Текст книги "СЎЗ"

УМИД МУҲАББАТДАДИР

Мақсуд Шайхзодадек салоҳият эгасини, оламга шундай шоирни инъом этган халқ чиндан ҳам саодатманддир. Озарбайжон халқининг фарзанди ўз тақдирини Ўзбекистон билан боғлаган, ўзбек тилида ижод қилган. Шайхзода бизга адабиётда мавжуд бўлган барча жанрларда намуна бўларли, унутилмас асарларни мерос қолдирди.

Шайх ака ҳаёт вақтидаёқ тирик классик деб ном олганлар жумласига киради. Агар Шайх каломининг илк маъноси раис ёки оқсоқол бўлса, Шайх ака ҳақиқатан Ғафур Ғулом, Ойбек, Ҳамид Олимжон ва Миртемирлар каби ўзбек шеъриятининг чинакам раисларидан бири эдилар. Бўйи баланд бўлмаса-да, миқти, жингалак соч, қирғийбурун, учбурчак мўйлови тагида ҳамиша хиёл кинояли табассум жилва қилиб турадиган бу табаррук зот Тошкент кўчаларидан ўтганда унга салом бермайдиган одам бўлмас эди. Сиз салом берганингизда у кишининг гапни чўзмаслик мақсадида саволингизни қоқ белидан узиб: «Ўзларидан сўрасак?» деган машҳур ибораси-чи? Бу ширинзабон, доно ва дарвешона шоирнинг ғалати суҳбатлари, ҳатто қирқ-эллик кишилик давраларнинг ҳам зериктирмайдиган тарихий ривоят ва ҳикояларга тўла сермазмун ҳангомалари-чи? У кишининг бу ҳангомалари нақл ва маталларга сероб суҳбатларини эшитиш насиб этган, у маҳалда ёш, ҳозир эса сочларимиз оқарган адиблар бу серфайз гурунглар, Шайх аканинг ҳам дилбар, ҳам хиёл муғамбир табассуми билан ёришган суҳбатларини тоабад унутолмаймиз!..

Марҳум минг тўққиз юз эллик еттинчи йил куз пайти Ўзбекистон зиёлиларининг 1-съездида сўзлаган нутқида шундай деган эди: «… шоирлар, одатда, хаёлпарастликка мойил бўладилар. Мана, мен ҳам шу тарихий съездимиздаги вазиятга қараб ўйлайман. Кошки шоиримиз Зокиржон Фурқат бугун шу ерда президиумда ўтирган бўлса эди! Зотан бундай орзуда табиатга хилоф ҳеч қандай гап йўқ. Агарда Фурқат тирик бўлганда эди, у тўқсон саккизда бўлар эди. Бу Жамбул умридан бир ёш кам, эндиликда барҳаёт юрган озарбайжонлик Маҳмуд Эйвоз ўғлидан эса эллик ёш кичикроқ умр бўлар эди».

Мақсуд Шайхзоданинг бу сўзларини эслаб мен ҳам хаёлпарастликка берилгим келади: агар Шайх ака тирик бўлганда, ушбу байрамни файз билан тўлатиб ўтирмасмидилар?! Шайх ака учун 80 йиллик умр нима деган гап эди?! Ахир кавказликлар учун бир ярим, икки аср яшаш сира ҳам ажабланарли эмас-ку, бирга-бирга чақчақлашиб, гурунглашиб ўтказсак бўлмасмиди, бу тўйни! 58 ёш кавказликка ярашадими?

Аммо хаёлпарастликни бир чеккага олиб қўйиб, ҳаёт ҳақиқати ҳақида ўйлайдиган бўлсак, Шайх аканинг нега бунча қисқа умр кўрганини тасаввур қилиш қийин эмас.

Шайхзода қирчиллама ёшида, эндигина қирқ ёшдан ошган навқирон бир пайтида туҳматга учради, Сталин номи билан боғлиқ шахсга сиғиниш даврининг қурбони бўлди. Бутун қони жони билан, шакли шамойили, насабига кўра айнан шоир Шайхзода миллатчиликда айбланди. Оғир туҳматга дуч келди, бу туҳмат туфайли у севикли диёридан узоқларга дарбадар қилиниб, бир неча йил она юртидан жудоликка маҳкум этилди. Шайхзода фақат буюк адиб эмас, балки ёрқин истеъдодли таржимон ҳамдир. Зотан у киши ўзбек адабиётида бадиий таржима усталаридан биридир. Рост, Мақсуд Шайхзоданинг таржима асарларида гоҳ-гоҳ тилга оид жузъий нуқсонлар учраб турар эди. Аммо образ талқинида мазмунни сақлашда унга тақилган айбномалардан шубҳасиз устун турарди. Агар биз бугун, бу улуғ зотнинг хотира кечасида ҳаётда юз берган майда-чуйда, икир-чикир гаплар, ачинарли воқеалардан юқори туриб, Шайхзода ижодига хос ғурур билан ёндашадиган бўлсак – бундай ёндашишни Шайхзода шахси ва яратган асарлари ўзи тақазо этади, чунки Шайх ака ҳаёт вақтида ҳам ўз рақибларига бир оғиз ёмон гапирган эмас – агар шу нуқтаи назардан ёндошадиган бўлсак, бу зотнинг сиймоси нигоҳимиз олдида янада улуғлашиб, буюк инсон даражасига кўтарилади. Шайх ака нафақат ижодда, ҳаётда ҳам улуғ алломаларга хос олийҳимматлик билан ўз рақибларининг қилмишларини кечириб кетаверар, уларга таъна-дашном қилмас, қасоскорликка берилмас эди. У камтар, мағрур инсон эди ва ижодий мусобақадан бошқа «қасоскорлик»ни қатъий тан олмас эди. Мана энди бугунги кунда М.Шайхзодадан қолган бой меросни кўздан кечирарканмиз, масалан, драматургияда 50–60-йилларда у кишига тенг келадиган бирон драматург йўқлигини тан олишга мажбурмиз.

