб, варақлари сарғайиб кетган эски сонини олдимга қўяди. Журнал 1931 йил чиққан экан. Ажойиб француз ёзувчиси ўз очеркига «Тошкентда шоирлар оқшоми» деб ном қўйибди. Очеркнинг илк саҳифаларига кўзим тушади:

«Биз, меҳмонлар, қирқ киши эдик. Ўзбек ёзувчилари номидан бизни Ғафур Ғулом билан унинг хотини ва қизи Ипак кутиб олишди… Ғафур Ғулом йигирма бешга кирган. У ўткир қалам соҳиби. Унинг «Ўн уч ҳикоя» деб аталган китоби яқинда Москвада, рус тилида нашр этилади. У Маяковский, Д.Бедний ва Бехер асарларини ўзбек тилига таржима қилган… Бу оқшом унинг меҳмонхонасига туркман, ўзбек, қирғиз, татар адиблари йиғилишган. Ҳаммаси ёшлар. Бу ёшлар билан суҳбатлашганда сизни бир нарса ҳайратга солади. Улар жаҳон адабиётида бўлаётган ҳодисаларни беш қўлдай яхши билишади…»

Журнални ёпиб, бошқа бир папкани қўлимга оламан. Папканинг устига «26–30-йиллар», деб ёзиб қўйилган. Лекин бу папкада қўлёзма эмас, Ғафур акани республикамизнинг узоқ шаҳар ва қишлоқларига юбориб, улар тўғрисидаги ҳар хил ҳужжатлар, газета ва журналларнинг буйруқлари тахланиб ётибди. Бу буйруқларнинг «натижалари»ни, Ғафур аканинг сафарларда олиб келган «маҳсулотини» қидириб, эски газета ва журналларни ахтараман.

Мана, саҳифалари сарғайиб, четлари йиртилиб кетган бир даста газета, ҳозир номлари эсимиздан чиққан журналлар: «Ер юзи», «Янги йўл», «Камбағал деҳқон…»

Қандайдир ғалати бир туйғу билан даста-даста журналларни оҳиста варақларканман, дилимни яна бояги ҳайрат ва таажжуб чулғаб олади: ўқилавериб титилиб кетган бу эски газеталарнинг бирор бир сони йўқки, уларда Ғафур ака нинг шеъри ё очерки, публицистик мақоласи ё ҳикояси учрамасин! Мана, бой ва муллаларнинг разилликларини шафқатсиз фош этган, икки подваллик катта мақола. Ғафур ака уни «Савай» совхозидан ёзиб юборган. Мақоланинг ҳар бир сатрида Ғафур акага хос бўлакча бир жўшқинлик, самимийлик, қайноқ эҳтирос уфуриб турибди. Орадан бир-икки кун ўтар-ўтмас, Ғафур ака фельетон билан чиққан. Бу сафар шоир эски шаҳар ҳаммомлари ва сартарошхоналаридаги ножўя ишлару порахўрлар устидан қаҳқаҳа отиб кулган… Мана, «Қон ҳиди» деган яна бир мақола. Ундан чиндан ҳам қон ҳиди келади, чунки мақолада руҳонийлар қўлида бевақт қурбон бўлганлар тўғрисида гaп боради…

Бу мақола ва фельетонларда кўтарилган баъзи масалалар бугун, қирқ йилдан кейин ғалати туюлиши мумкин. Лекин барибир ёш шоирнинг давр билан ҳамнафас бўлиш истаги, ўз халқининг дарди билан яшаб, унинг тили учида турган гапларини топиб айтишга уриниши, унинг руҳидаги жўшқинлик, ҳозиржавоблик, зўр публицистик эҳтирос сизни ҳаяжонга солмай иложи йўқ. Энг муҳими – бу мақола ва очеркларни ўқиганда, улкан шоирнинг ижод сирларини тушуна бошлагандай, мураккаб изланишлари, сурган ўйлари, ҳатто бир маҳаллар қалбингизда чуқур из қолдирган нодир асарларнинг ёзилиш тарихини билгандай бўласиз.

