Текст книги "Son mənzili Xəzər oldu "

… Mehinbanu ərini küçə qapısından yola salıb dalınca yarım vedrə su atdı, dodaqaltı pıçıldadı:

– Allah köməyin olsun, sağ-salamat gedib qayıdasan! – boş vedrəni çarhovuzun kənarına qoyub mətbəxə getdi. Badam içini qaynar suya töküb qabığını çıxartmağa başladı.

Seyid Hüseynlə Mirpaşa kərpicin üstündə oturub qoz sındırıb süfrəyə tökür, Zübeydə ilə Zəhra onları arıdırdılar. Bir azdan Zübeydə qoz qabıqlarını xəlbirə yığıb Mirpaşaya verdi:

– Apar tök zibil yeşiyinə, – dedi.

Ertəsi gün səhər tezdən Mehinbanu xəmir yoğurub güllü çit yorğança ilə tabağın üstünü örtdü, mətbəxin bir küncünə, kətilin üstünə qoydu.

Həyətin sağ tərəfindəki bu böyük mətbəx hündür tağla iki hissəyə ayrılmışdı. Tağın içəri tərəfində təndir, yanında balaca kürə vardı. Kürənin yanında samovar üçün yer də düzəldilmişdi. Tağın üstünə palaz salınmış, divar dibində xırda döşəkçələr qoyulmuşdu. Adatən, burada süfrə açar, səhər-axşam yeyib-içərdilər. Orucluq ayında, hətta qış vaxtı belə isti yorğan-döşəkdən durub obaşdanlıq etməyə mətbəxə gələrdilər.

Mehinbanu taxtın üstündə qolları çirməkli əyləşib, par-par parıldayan birinci ləyəndə qoz içi qarışdırırdı. Bir az əvvəl xəmir yoğurduğundan yorulub əldən düşmüş, təndirdə çırtha-çırtla yanan odunların istisindən, mətbəxin damındakı qoşa bacadan düşən günəş şüalarından üzü qızarmışdı. O, yaylığı ilə üzünün tərini silib nəvəsini səslədi:

– Ay Rübabə, gəl bu pəncərəni aç, lap isti oldu mənə…

Məşədi Durnısa həyətdəki çarhovuzun yanında, kənarlarında Qurandan ayələr həkk olunmuş mis məcməyiləri küllə sürtüb təmizləyirdi. (Şəkərburanı, paxlavanı, şəkərçörəyini və sairə bayram şirnisini bu məcməyilərə düzüb, içinə bir qədər su tökülmüş mis qazanların ağzına qoyub təndirdə bişirirdilər). O, Mehinbanunun səsini eşitcək, yuyub pak elədiyi məcməyiləri götürüb mətbəxə getdi, qurumaq üçün onları kürənin üstünə dikinə qoydu, küçəyə baxan pəncərənin bir tayını açdı.

– Seyidxanımın nökəri gəlir bizə, – dedi:

Mehinbanu bir az qabaq istidən karıxanda başından açıb çiyninə atdığı örpəyini örtdüyü, əl saxlayıb qapıya tərəf çöndü, qızının nökəri Əlinin gəlməsini gözlədi.

Oğlan başını mətbəxin qapısından uzadıb soruşdu:

– Ağa evdədir? – sonra ortalıqdakı şeyləri görüb gülümsədi:

– Xanım, çox mübarəkdir, neçə belə bayramlara çatasınız, – dedi.

– Çox sağ ol! Xeyir ola, bala, ağanı neynirsən? Evdə deyil.

– Heç, ağam dedi ki, bizə gələsiz.

Mehinbanu təşvişlə soruşdu:

– Axı nə olub, uşaqlar xəstə-zad deyilki?

– Xeyir xanım, uşaqlar salamatdır. Neçə gündür xanımım xəstədir. Bu gün səhər deyirdi ki, sizi görmək istəyir…

Mehinbanunun dizləri əsdi. Bir müddət donub qaldı. Sonra əllərini silib qızlara dedi:

– Xəmirin üstünü açın, qıcqırar, gec gəlsəm, molla ilə başlayın bişirməyə. Gedim görüm, başıma nə daş salıram – o əllərini yaxalayıb tələsik paltarını dəyişdi, nökərlə qızıgilə getdi.