Шайх аканинг бир қатор шеърлари бизнинг ёдимиздан кўтарилмай, бизга ҳамроҳ бўлиб яшаб келмоқда. Хусусан:

 
Умрлар бўладики
Тиригида ўликдир.
Ўлимлар бўладики
 

Ўлган одам тирикдир – мисраларини ёд билмайдиган китобхон орамизда йўқ, агар бор бўлса, ўқиб ёдлаб олсин. Ёки масалан, мен ўзбек тўйлари, базм ва зиёфатларида «Яхшилар қадри» шеъри ўқилмаган онларни кам эслайман.

 
Дўстлар, яхшиларни авайлаб сақланг!
«Салом» деган сўзнинг салмоғин оқланг.
Ўлганга юз соат йиғлаб тургандан –
Уни тиригида бир соат йўқланг!
 

Шайх ака ўз дўстлари ва рақиблари билан мусобақалашиб, 58 йиллик умри давомида биз учун йигирмадан ортиқ мажмуаларга жойлашган шеърий бадиалар, балладалар ва достонлар, «Жалолиддин Мангуберди» ва «Мирзо Улуғбек» каби драмалар, 300 дан ортиқ илмий монография, тадқиқий рисола ва публицистик асарларини мерос қилиб қолдирди.

1963 йилда яратилган «Мирзо Улуғбек» беш пардали тарихий фожиаси жаҳон драматургия андазалари даражасида десак, асло муболаға бўлмайди.

 
Марҳабо, эй, самоватнинг олтин элчиси!
Нега белинг шунча букик, чарчаб қолдингми?
Оҳ, азизим, минг-минг йиллар йироқ йўлларда
Юрган йўлчи толиб қолса, таажжуб эмас!
Аммо доим умидворсан. Тўрт-беш кун ўтгач,
Белинг ростлаб, қоматингни тўғрилайсан-ку!
Оқ йўл санга, манзилларда толмаган, Ҳилол!
 

Улуғбекнинг биринчи монологи шундай бошланади. Ҳақиқий зиёлининг тақдиридан баҳс юритувчи бу мисралар ўқувчининг (ва томошабиннинг) қалбларини зирқиратади. Буюк олим Улуғбекнинг дарди Шайхзоданинг ҳам дарди бўлиб эшитилади.

Асарда буюк аллома ва йирик сиёсий арбобни шунчаки тарихий образи яратилибгина қолмай, умуман ҳар қандай шахснинг, ҳар қандай сиймонинг – у хоҳ зиндондаги чилангар Пири Зиндоний бўлсин, хоҳ Бобо Кайфий янглиғ майпараст бўлсин, хоҳ султону, хоҳ шоир бўлсинтақдири замирида ҳар қандай даврга хос мангу бир чигаллик, унутилмас бир дард мавжудлигини унутилмас лавҳаларда ҳикоя қилади. Зиёли инсоннинг жоҳилият билан тўқнашуви, иффатли инсоннинг нопоклик билан курашиши ҳақгўйликнинг туҳмату маломатлар билан олишуви – бу асрлар оша кўчиб юрувчи сайёҳ манзаралар «Мирзо Улуғбек» фожиасининг бизнинг давримизга ҳам камарбаста, бизнинг давримиз учун ҳам хизмат қилувчи буюк асар деб таърифлашимизга асос беради. «Мирзо Улуғбек» халқ ва ҳокимият мавзуини ҳар тарафлама таҳлил ва тадқиқ қилувчи обида асарларимиздан биридир.

Фурсатдан фойдаланиб, шу ҳақиқатни ҳам эътироф этиб ўтишни лозим кўраман: Шайх аканинг «Мирзо Улуғбек» драмаси яратилмаганида бизнинг тарихий романчилигимиз, эҳтимол каминанинг «Улуғбек хазинаси» романи ҳам яралмас эди.

Мақсуд Шайхзоданинг тадқиқий асарлари, айниқса, Алишер Навоий лирикасига оид илмий мақолалари, жумладан, «Ғазал мулкининг султони» асари ўзбек адабиётшунослигининг энг ёрқин саҳналаридан биридир ва улар ўзбек адабиёти назарияси соҳасида қилинган ишлар сирасида ўзига хос бир мактаб бўлиб қолди.

Танқидчи дўстларимиздан бири: – «Шайхзоданинг энг ажиб сўзи – унинг айтиб улгурмаган сўзлари ва энг ажиб тақдири – келажагидир», деб ёзади.

Дарҳақиқат, Мақсуд Шайхзода Беруний ҳақида драматик асар битишга киришган эди. Олимимиз Муҳсин Зокировнинг далолатича, муаллиф бу асарини битказган, яна бир қайта кўриб чиқиш ниятида касалхонада ётиб ҳам қўлёзмаси устида ишлаётган экан. Аммо қўлёзма йўқолган, дейди олим. Ҳарқалай, нима бўлганда ҳам, Шайхзода бу ажойиб асарини поёнига етказиш арафасида оламдан ўтди.