Мана, «Қизил Ўзбекистон» газетасида босилган «Қозоқ чўлининг икки гўзал кокили» деган очерк. Ғалати сарлавҳа. Тўхта. Кокил дегани Турксиб эмасми? Худди ўзи!.. Ўттизинчи йилларнинг бошида, Турксиб қурилишига борган Ғафур ака билан Комил Алиевнинг мақолалари, даврнинг бўлакча руҳи акс этиб турган бу лавҳаларни ўқирканман, кўз олдимга беихтиёр бепоён қозоқ дашти келади. Тун. Ғафур ака вагонда ёлғиз хаёлга чўмиб ўтирибди. Вагон деразалари ёнидан кенг саҳро секин сузиб ўтяпти.

Гоҳо-гоҳо қозоқ овулларининг чироқлари милтирайди. Паровоз гудогини эшитганда одамлар ўтовлардан ёпирилиб чиқишади, бировлар телпак ва тумоқларини осмонга отишиб қичқи ришади, бировлар от ва туяга миниб, даштга қочишади… Поезд ғилдираклари бир меъёрда секин тақиллайди, вагонлар оҳиста тебранади ва бу ажойиб мусиқа, бу тебраниш остида шоирнинг қалбида «Турксиб йўллари»нинг илк мисралари уйғонади:

 
Бу йўллар кўп қадим йўллардир…
 

Ҳа, қўрғошиндай оғир бу мисраларда қандайдир бўлакча қудрат, бўлакча бир ритм, кечаси кенг саҳро қаърини ёриб, учиб кетаётган паровоз ғилдиракларининг ритми ва қудрати мужассам!.. Мен учун энди аён: Ғафур ака Турксиб қурилишига бормаганларида, бориб «Қозоқ даштининг икки гўзал кокили» деган лавҳаларни ёзмаганларида бу ажойиб шеър ҳам ёзилмас эди!..

Бу «кашфиёт»дан қувониб, яна бир папкани қўлга оламан. Бу папкадаги материаллар ҳали тартибга солинмаган. Лекин тартибга солинмаган бу қўлёзмалар Ғафур аканинг нақадар сермазмун, сермашаққат ҳаёт кечирганларидан, ижодда эса тиниб-тинчимай меҳнат қилганларидан далолат беради!

Бу папкада Ғафур аканинг ниҳоятда чиройли дастхати билан битилган илмий мақолалари, Пушкин ва Лермонтов, Саъдий, Бажан ва Леонидзе асарларининг таржималари, улуғ грузин шоирлари Церетели ва Руставели, буюк қозоқ оқини Абай юбилейларида гапирган нутқларининг матнлари, ўша юбилейлардан олиб келган суратлари ва яна кўп ноёб ҳужжатлар тўпланган.

Ғафур аканинг бармоқ изларини сақлаган бу материаллар менга яна бир нарсани, отахон шоиримизнинг қардош халқлар адабиёти ва маданиятларини яқинлаштириш йўлида нақадар кўп меҳнат қилганини гапириб берди.

Мана, яна бир папка. «Шум бола»нинг айрим боблари!.. Беихтиёр эсимга олис болалик чоғларим тушади…

У пайтларда «Шум бола» «Довдираш» деган ном билан «Муштум»да босиларди. Биз мактаб болалари, «Муштум»нинг ҳар бир сонини сабр сизлик билан кутардик. «Довдираш» босилган «Муштум»нинг янги сонлари келган кунлар биз учун байрамга айланиб кетарди. Бу сонларни йиртилиб, титилиб кетгунча ўқирдик. «Довдираш» биз учун қувноқ ва хушчақчақ бир дўст, ҳеч қачон, ҳеч бир вазиятда тушкунликка тушмайдиган, тегирмонга тушса бутун чиқадиган мард ва чапани бир йигит эди. Биз унга ўхшашни истар, унга тақлид қилар эдик…

Навбатдаги папкадан бир даста хатлар чиқди. Улар орасида Садриддин Айний, Лоҳутий ва Павленконинг хатлари бор эди.