… Seyidxanım əvvəl də bərk xəstələnmişdi. Əri Ələkbər vaxtında xəbər tutub tez müalicəyə başlamış, ona yaxşı qulluq etmiş, yemək-içməyinə xüsusi diqqət yetirmiş, həkimin məsləhətlərinə dəqiq əməl etmişdi. Bütün bunların nəticəsində arvadını tez bir zamanda ayağa qaldıra bilmişdi. Ancaq yeganə qardaşının – Mirkazımın qəflətən həlak olması onu sarsıtdı. Matəm günlərində özünü döyüb ağlamaqla bir az da zəiflədi, vaxtında yeyib-içmədi. Xəstəliyi təzədən baş qaldırdı. Əri yenə həkim gətirdi, dava-dərman tapdı, uzun müalicədən sonra onu sağalda bildi. Seyid Sadıqla Mehinbanu da gecə-gündüz qızlarının şəfa tapması üçün allaha yalvarıb dua edirdilər ki, dərd-bəla tamamilə ondan uzaqlaşıb. Ona görə də Mehinbanu qızının xəstələnməsini eşidəndə qorxudan dizləri əsdi.

… Seyidxanım xalça döşənmiş təmiz, səliqəli otağın yuxarı başında, taxta çarpayıda uzanmışdı. Ana diqqətlə qızına baxdı: qız iki-üç həftə bundan qabaq gördüyündən bəri xeyli arıqlamış, zəifləmişdi. Mehinbanu özünü ələ alıb xəstəyə yaxınlaşdı, üzündən öpdü, çarpayısının ayaq tərəfində, ipək yorğanı qaldırıb oturdu:

– Bəs mənə niyə xəbər eləməmisiz? – dedi, – Allah bilir, neçə gündür yatırsan, hə?

– Səni narahat eləmək istəmədim, memə. Dedim yəqin soyuqdəymədir, keçib gedər.

– Əlbəttə! Keçib-getməyib neynəyəcək? Həkim gəlmişdi, nə deyir? – ana ürəyində ümid edirdi ki, bəlkə bu başqa xəstəlikdir, o zəhrimardan deyil, ona görə də qorxa-qorxa həkimin nə dediyini bilmək istəyirdi.

Seyidxanım bir qədər dinmədi. Anasını bu acı xəbərdən qorxuya salmaq istəmədi. Ancaq sonra başa düşdü ki, gizlətməyin mənası yoxdur, əvvəl-axır biləcək.

– Köhnə dərddir elə yenə də, ay memə. Həkim dedi ki, gərək üçüncü uşağı doğmayaydın.

– Necə yəni doğmayaydın?! Bəyəm bu səndən asılıdır? Allah-təala verən övladdır də…

– Nə bilim, deyir də…

Gülnisə balaca boşqabda toyuq suyu və bir tikə çörək gətirdi. Xəstə tamamilə iştahdan kəsilmişdi. Demək olar ki, heç nə yemirdi. İndi də üz-gözünü turşudub məcməyini əli ilə yana itələdi. Bu vaxt Ələkbər içəri girib dinməz-söyləməz qaynanası ilə görüşdü. Arvadının yemək istəmədiyini görəndə qanı qaraldı:

– Ana, sən Allah, bir onu başa sal ki, bu xəstəliyin dərmanı ancaq qüvvətli yeməkdir. Səhərdən dilinə heç nə vurmayıb. Belə olmaz axı?!

Seyidxanım üzünü divara çevirib səssizcə ağlamağa başladı. Onun ürəyinə dammışdı ki, bu dəfə xəstəlikdən xilas ola bilməyəcək. Mehinbanunun ürəyi kövrəlsə də, özünü saxladı, qızına ürək-dirək verdi.

– Ey bu olmadı ki! Ağlamaq niyə gərək? Birinci dəfədir? Fikir eləmə, Allah qoysa, yenə tezliklə sağalıb ayağa duracaqsan. Hər şey özündən aslıdır. Uşaq deyilsən ki… özün bilirsən, gərək yaxşı yeyesən ki, tez də sağalasan. Ala, toyuq suyunu xətrin istəmir, bir-iki qaşıq bal ye, üstündən də yarım stəkan isti süd içərsən. Dur, dur, otur qızım, ürəyimizi üzmə.

Anasının sözünü yerə salmamaq üçün Seyidxanım güclə bir çay qaşığı bal uddu, bir-iki qurtum da süd içdi. Onu öskürək tutdu.

Ana axşamacan qızının yanında qaldı. Onu dilə tutub iki dəfə beş-altı qaşıq yemək yedirtdi. Axşam xəstənin vəziyyəti bir az da pisləşdi, qızdırması qalxdı. O zəif səslə atasını soruşdu.

– Memə, ağa nə vaxt gələcək?