Биз мазкур асардан Муҳсин Зокиров кўчириб олган парча билан танишдик. Бу парчани кўздан кечирар эканмиз (у «Шарқ юлдузи» журналининг ноябрь сонида эълон қилинди), ўзбек халқи қандай улуғ бир обидага эришолмай қолгани тўғрисида ўйлаб, афсус-надоматлар ичра хаёлга толамиз ва яна Улуғбекнинг васият монологи қулоқларимизда жаранглай бошлайди:

 
Васиятим, васиятим! Ким ҳам эшитгай,
Мулким йўқки, бировларга мерос қолдирсам,
Хазинам йўқ, бировини бойитиб қўйсам.
Меросимдир китобларим ва жадвалларим.
Бир мероски, замон уни маҳв этолмайди.
Бир мероски, ворислари шу ватан аҳли,
Бир мероски, баҳра топар ундан ер юзи.
Эсиз, эсиз, ватанимга сўнг китобимни
На бировлар эшитади ва на ёзмоққа –
Бу бойловлик ва ярадор қўлим қодирдир.
… Қаердасан, дастёрим, содиқ навкарим?
 

Улуғбекнинг васияти – Шайхзоданинг васияти. Шайхзода бизга замон маҳв этолмайдиган мерос қолдирди. Ва эсизки, устод сўнг китоби «Бе руний»ни бизга етказолмай кетди. Шафқатсиз ўлим уни орамиздан бевақт юлиб олди. Аммо биз, бугунги қалам аҳллари – Шайхзода анъаналарининг давомчилари, биз – бугунги «содиқ навкарлар», биз – нима қилаётирмиз?

Ўзбек халқининг Озарбайжонда туғилган ва халқимизни жон-дилидан севиб қолган улуғ фарзанди мен юракдан, ишонч билан таъкидлаб айтаманки, абадий хотирамизда яшайди.

Биз Мақсуд Шайхзода истеъдоди қаршисида бош эгар эканмиз, бугунги Шайхзодалар умрини қисқартиришга эмас, балки уларнинг умрига умр қўшишга сафарбармиз, дегим келади.

«Ёшлик» журнали, 1990 йил, 3-сон

ҚАҲҲОР ҲАҚИДА ЎЙЛАРИМ

Шароф ака қилт этмадилар. Қандай ўтирган бўлсалар, шундай ўтиравердилар. Аммо Кенгаш аъзоларидан бир-иккитаси ҳушёр тортиб, юқорига ўқрайиб қарадилар, шундай қаҳр билан қарашдики, овозлар аста-секин ўчди. Аммо Кенгаш аъзолари ҳушёр тортса ҳам Иззат ака ҳушёр тортмадилар-у, «сўз»ни:

– Абдулла Қаҳҳор тили шундай бебаҳо бир хазинаки, рус дўстларимиз шу хазинадан баҳраманд бўлиши учунгина ўзбек тилини ўрганишса бўларди, – деб якунладилар.

Бўлди қарсак, бўлди қарсак. Бу сафар мажлис аъзоларининг ўқрайиб ва хўмрайиб қарашлари ҳам қарсакни тўхтата олмади.

Шароф ака, эсимда, ҳамон қилт этмай ўтирибдилар.

Иззат акадан кейин узоқ табриклар бошланди ва ниҳоят тўй боланинг ўзига сўз берилди…

Абдулла ака олтмиш ёшига қарамасдан қадди сарв, узоқдан худди салла ўрагандай оппоқ бошини мағрур кўтариб, вазмин одимлаб минбарга чиқдилар.

Нутқидаги:

«Честь бериб турадиган солдат эмасман», деган гаплари ёдимда, бу ёғи нима бўларкин, деб ҳаяжонланаман.

Ҳақиқатан, нутқнинг тагдорлигини фақат мен эмас, бутун зал сезди чоғи, ўша жойга келганда… ўша замоннинг тили билан айтганда, «узоқ давом этган гулдурос қарсаклар бошланди».

Саҳнадан кўзимни узмайман: Кенгаш аъзолари хўмрайишган, қовоқларидан қор ёғади. Аммо Шароф ака (иродасига қойил) бошда қандай ўтирсалар шундай ўтирибдилар.

Шу пайт, назаримда, яна бир қалтис иш бўлди. Абдулла ака нутқини тугатиб, қалқиб кетган залнинг якдил олқиши остида минбардан тушиб биринчи қатордаги жойига борганида, Кибриё опа минбар томон ишора қилиб бир нималар деди… чамаси, «Ўрисчасини ҳам ўқинг, ўрислар ҳам эшитсин», дедилар шекилли, Абдулла ака орқасига қайтиб, ўрисча матнни ўқиб бердилар.

Ўзи-ку, театрда саҳнада ўтирган беш-олтита бюро ва ҳукумат аъзоларидан бошқа ўрис йўқ эди… Талабаларнинг «ўзбекча бўлсин!» деган хитобларию Иззат аканинг сўзларидан кейин усиз ҳам «миллатчилик» руҳидан серрайиб қолган бюро аъзоларига эса «солдат эмасман» деган нутқни ўз тилларида такрор қилиш батамом ортиқча, яъни ўлганнинг устига чиқиб тепиш билан баробар эди. Нафақат бюро аъзолари Москвадан тўйга келган делегация раҳбари, «Дружба народов» журналининг бош муҳаррири Сергей Баруздин ҳам, кейин эшитсак, пойтахтга қайтиб бориб, ёзувчилар союзида «Ўзбекистонда миллатчилик авжида, Қаҳҳор юбилейи ғирт миллатчилик руҳида ўтди!» деб ваҳима кўтарибди, жар солибди.