«Ҳурматли дўстим Ғафур Ғулом. Мумкин бўлса фольклор тўғрисидаги докладингизни юборсангиз»,– дебди Павленко. – Мен уни «Дружба народов» саҳифаларида эълон қилардим. Сиз бизни Ўзбекистон, Қозоғистон, Туркманистон шоирлари билан таништирдингиз. Бу республикалар шоирларининг энг яхши асарларини танлаб олиш учун Сизнинг ёрдамингизга муҳтожмиз…»

Павленконинг хати қачон ёзилганини билиб бўлмайди – санаси йўқ. Афтидан, 1939 йили, Катта Фарғона канали қурилишига келганда ёзган бўлса керак, чунки Ғафур ака бир сафар Павленко билан канал қурилишида танишганлигини айтиб бергандилар. Ғафур ака, умуман, бу қурилишни кўп эслар, кўп гапирар эдилар.

«Вой бў-ўй! Қурилишга бутун водий кўчиб чиққан, десам янглишмайман, ўғлим. Аммо-лекин қурилиш эмас, бамисоли бир катта тўй дейсиз. Ҳаммаёқда қулочга сиғмайдиган самоварлар қайнаган, дошқозонларда паловлар пишган, карнаю сурнайлар чалинган… Айниқса, кечалари гўзал бўларди. Ҳаммаёқда гулханлар ёқилган. Машшоқлар мусиқа чалишган. Тамарахонимлар рақс тушишган, шоирлар шеърлар ўқишган, аскиябозлар аския айтишган. Кулги, қарсак, қийчув. Биз Ҳамид иккимиз тун ярмидан оққанда ўз чайламизга бориб, ўнинчи лампани ёқиб, «шеърий хат»га киришардик. Бир ойдан кейин қурилиш тугалланишига бағишланган митингга Ҳамид иккимиз шеърий хатни ўқиб бердик. Хатни гулдурос қарсаклар билан кутиб олишди. Эсимда бор, қурилишга Москвадан Эйзенштейн билан Павленко келишган эди. Биз ўша ерда танишган эдик. Улар Катта Фарғона канали тўғрисида фильм яратишмоқчи эди. Мен ҳам достон ёзишни ният қилувдим, лекин уруш халақит берди…»

Уруш!

Уруш бошланган кунлари Ғафур ака Фарғонада эдилар. Лекин икки-уч кун ўтмасдан, «Қизил Ўзбекистон» саҳифаларида, Совинформбюронинг нотинч, таҳдидли хабарлари ёнида шоирнинг энг яхши шеърларидан бири «Кузатиш» эълон қилинади.

Бу шеър босилиб чиққан кунлари мен оёғимга игна кириб, қишлоқдан Тошкентга, операцияга келган эдим. У маҳалда мен ўн тўрт яшар бир ўспирин эдим, Тошкентни ҳам яхши билмасдим. Лекин эсимда: «Сельмаш» заводи касалхонасининг қошидаги чойхонада ўтирганимизда кимдир – «Қизил Ўзбекистон»ни очиб, Ғафур аканинг шу шеърини ўқиди. Чойхонада ўтирган чойхўрлар шеърни чуқур сукутга чўмиб эшитишди. Шеър ўқилиб бўлганда кўплар тескари ўгирилишиб, кўзёшларини артишди…

Ғафур аканинг архивида ўша оғир йиллардан эсдалик сифатида қолган суратлар кўп. Улар орасида шоирнинг Николай Погодин, Луговской, Якуб Колас ва бошқа кўп атоқли рус ёзувчилари билан тушган суратлари бор. Қирқ биринчи йилнинг оғир қиш кунлари Тошкентга бир гуруҳ москвалик ёзувчилар келган эди. Сал ўтмай, уларнинг кўплари фронтга кетишади. Лекин ўша совуқ қиш кунлари…