Биринчи куни, тўй кайфиятлари, театрда ҳукм сурган байрам руҳи сабаб, театрда бўлган воқеалар ва Қаҳҳор нутқи раҳбарларда қандай таассурот қолдирганини, хусусан, бу таассурот келгусида адабий муҳитга қандай таъсир этишини яхши англамовдик, албатта… Боғда катта зиёфат, тўй бола шаънига айтилган ширин-шакар нутқлар, мадҳлар, гўзал қадаҳлар (иккинчи куни ҳам) тинч ўтди.

Учинчи куни ҳар хил шивир-шивирлар, кўнгилни ғаш қилувчи пичир-пичирлар бошланди. Ўша куни мен кимнидир кўргани 2-стационарга борган эдим. Борсам… Мен йўқлаб борган одам билан бирга… Марказқўмнинг масъул ходими, Қаҳҳор юбилейининг ташкилотчиси Муҳаммаджон Мирзамуҳаммедов (у ҳам оламдан ёш ўтди, жойи жаннатда бўлғай) юрагини чангаллаб ётипти. Юбилей ҳақида гап кетган эди, раҳматли ёниб кетди! Сув бериб, валидол бериб аранг тинчитдик. Шундай бўлса ҳам, кечадан кейин бўлиб ўтган гапларни айтиб берди.

Мен бу гапларни марҳумдан қандай эшитган бўлсам, шундай ҳикоя қиламан. Агар марҳумдан бирор хато кетган бўлса ёки мендан ўтса, Худонинг ўзи кечирсин!

Муҳаммаджоннинг айтишича, кечадан кейин Шароф ака кабинетига кирар-кирмасданоқ Москвадан устма-уст иккита телефон бўпти. Биринчиси – КГБдан, иккинчиси – Марказқўмдан. Ҳар иккала қўнғироқнинг мазмуни битта: «Наҳот, Қаҳҳор эски миллатчи эканини билмас эдиларингиз, юбилей эмас, миллатчиликнинг ошкора намойиши бўпти-ку кечада!» Шундан кейин, табиий ким айбдор, ким масъул эди бу кечада? Маърузачини ким танлаган, қабилида дарғазаб сўроқлар, гуноҳкорни қидир-қидирлар бошланибди. Ва Афанди эмас, ҳамиша унинг эшаги айбдор бўлганидек, калтакнинг каттаси охир пировардида Муҳаммаджоннинг бошида синибди-ю, унинг юраги санчиб йиқилиб қолибди. «Тез ёрдам»ни чақиришиб, бу ерга олиб келиб ташлашибди.

Ҳақиқатан, сал ўтмай, яна ўша эски, носоғлом ҳолат, ҳар хил миш-мишлар, миллатчилик ҳануз йўқолгани йўқ, унга қарши аёвсиз кураш лозим қабилидаги нохуш гаплар кўпая бошлади.

Бир-икки кундан кейин Марказқўмга чақириб қолишди. Борсам… Рафиқ Нишоновичнинг кабинетида лиқ тўла одам (у киши дам олишдан қайтган эканлар). Ҳамма бош муҳаррирлар, радио ва телевидение раҳбарлари, бир нечта, Абдулла аканинг тили билан айтганда, асарлари «Тўйтепадан нари ўтмаган» классиклар. Марказий газетлар мухбирларидан – битта каминаи камтарин.

«Оббо, навбат бизга кепти-да! Калтак бугун бизнинг бошимизда синар экан-да!» – дедим ичимда. Худди айтганимдек бўлди. Таътилдан бурунгидан ҳам очилиб-сочилиб, куч йиғиб, жўшиб келган Рафиқ Нишонович гапни узоқдан бошладилар.

Империализм бетиним таҳдид қилиб турган бир вазиятда ғоявий қуролимиз бўлмиш матбуот, адабиёт ва санъатнинг масъулияти, миллатчиликнинг зарари ва бу масалада алоҳида ҳушёрлик лозимлиги ҳақида гапириб келдилар-у, тўсатдан Абдулла Қаҳҳор юбилейига ўтиб, матбуотда эълон қилинган мақолаларни таҳлил қила бошладилар.

Маълум бўлишича, матбуот бу ишда жиддий хатоларга йўл қўйган, агар эълон қилинган материаллар асосида ҳукм чиқарилса, адабиётимизда Қаҳҳордай бошқа катта ёзувчи йўқ, деган хулоса чиқариш мумкин. Қайси бир газета Қаҳҳор ҳақида «Адабиётимизнинг қуёши» деган мақола эълон қилган экан, муҳарририни турғазиб қўйиб, роса ўсал қилди.

Қани энди «Рафиқ Нишонович, бир ой аввал айтган гапларингиз, берган кўрсатмаларингиз эсингиздан чиққан бўлса?» – дейдиган мард топилса. Қаёқда? Буни айтгани на юрак бор, на тил.

Йўқ, мен бу гапларни Нишоновни қоралаш ё таъна қилиш учун ёзаётганим йўқ. У кишининг ўрнида, эҳтимол, биз ҳам шу йўлни тутармидик. Мен буни давр ўйинлари ҳақида аниқроқ тасаввур бериш учун ҳикоя қиляпман, холос.

«Маҳаллий» муҳаррирларнинг пўстакларини қоқиб бўлиб, Рафиқ Нишонович «Литгазета»га ўтдилар.