«Ўша совуқ қиш кунлари москвалик ёзувчилар кўпинча бизникига келишарди, – дейди Муҳаррам опа. – Ўтин йўқ. Ҳаммамиз танча атрофига ўтиришиб, кўрпа ёпиниб исинишардик. Адиблар жим ўтириб, радиодан Совинформбюронинг кечки ахборотини эшитишарди. Кейин бир-бирларининг гапини бўлиб, узоқ муҳокама қилишарди. Ундан кейин совуқ хоналарга чиқишиб, тонг отгунча ёзишарди. Ғафур акангиз ҳам кечаси билан ишлаб, эрталаб тонг отар-отмас ёзганларини газета ва радиоларга олиб кетардилар…»

Ҳа, Ғафур акани бутун жаҳонга машҳур қилган, миллион-миллион кишиларни титратган «Халқ отланди!», «Мен яҳудий», «Сен етим эмассан» шеърлари халқимизнинг бошига катта мусибат тушган ўша совуқ қиш кечалари, совуқ ижодхонада қайноқ қалб ва жўшқин туйғулар билан ёзилган.

Кўз олдимга қирқ биринчи йилнинг совуқ қиш кечалари, эгнида пўстин, хонада ўйчан айланиб юрган Ғафур ака келади.

Мен билган Ғафур ака ниҳоятда қувноқ, хушчақчақ бир одам эди. Лекин миллион-миллион кишиларнинг қалбига ларза солган, одамларнинг дилини ёруғ нур билан тўлдирган бу тиниқ шеърларни хушчақчақ бир ҳолатда ёзиб бўлмайди… Мана, Ғафур ака юришдан тўхтаб, қаламининг учини тишлаганича бир зум қоғозга тикилиб қолди, сўнг ўзини креслога ташлаб, лабларини тишлаганича тез ёза бошлади… йўқ, бу шунчаки бир расм эмас. Мен уруш йиллари олинган суратларининг бирида Ғафур акани – худди шу ҳолатда кўрдим.

Сал қисилган кўзларида чуқур хаёл, бир бет қоғозга тикилиб, қаламини тишлаб ўтирибди. Яна бир сурат: Ғафур ака, эгнида шинель, госпиталда ярадор аскарлар билан суҳбатлашмоқда. Учинчи сурат: шоир, қўлида дафтар, кўп минглик митингда шеър ўқимоқда. Мана, Ғафур ака ғарбдан, фронтдан эвакуация қилинган гўдаклар орасида…

Кўзлари катта-катта, чўпдай озғин болаларнинг бошларини силаб турган Ғафур аканинг бу сурати яна «Сен етим эмассан» шеърини эсимга туширди. Ғафур ака бир гапида бу шеърни вокзалда ота-оналари фронтда ҳалок бўлган маъсум гўдакларни кўриб, туғёнга тушганида бошлаб, уйига етгунча ёзиб тугатганини ҳикоя қилиб берган эдилар…

Ғафур аканинг уруш йиллари яратган шеърлари «Шарқдан келаман» деган кичкинагина бир тўплам бўлган. Ҳозир камдан-кам топиладиган бу ноёб китоб Давлат мукофотининг лауреати деган диплом билан бирга Ғафур аканинг ижодхонасида, шоирнинг катта портрети ёнида турибди…

Мана, яна бир катта папка… Йўқ, Ғафур аканинг ижодий меросини тўла қамраб олиш мумкин эмас! Мен буни учинчи куни кечқурун Ваҳоб Рўзиматов олдимга шу қалин папкани қўйганида тушундим. Бу папкада Ғафур аканинг севги ҳақидаги лирик шеърлари (Ғафур ака севги ҳақида шеър ёзмаган деб ким айтувди?), Машраб ва Фурқат ижодлари ҳақидаги мақолалари, Шош шаҳри (Тошкентнинг қадимий номи) тўғрисида илмий иши ва янги шеърлари тўпланган эди…

Ҳа, улкан адибнинг улкан ижодини шунчаки варақлаб чиқиш учун бир неча кун тугул, бир неча ой ҳам етмас эди. Бу ижодни ўрганиш учун йиллар керак…

Муҳаррам опа билан хайрлашиб, Ғафур аканинг ҳовлисидан чиқарканман, нақадар катта истеъдод эгасидан жудо бўлганимизни ўйлаб, юрагим яна зирқираб кетди.