– Мана, «Литгазета»ни олайлик, – дедилар у киши, ер остидан менга бир нигоҳ ташлаб. – Ишонган мухбиримиз Одил Ёқубов нима қиляпти ўзи. Ой боқса ҳам Қаҳҳорга боқади, кун боқса ҳам Қаҳҳорга боқади. Газетага ҳикоя керак бўлсаям – Қаҳҳор, мақола керак бўлсаям – Қаҳҳор, асардан парча керак бўлсаям – Қаҳҳор. Ё Қаҳҳордан бошқа катта ёзувчиларимиз йўқми. Мана бу кишиларни олайлик, – Рафиқ Нишонович шундай деб, даврада ўтирган бир нечта классикларимизнинг номларини тилга олди. Классикларимизнинг лабларида мамнун табассум, кўзларида қувонч порлади…

Рафиқ Нишоновичнинг танқиди шундай қаттиқ ботдики, эртасига эрталабданоқ гарчи қабул қилишига ишонмасам ҳам, телефон қилдим. Котибаси, одатдагига хилоф тарзда улаб берди. Мен қабул қилишларини сўрадим.

– Э, келинг, ҳозироқ келаверинг, – дейди Нишонов, ҳар доимгидек хушнуд, ҳатто қувончли овозда.

Бордим. Рафиқ Нишонович ёш, бахтиёр, худди кўпкарига шай тулпордай кучга тўла, узун кабинетининг тўридаги курсисидан чаққон туриб, остонага келиб кўришди. Кўришганда ҳам қўлимни шарақлатиб уриб, эски қадрдонларча кўришди.

Тўғрисини айтсам, ўжарлигим тутиб, бир ой аввал айтган гаплари, берган кўрсатмаларини эслатмоқчи бўлиб боргандим. Бундай чапанича муомаладан кейин шаштимдан тушдим. Унинг кечаги гапларини, асарлари «Тўйтепадан нари ўтмайдиган» классикларимизни кўрсатиб, «Литгазета»да нега фақат Қаҳҳор чиқади, бу ҳурматли ёзувчиларимизнинг асарлари нега босилмади, Одил Ёқубов нима қиляпти ўзи, қабилидаги таъна-маломатларини эсига солдим.

– Ахир Қаҳҳор қиссасидан парча Константин Симонов таржимасида чиқди-ку! Симонов таржима қилса, буларнинг асарлари ҳам чиқарди. Лекин Симонов ёнларига ҳам яқинлаштирмайдику бу классикларни Рафиқ Нишонович! – дедим куйиниб.

Рафиқ Нишонович қаҳ-қаҳ отиб кулдилар-у, ўринларидан турдилар:

– Шунга ҳам хафа бўлиб юрибсизми? Секретарь бўлгандан кейин танқид қилади-да ахир! Парво қилманг, дўстим! – у шундай деб, гап тамом деган маънода қўлимни яна шарақлатиб урди. Ҳамма дардим самовардай қайнаб, кабинетни тарк этишга мажбур бўлдим. Беш-олти ой ўтмади ҳамки, бўлимга чақиришиб, «Ўз ихтиёрим билан ишдан бўшаш» ҳақида ариза беришимни талаб қилишди. Ўша ердан чиқмасданоқ талаб қилган қоғозларини ёзиб бердим.

Машҳур кечадан кейин сал ўтмай Абдулла ака ҳам шифохонага ётдилар… Кўкламда Москвага олиб кетишди. У ердан тобутга солиб олиб келишди. Раҳматлининг «Келгуси юбилейимни кўраманми, йўқми, етмишга бораманми, бормайманми? – дея ўзи ҳақида қилган шафқатсиз башорати рўёбга чиқди. Бир йилга бормасданоқ рўёбга чиқди. Оллоҳ жаннатдан жой ато қилгай, устоз!

Абдулла Қаҳҳорнинг ўзига хос хислатлари ҳақида

1. Ҳар бир йирик санъаткор сифатида, Абдулла Қаҳҳор менга авваламбор, ўз асарлари билан таъсир этган бўлса (мен адибнинг «Сароб» романини жуда ёшлигимда ўқиганман), қолаверса, у киши менинг асарларимда «нимадир» борлигини биринчилардан бўлиб сезган ва биринчилардан бўлиб бошимни силаган оқсоқол адибдир.

1954 йили Абдулла ака менинг «Икки муҳаббат» деган ҳикоямни ўқиб (бу ҳикояни у кишига Пиримқул Қодиров тавсия этган) мени суҳбатга чақирганлар. 1955 йили эса, Ҳамза театрида «Чин муҳаббат» пьесам қўйилиб, калтак тагида қолганимда, Абдулла Қаҳҳор – бу мавридда Абдулла ака уюшмамиз раҳбари эдилар, – орага тушиб, каминани ур-ур ва сур-сурлардан асраб қолганлар.

2. Характер чизишдаги маҳорат, битта-иккита сўз билан тирик одам ярата олиш санъати, юморга бой тили, ҳаётий тафсилотларнинг бойлиги.

3. Яхшига меҳрибонлиги, ёмонга шафқатсизлиги, ҳаётда ҳам, ижодда ҳам баб-баравар ҳаққонийлиги, ижодда ўзига хослиги, услубнинг бетакрорлиги, тилининг лўндалиги, равонлиги, теран фикр, салмоқли гапларни, улкан ижтимоий аҳамиятга эга бўлган, ҳатто бутун бир давр моҳиятини бир саҳифа, борингки, икки саҳифа ҳикояда («Ўғри», «Анор») ифода эта олиш санъати. Бу санъат сирларини ўрганишга интилиш – ҳар бир ижодкор учун ҳам қарз, ҳам фарздир.

АДАБИЁТИМИЗ ФАХРИ

Улкан сўз санъаткори Абдулла Қаҳҳор ижоди ўзбек адабиётининг шонли саҳифаларидан бирини ташкил этади. Fафур Fулом, Ҳамид Олимжон, Ойбек, Миртемир, Мақсуд Шайхзода каби атоқли ижодкорлар билан биргаликда Абдулла Қаҳҳор ўзбек маданиятини ривожлантириш, қаҳрамон халқимизнинг меҳнати ва олийжаноб фазилатини бутун дунёга маълум ва машҳур қилишда унутилмас хизмат кўрсатган заҳматкаш адиблардан ҳисобланади.

Абдулла Қаҳҳор русийзабон китобхонига ўзига хос носир сифатида Константин Симонов таржимасидаги «Синчалак» қиссаси орқали танилди.

Мен «носир сифатида» деб алоҳида урғу бераётганимнинг боиси бор, албатта. Чунки бунгача Абдулла Қаҳҳор номини (руссиялик томошабинлари) яхши билар эдилар. Унинг «Шоҳи сўзана» комедияси Давлат мукофотига сазовор бўлган ва мамлакат театрларида, жумладан, Москва ва Петербург театрларида намойиш қилинган эди.

Шу билан биргаликда Абдулла Қаҳҳор адабиётга ажойиб ҳикоянавис-новеллист сифатида кириб келди. Мазкур жанрда у ҳозирги кунда ҳам тенги йўқ устоз саналади.

Унинг ҳажм жиҳатидан кичик, икки-уч саҳифадан ошмайдиган «Анор», «Ўғри», «Кўр кўзнинг очилиши» сингари ҳикоялари аллақачон дарсликлардан ўрин олган бўлиб, уларнинг ҳаддан ташқари ихчамлиги, фикрининг лўндалиги, бадиий тўлақонлилиги, жумлаларнинг ниҳоятда сиқиқлиги, чуқур ижтимоий мазмун билан йўғрилганлиги кишини ҳайратда қолдиради.

Ёзувчи сўзга шунчалик хасиски, агар бу митти дурдоналарнинг ҳар бири қайта ҳикоя қилингудек бўлса, ҳикоянинг ўзидан кўра анча кўп жойни эгаллаган бўлар эди. Ёзувчи тилининг ҳайратомуз рамзийлигини, ўз қаҳрамонлари қалбига теран кириб боришини, уларнинг қайғу ва аламларига чуқур инсоний муносабатда бўлишини айтмайсизми?!

Мисол учун «Ўғри» ҳикоясини олайлик. Қобил бобонинг ҳўкизини ўғри уриб кетган. Ҳўкиз – камбағал деҳқоннинг яккаю ягона умиди ва таянчи. Чол элликбошига арз қилиб боради. Албатта, элликбошиникига қуруқ қўл билан бориб бўлмайди. Совғани олиб, элликбоши бу ҳақда аминга хабар беражагини айтади, ўз-ўзидан маълумки, бу иш ҳам совғасиз битиши қийин. Ҳар қалай, совға ўз кучини кўрсатмай қолмайди: амин қозига хабар қилишга ваъда беради. Шунда бусиз ҳам умрида рўшнолик нималигини билмаган чолнинг «қора кун»га атаб олиб қўйган сўнгги бисотларини охиригача қоқиб-суқиб олиб боришдан ўзга чораси қолмайди. Шу тариқа тўрачилик ва инқилобдан олдинги маҳаллий ва чор ҳокимиятининг даҳшатли пиллапояларидан юриб ўтар экан, чол ўзининг энг сўнгги мирисидан ҳам маҳрум бўлади. Тўрачиликка асосланган мазкур жамиятнинг энг юқори, мўътабар даргоҳига етганда Қобил бобо ўша давр учун мутлақо хос бўлган биргина жавобни эшитади: «Ҳўкизинг йўқолмасдан илгари бормиди ўзи?»

Жуда катта фош этувчи кучга эга бўлган, ҳаётнинг оғир юки остида эзилиб, адойи тамом бўлган бир кичик одамга нисбатан меҳр ва хайрихоҳлик ҳисси билан суғорилган бу ҳикоя бор-йўғи уч бетдан иборат, холос!