Тошкент, 1969 йил

МУХТОР АВЕЗОВ

Мен қозоқ ёзувчиси Мухтор Авезов ҳақида ўйлаганимда 40-йилларнинг охирида шимолий Хитойда хизмат қилиб юрган пайтларим ёдимга тушади. Ўшанда ҳар йили, агар янглишмасам, баҳор ойларида фан, адабиёт, санъат соҳасидаги энг яхши адабиётлар учун махсус мукофот берилар эди. Газеталар мукофот совриндорларининг номлари билан тўлиб кетар эди. Бир йили, агар янглишмасам, 1949 йили газеталарда эълон қилинган мукофот совриндорлари орасида қозоқ ёзувчиси Мухтор Авезовнинг ҳам номига кўзим тушди. Унга «Абай» романи учун биринчи даражали мукофот берилган эди. Дарҳол бу асарни қидира бошладим. Менинг қувончимга «Абай» романи кутубхонада бор экан.

Мен Туркистон шаҳри ёнидаги Қарноқ қишлоғида туғилганман. Бизнинг қишлоғимиз Қоратоғ этагида бениҳоя кўркам, сербулоқ, серсув ерларда жойлашган. Қишлоқ бепоён бир улкан боғни эслатади. Чунки улкан ва кўркам боғи бўлмаган бирорта хонадон йўқ. Қишлоғимиз атрофидаги сойликларда ва тоғ оралиқларидаги дараларда қозоқ овуллари жойлашган эди. Табиийки, биз ёшлар бу овулларга кўп борар эдик. Қозоқ қизўғилларнинг ўзаро эркин муносабатларини кўриб, уларга ҳавас қилар эдик.

Кечқурунлари тўп-тўп ва тараф-тараф бўлиб, дўмбира чалиб, ўлан айтиб, ёш-ёш қиз-келинчаклар ўз йигитлари билан қўшиқ ва куй айтишиб, баҳс қуришларини жон қулоғимиз билан эшитар эдик. У маҳалда китоб жуда кам бўлар эди. Мактаб кутубхонасида ўзбек тилидаги асарларга нисбатан қозоқ тилларидаги асарлар кўп бўлар эди. Мен бу асарларни хоҳ ўзбекча бўлсин, хоҳ русча бўлсин қийналмай ўқир эдим.

Мухтор Авезовнинг ҳикоя ва қиссаларини мен ўша пайтлардаёқ ўқиб чиққан эдим. Шунинг учун ҳам ушбу мукофотга сазовор бўлган «Абай» романини 2-3 кундаёқ ўқиб тугатдим. Бу асарнинг мени мафтун этган томони шу нарса бўлдики, мен ўқир эканман, худди ўзим туғилиб ўсган қишлоғим– Қарноқ атрофидаги сой ва ирмоқлар бўйида, тоғ ёнбағирларида жойлашган, болаликдан таниш қозоқ овулларига боргандай, у ердаги тенгқурлар билан юз кўришгандай бўлдим.

Ёдимдан кўтарила бошлаган қозоқ дўмбирасининг ўйноқи куйлари, қозоқ йигит-қизларининг дилрабо қўшиқ ва ўланлари қулоқларим остида қайта янграгандай туюлди. Ёзувчи ўз халқининг удумлари, расм-русумларини шундай тиниқ бўёқлар ила чизган, қаҳрамонларини эса ўз фарзандларидек шундай чуқур меҳр билан тасвирлаган эдики, улар ҳатто менинг ҳам худди ўз онам, бувим, ака-укаларим, тоға-жиянларимдай ўзларига ром қилиб қўйди.

Мухтор Авезов тасвирлаган Абайнинг ажиси (бувиси) Зери кампир менинг меҳрибон бувимнинг ўзгинаси эди. Зери бувининг ҳамма қилиқлари, ёш Абайга бўлган чексиз меҳр-муҳаббати, бирда бир ҳовуч қанд-қурс, бирда бир ҳовуч…, хуллас топгантутганини Абайга бериб, эркалашлари, қулоғига ўлан айтиб ухлатишлари, ҳамма-ҳаммаси марҳум бувимнинг ўзгинаси эди.

Зотан, «Абай» романидаги аёллар образи жаҳон адабиётидаги энг гўзал, энг мафтункор образларни эслатади. Абайни ўз хоҳишига зид равишда севмаган қизига уйлантиришлари ва бунинг оқибатида ҳар иккаласининг фожиавий аҳволига мубтало бўлишлари нимаси биландир Отабек, Зайнаб воқеаларини эслатади. Абайнинг илк севгилиси Тўғжон эса, ҳам севгиси, ҳам ҳаётининг воқеий интиҳоси жиҳатидан Кумушбибини эслатади.

Мен кейинчалик Мухтор Авезовнинг «Менинг биринчи устозим Абдулла Қодирий эди», деган сўзларини ўқиганимда, Абай дийдорига етолмай, ҳаётдан кўз юмган Тўғжонни эсладим.

Умуман, Абай эмас, романдаги севги тасвири Тўғжон ва Ойгеримга бағишланган саҳифалар ўзининг мусаффолиги, самимийлиги, кўркамлиги билан пок муҳаббатнинг энг юксак тимсоли даражасида кўтарилган дейиш мумкин.

Албатта, Мухтор Авезов фақат лирик тасвирлар устаси бўлганда, у ўз халқининг бадиий қомусини ярата олмас эди. Мухтор Авезов, авваламбор, қозоқ халқини акс эттира олган, унинг босиб ўтган улкан ва мураккаб йўлини эпик планда ва бадиий юксак савияда чизиб бера олган ёзувчидир. Агар ёзувчи қозоқ адабиётининг классигини фақат бир томонлама – ёшлиги ва ўспиринлик давридаги муҳаббатинигина тасвирлаш билан кифояланса – бу тасвир қанчалик нозик ва нафис бўлмасин, у кичик кўламдаги ёзувчи бўлиб қолар эди.

Мухтор Авезовнинг буюклиги шундаки, у қозоқ халқи ҳаётининг энг драматик пайтларини тилга олиб, фожиавий ва эпик образлар яратади. Буни, авваламбор, Кунанбай образи орқали кўрамиз. Кунанбай – бепоён қозоқ даштининг қиличидан қон томган бийи. У шафқатсиз, бир кўзли, ҳудудсиз қозоқ даштида истаган ҳукмини ўтказа олар эди. Унинг амри нафақат, бировларнинг молини боқиб, аранг кун кечирадиган қозоқ қўйчивонлари ва туякашлари, чўпон-чўлиқлари учунгина эмас, балки манаман деган бойлар, беклар учун ҳам қонун, унинг дегани деган, қилгани қилган. У хоҳласа, ўз йигитларини қўшни бийликларга юбориб, баримта олади, яъни минглаб йилқи, туя ва қўра-қўра қўйларни тортиб олиб, ўзиники қилади. Хоҳласа, бир шўрликнинг ёш ва сулув хотинини тортиб олади. Ёшликда ўз юртдошларининг азоб-уқубатларини кўриб, изтиробда ўсган ёш Абай отаси Кунанбайнинг халққа қилган бу жабру ситамларидан қаттиқ куюнади. Эр ета бошлаганда эса отаси билан кўп тўқнашади. Унинг жабру зулмларидан қон қақшаган чўпончўлиқларни, қўйчивонларни, умуман, меҳнаткаш халқни ҳимоя қилишга уринади. Бу тўқнашувлар романнинг баъзи ўринларида юксак фожиавий акс эттирилган.