Адабиётимизда ҳали бошқа ҳеч кимга насиб этмаган бу услуб лўндалиги, тил рамзийлиги, сўз билан тасвирлаш маҳорати ёзувчининг кичик жанрдаги асарларигагина эмас, балки унинг қисса ва романларига ҳам хос хусусиятдир. Ўзининг дастлабки «Сароб» романини ёзганида Абдулла Қаҳҳор эндигина 25 баҳорни кўрган навқирон йигит эди. Бу асар 20-йилларда миллатчилик кайфиятига берилиб, йўлини йўқотган ва шу билан ўзининг ажойиб истеъдодини нобуд қил ган ёш ёзувчи тақдири ҳақида ҳикоя қилади. Ўша даврда Абдулла Қаҳҳордек ёш ёзувчи учун бундай мавзуда роман яратишнинг ўзи жуда катта жасорат, айтиш мумкинки, қаҳрамонлик эди. Ўзининг шу илк романи биланоқ Абдулла Қаҳҳор етук сўз санъаткорига хос бўлган фазилатлари ила китобхон ва танқидчилар диққатини ўзига тортди. Бу фазилатлар ёзувчининг «Қўшчинор чироқлари» романи, «Оғриқ тишлар» ва «Тобутдан товуш» сатирик пьесаларида янада ёрқинроқ акс этди. Хўш, адибнинг фазилатлари нималарда кўринар эди? Аввало, бу– кишиларни ташвишлантирган энг ўткир муаммоларни ҳаёт ичидан илғаб ва уларни кенг жамоатчилик ҳукмига ҳавола эта билиш, жонли, инсоний характерлар яратиш маҳорати, қолаверса, ёзувчи мушоҳадасининг дадиллиги ва ўткирлигида эди. Абдулла Қаҳҳор ижодида янада ёрқинроқ намоён бўлган ва маҳорати билан бир вақтда ўса борган тағин бир фазилат – бу унинг ҳақиқий сатирик истеъдодга эга бўлишидир. Афтидан, унинг Гоголь ва Чехов асарларига ёшликка хос ўчлик ва ҳаяжон билан мурожаат этиши бежиз бўлмаган. Бунинг натижаси ўлароқ, у рус адабиётининг мазкур икки даҳоси қаламига мансуб «Ревизор», «Чиновникнинг ўлими», «Хамелеон» ва бошқа кўплаб асарларнинг маҳорат жиҳатидан бетакрор таржима намуналарини қолдирдики, биз улар қошида бир умр таъзим қиламиз. Ёзувчиларимиз ижодида алдамчилик, таниш-билишлик ва пора устидан ҳеч ким Абдулла Қаҳҳорчалик кула олганини, нафрат қила билганини эслолмайди. Турли кўринишдаги таниш-билишликлар, бўҳтончилар, порахўрлар, лаганбардорларни китобхонлар ва асосан томошабинлар ҳукмига ҳавола этар экан, ёзувчи тили ҳеч бир муболағасиз заҳарга айланади.

Бугунги кунда Абдулла Қаҳҳорнинг «Оғриқ тишлар» ва «Тобутдан товуш» сатирик комедияларини ўқир эканмиз, ёзувчининг зийраклигига тан бермай иложимиз йўқ. Бундан роса йигирма йил олдиноқ адиб ва граждан Абдулла Қаҳҳор ёзувчиларимиз ичида энг биринчи бўлиб руҳий қашшоқлик, моддий дабдабабозлик кетидан қувиш ва ўз навбатида порахўрлик, танишбилишлик, алдамчилик каби жамиятга ёт бўлган иллатларни келтириб чиқарувчи улкан зарарни бутун борлиғи билан ҳис этган эди. Жамият ҳаётини муҳофаза қилиш масъулиятини ҳис этган ёзувчидаги бундай зийраклик ва гражданлик журъати ҳар кимга ҳам хуш келавермаганлигини бугунги кунда ҳамма билади. Ҳаётдаги барча нопоклик ва ифлосликлар устидан бу қадар қаттиқ кулиб (Абдулла Қаҳҳор қандай кулишни билар эди) ёзилган кичик бир сатирик асарнинг ҳам тақдири баҳслар ва кескин мунозараларга сабаб бўлар эди. Гоҳо эса ранг-баранг бадиий бўёқлар орасида фақат қизилинигина ёқтирадиган, ёзувчининг сатирик образларида ўзининг, юмшоқ қилиб айтганда, унчалик кўнгилга хуш келмайдиган шахси кўриниб кетган баъзи кишиларда тўғридан-тўғри ғазаб ҳиссини уйғотиб юборар эди. Абдулла Қаҳҳор вафотидан кейин ўтган йигирма йиллик муддат ёзувчининг нечоғлиқ ҳақ ва довюрак эканини кўрсатди. Шу ўринда китобхонда, Абдулла Қаҳҳордек ёрқин, ўзига хос носир узоқ давр мобайнида собиқ Иттифоқ китобхони учун унчалик маълум бўлмай келганининг боиси нимада, деган ҳақли савол туғилади. Сўз аввалида Абдулла Қаҳҳорнинг «Синчалак» қиссаси Константин Симонов таржимасида китоб бўлиб чиққандан кейин у собиқ Иттифоқ миқёсида танилди, деб айтиб ўтганим бежиз эмас. Абдулла Қаҳҳордек йирик, бетакрор, ўзига хос ёзувчининг ёрқин асарлари бундай «ҳақсизлик»ка гирифтор этилишининг туб сабаблари нимадан иборат? Аминманки, Абдулла Қаҳҳор истеъдодининг бетакрорлиги, унинг мафтункор нафосати, рамзлилиги ва ғоятда оддийлиги коса тагида нимкоса қабилида ҳар бир жумланинг тагдор нозик қочиримларга бойлиги туб сабабларни ташкил этади. Мана шу барча жозиба ва тил бойлигини бошқа тилда намоён этиш учун муаллифдан қолишмайдиган, балки баъзи жиҳатлари билан ундан ўтиб тушадиган, бунинг устига яна ҳам тепароқ сўз дурдоналарини топа билишдек бебаҳо истеъдодга эга бўлган, бу сўз дурдоналарини бошқа халқлар ва мамлакатлар мулкига айлантириш иштиёқида ёнадиган санъаткор ёзувчи– таржимон топилиши лозим эди.

Константин Михайлович Симонов, маълумки, оз кимсага насиб этадиган ана шундай ноёб истеъдод ва сахий қалб эгаси эди.