Биз қозоқ адабиёти тарихидан яхши биламизки, Абайнинг шахсий ҳаёти ниҳоятда оғир кечган, у гарчи давлатманд бўлган бўлса ҳам, ҳаётида бир нечта севимли фарзандларини ўз қўли билан дафн этган. У ўз севган халқи ҳаётидаги баъзи бир нуқсонларини, жумладан, баримта олишликлар, уруғ ва қабилалар ўртасидаги низо ва нифоқлар ва кўп нуқсонлар сабаб оддий инсонлар чекаётган азиятларни кўриб, ич-ичидан эзилган.

Абай бу ҳақда ўзининг машҳур «Қора сўзлар» деган китобида куйиб-ёниб гапирган. Ўрни келганда шуни айтиш керакки, Абай ўз халқини бошқа халқлардан, жумладан, ўзбек халқидан ўрганишга чақирган.

«Ўзбеклар ниҳоятда билимдон, ҳунарманд ва савдо-тижорат соҳасида устаси фаранг халқ», деб ёзган ва ўз халқини ўзбек халқидан ўрганишга даъват этган. Абай ҳаёт қийинчиликларидан кўнгли ўксиб, руҳан эзилган онларида рус адабиётига мурожаат қилган. У, айниқса, А.С.Пушкинни севган. Шу боис ҳаёт кўзига қоронғи кўриниб кетган онларида Пушкин асарларидан тасалли қидирган. Унинг шеър ва романларини қозоқ элига биринчи бўлиб таржима қилган ва бундан нотинч ўйлари, қалби тўла дардларига малҳам топган, тасалли олган.

Мухтор Авезовнинг қозоқ халқи олдидаги энг юксак хизматлари ҳам шундаки, у буюк оқиннинг қалбидаги бу тўлқинларнинг ҳаммасини тасвирлаб бера олган ва буюк оқин қалбидаги энг нозик тўлқинлар, дарду ҳасратлар, чексиз туғёнларни ифода этиш орқали Абайнинг жаҳон халқлари юракларидан ўрин олишини таъминлаган. Чунки инсоният қанча халқ, қанча элат, қанча миллатга бўлинмасин, барибир уларнинг қувончлари ҳам, дарду ҳасратлари ҳам, дунёга келиб чеккан изтироблари ҳам, азоб-уқубатлари ҳам бир хил бўлади.

Мухтор Авезов бу улуғ ҳақиқатни ёшлигиданоқ илғай олган сўз санъаткорларидан бири эди. 1977 йили қозоқ халқи Мухтор Авезовнинг 80 йиллигини нишонлаганда камина бу тантаналарда иштирок этишга мушарраф бўлганман. Шунда бу тантаналарда иштирок этиш учун Олмаотага ташриф буюрган кўп миллатли адиблар қаторида мен аввал Мухтор Авезов туғилган оддий қозоқ овулини, ундан кейин Абай бобо таваллуд топган овулни кўриб, қабрига таъзим бажо келтирдим.

Шунда мен бир нарсага амин бўлдимки, инсониятнинг барча даҳо фарзандлари оддий қишлоқ, овулларда туғилиб, вояга етар экан. Бундай одамлар болаликдан, оддий кишиларнинг, қўйчивонлар ва деҳқонлар, боғбонлар ва уларнинг фарзандлари билан баробар вояга етиб, кўрган бахтиёр кунлари ҳам, ғурбатли онлари ҳам бир бўлар экан. Шунинг учун ҳам улар орасидан етишиб чиққан улкан истеъдод соҳиблари халқ ҳаётини тасвирлашда юксак зафарларга эришишга муяссар бўла олишар эди.

Ўшанда, Мухтор Авезов овулига буриладиган жойда бизга қозоқ фольклоридаги Қози Кўрпеш ва Баян Сулув қабрини кўрсатишди. Маълумки, қолоқ урф-одатлар сабаб бу икки севишганларнинг ҳаётига завол бўлган машҳур қозоқ достони бепоён Семей далаларининг худди шу маконида рўй берган экан. Чамаси, бу машҳур ривоятни болалигидан эшитиб, юраги зирқираган Мухтор Авезов «Қози Кўрпеш ва Баян Сулув» драмасини яратган.

Ўйлайманки, Мухтор Авезов кейинчалик жаҳонда машҳур бўлган «Кўк серек» ҳикоясида акс эттирилган воқеаларни ҳам болалигида ўша ўзи туғилган, севган овулида эшитган. Болалигида, эҳтимол, ўзининг бувиси Зери кампирдан эшитган бу ҳангома кейинчалик бутун жаҳонни айланиб чиққан ажойиб ҳикояга айланган.

Мен Мухтор Авезов асарларининг туб моҳиятини, уларни яратишга туртки бўлган омилларни ёзувчи туғилган овулда бўлиб, унинг болалик йиллари кечган яйловларни ўз кўзим билан кўрганимда, бу ҳақиқатни охиригача англадим. Семейдан анча йироқ оддий қозоқ овули – шувоқ, ёвшан, туя бўйи қамиш ўсган жарликлар ва бепоён янтоқзорлар билан ўралган кичкинагина овул кичкина Мухторга бир дунё қувонч бағишлаганлигини илғаб олиш қийин эмас эди.

Мен кўзимни юмиб, жажжи қўзичоқлар, кўзлари катта-катта бўталоқлар ва ҳуркак тойчоқлар, дала гиёҳларининг бетакрор, нозик бўйлари уфуриб турган қозоқ дашти ёзувчининг болалик ва ёшлик йилларига ўзгача бир латофат бахш этганини дилдилимдан ҳис қилдим. Бу ҳиссиёт Мухтор Авезов овулидан кейин буюк оқин Абай Қўнанбай ўғли туғилиб вояга етган Чингизтов этакларини кўрганимда яна ҳам чуқурлашди. Биз ўшанда Чингизтов сойидаги қабристонга бориб, улуғ шоирнинг қабрига гулчамбарлар қўйдик. Сўнгра Абай яшаган овулни, унинг кексалик йиллари ўтган, энг кейинги, суюкли хотини Ойгерим билан кечган охирги дақиқаларининг шоҳиди бўлган қора уйларни зиёрат қилдик. Чингизтов нафақат Абай, балки Мухтор Авезовнинг қалбида ҳам энг суюкли бир макон сифатида намоён бўлади. Абай ҳаётининг ҳам энг бахтли, ҳам энг фожеий ҳодисаларининг жонли гувоҳи тимсоли даражасига кўтарилган.

Биз улуғ ёзувчи яратган «Абай» романини ўқир эканмиз, ёзувчи ижоди учун унинг ёшлик йиллари ўтган она тупроқ, болалик чоғларида бошидан кечирган бирда ғамгин, бирда бир олам қувонч келтирган кунлар нақадар катта аҳамиятга эга эканлигини яққол тасаввур этамиз. Жаҳон адабиётидаги кўп нодир ва ноёб асарлар айнан шу болалик ва ўспиринлик йиллари ўтган замин билан, санъаткорни қуршаган олам ва авваламбор, уни йўргаклаб олган бувилар, оналар, холалар, улар айтган қўшиқлар билан боғлиқ бўлади.

Фақат бу унутилмас бетакрор йилларни бутун гўзаллиги билан, нафосати билан тасвирлай олиш, уларни қоғозга тушира олиш бахти ҳамма ёзувчиларга ҳам насиб этавермайди. Бу улуғ бахт фақат улуғ истеъдод соҳибларигагина насиб этади.