1958 йилда Константин Михайлович бир неча йил умргузаронлик қилгани, бир гал Абдулла Қаҳҳор уйидаги меҳмондорчилик пайтида ўзи эътироф қилганидек, «шовқин-суронлардан қочиб, хилватда ишлаш» учун Тошкентга келади. Кейинчалик маълум бўлишича, ўшанда Симонов «Ўликлар ва тириклар» трилогиясининг биринчи китоби устида ишлаётган экан. Тўғриси, «тинч яшаш», аслида, Константин Михайлович учун мутлақо ёт тушунча эди. У республика бўйлаб кўп саёҳатга чиқар, «Правда» газетаси учун очерклар битар, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасига тез-тез ташриф буюриб, адабиётчилар билан учрашар, янгиликлардан хабардор бўлиб, шеърият сирларини чуқурроқ ўрганиб, ўзбек шоирларининг шеърларини таржима қилиш билан шуғулланар эди. Бизлар эса, ёшлар ҳам, кекса адабиётчилар ҳам, баланд бўйли, келишган, кўринишидан ёш (гарчи ўшандаёқ соч-соқоли қордай оппоқ бўлса ҳам), истараси иссиқ бу одамни кўрсак, яйраб кетардик. Эсимда: ўша эллик тўққизинчи йилнинг кузагида ҳақиқий устоз, умрининг кўп йилларини, бутун куч ва қалб қўрини ижодга бағишлаган, буни ўзи ҳам юракдан ҳис этган ижодкорга хос кўтаринки руҳда юрган Абдулла Қаҳҳорнинг чиндан омади чопган эди! Бироқ ўзига нисбатан қаттиқ талабчан бу ажойиб инсоннинг ўша кунлардаги кўтаринки кайфиятига бошқа омил ҳам сабаб бўлганини билдим: «Синчалак» қиссасининг сўзма-сўз таржимасини Константин Михайлович ўқиб чиққан экан! Қисса унга жуда ёқиб қолибди ва бетўхтов рус тилига таржима қилишга киришибди. Константин Симоновни Абдулла Қаҳҳор уйида кўп кўрар эдим. Таржима учун қўлига олган асар матнига бир қадар менсимайгина қараган баъзи таржимонлардан фарқли ўлароқ, Константин Симонов Абдулла Қаҳҳор қиссасининг ҳар бир жумласига, сўзига эҳтиёткорлик билан ёндашиб, муаллиф фикрига диққат билан қулоқ солиб, ҳар бир жумла маъносига чуқур кириб боришдан ташқари, унинг нимага шаъма қилаётганини илғаб олишга, ёзувчининг ўзига хос юморини аниқ беришга ҳаракат қиларди. Константин Симонов ўзининг асарларига, ҳаёти давомида адо этган жамики ишларига қанчалик жиддий ва жонкуярлик билан муносабатда бўлса, таржимага ҳам худди шундай қарар эди. Абдулла Қаҳҳорни таржима қилиш эса, юқорида айтиб ўтганимдек, осон иш эмас эди. «Синчалак» қиссаси, айниқса, бу борада алоҳида аҳамиятга эга.

Гап шундаки, мазкур қисса ёзувчи ижодининг негизи ҳисобланади. У ижодкорнинг бошқа ҳамма асарларидан фарқ қилиб туради. Мисол учун қиссанинг бош қаҳрамонлари – колхоз раиси Қаландаров билан «Синчалак» деб лақаб олган ширкат фирқаси Саидани олайлик. Адабиётимизда Қаландаровгача камтарин, ишчан, бошда инсофли, кейинчалик эса шон-шуҳратни кўтара олмай, аста-секин кеккайиб кетган ширкат раислари образи кўплаб яратилган эди. Бир қарашда Қаландаров ҳам ўшандай раислардан бирига ўхшаб кўринади. Лекин бу бир қарашда шундай кўринади. Бир хил андазада ва бир хил бўёқда, кўпроқ қора бўёқда тасвирланадиган ҳалиги раислардан фарқли ўлароқ, Қаландаров ғоят ранг-баранг, нозик ва айтишим мумкинки, кези келганда нафис бўёқларда акс эттирилади.

Катта ақл ва ташкилотчилик салоҳиятига эга, ўзининг бутун ҳаётини ва қалб қўрини ишга бағишлаган, қолоқ колхозни илғор хўжалик даражасига олиб чиққан Қаландаров барибир ўз даврининг фарзанди бўлиб қолаверади. У ҳаётдаги янги эпкинларни деб лақаб қўйган жимжилоқдеккина «қайсар» қиз Саида келтирган ўзгаришларга ғараз билан қарайди. Дарҳақиқат, Саида тажрибакор раис учун кутилмаган тошёнғоқ бўлиб, минг чиранса ҳам уни «чақишга» тиши ўтмайди. Кучли фаросат ва нозик дид эгаси бўлган бу қийиқ қизнинг танқидларини кўтариш бообрў колхоз раиси учун осон кечмайди. Худди шу ўринда Саида характерининг янги-янги қирралари очилади, муштдеккина қайсар бу қиз билан девкелбат колхоз раиси ўртасидаги тўқнашув ҳолларини кулмасдан ўқиш мумкин эмас. Агар Абдулла Қаҳҳор ёрқин ва ғоят ўзига хос юморга эга бўлмаганида, бу саҳна онги қолоқ раис билан тутган жойидан кесадиган парторг ўртасидаги зерикарли айтишувга айланиб қолган бўлур эди. Бироқ Абдулла Қаҳҳорнинг ажойиб юмори, воқелик ичидан мана шу бир-бирига қарама-қарши, жонли характерларни танлай олишдек топқирлиги ўз ишини қилган: ёзувчи том маънодаги реалистик, катта ҳиссий кучга эга қизиқ ва инсоний характерларни яратишга муваффақ бўлган.