– Üç gündən sonra, qızım. Neynirdin ağanı?

– Heç, elə görmək istəyirdim onu, eybi yoxdur gələr çıxar, inşallah… Sən dur get evə daha, memə, nə var oturmusan burda, yəqin, evdə işin-gücün var, uşaqlar səni gözləyirlər. Ələkbər evdədir, bir şey lazım olsa, deyərəm ona… Memə, istəyirsən uşaqları da apar. Maxbiretdən muğayat ol, gecə öz yanında yatırt – Seyidxanımın axrıncı qızının bir yaşı hələ tamam olmamışdı.

– Uşaqlara görə narahat olma. İndi gedirəm, səhər tezdən yenə gələrəm, – deyib Mehinbanu qızını öpüb ayağa qalxdı.

Gülnisə uşaqları geyindirdi. Əli balacanı qucağına alıb Mehinbanu ilə onlara getdi.

* * *

Həştərxana ipək, pambıq, buğda, balıq və başqa mallar daşıyan “Talmud” ticarət gəmisi səhər tezdən Bakı limanında körpüyə yan aldı. Sahildə dayanıb gözləyən hamballar palanlarını dallarına alıb göyərtəyə qalxdılar. Sonra gəmi heyəti aşağı endi. Qoca Seyid Sadıq da onların arasında idi. O, çiynində balaca xurcun sahil küçəsində Olqiniskiyə (indiki Çaparidze küçəsi) döndü, üzüyuxarı qalxıb ”Qapan dibi”nə gəldi.

“Qapan dibi” adlanan yer İçərişəhərin Qala qapılarının xaricində Qoşa Qala qapısı ilə Tək Qala qapısı arasındakı düzəngahlıq idi. Ta qədim zamanlardan Bakının ətraf kəndlərindən, uzaq mahallardan bura mal gətirib satırdılar.

“Qapan dibi” Bakının mərkəzində gəlmələrin təsirinə məruz qalmayıb, özünün köhnə ruhunu, təbiətini saxlamış bir yer, avropalaşmış şəhərdə şərq bazarlarının gözəl bir nümunəsi idi. Burada gövdəsini yerə sərmiş, boyunlarını əzəmətlə dik tutmuş dəvələr mürgüləyər, iri buynuzlu kəllər, yanı üstə uzanıb kövşək vururdular. Dəvə qatarlarının zəng və zınqırov, kəl arabası təkərlərinin cırıltılı səsləri bu yerin nəğməsinə çevrilərdi, bənzərsiz, təkrarsız nəğməsinə…

Seyid Sadıq kisələrin arası ilə gəzə-gəzə meyvə, şabalıd albuxara, kişmiş, qaysı qurusu və başqa şeylər alıb xurcuna – bayram münasibətilə qızları, nəvələri üçün həştərxandan aldığı hədiyyələrin yanına qoydu. Xurcunu çiyninə qaldırmaq istəyəndə bir kəndli ona yanaşıb salam verdi:

– Ağa Seyid, – dedi, – sizə zəhmət olar, verin mən aparım, – xurcunu alıb öz çiyninə atdı, yanındakı kişiyə buyurdu, – Qulammirzə, bir yarım saatlığa malımın üstündə gözün olsun, indi gəlirəm.

Seyid Sadıq təəccüblə kişiyə baxır, onu tanıya bilmirdi.

Kişi gülümsədi:

– Ağa, siz məni tanıya bilməzsiz. Hardan yadınızda qalsın. İki il bundan qabaq, bax bu dəvəm böyük xəstələnmişdi. Onu siz sağaltdınız öz duanızla. Mən ömür boyu bunu yadımdan çıxartmaram. Özünüz bilirsiz, dəvə, mal-qara kəndlinin dirəyidir. Dəvəm olmasa arvad-uşağı dolandıra bilmərəm. Sizin sayənizdə dəvəm xilas oldu.

– Hə yadıma düşdü. Deyəsən, Novxanıdansan.

– Elədir ki, var ağa. Əgər başqa bazarlığınız yoxdursa, icazə verin xurcunu aparım evinizə.

– Zəhmət çəkmə ay kişi. Otur malını sat. Ağır deyil, özüm apararam.

– Xeyr, xeyr, heç elə şey olar? – deyib kişi yola düzəldi.

Onlar söhbət edə-edə Tək Qala qapısından içəri girdilər. Kişi evin qapısında xurcunu divara söykəyib geri qayıtdı. Seyid Sadıq həyətdə arvadını axtarırdı. Kişi dənizdən qayıdanda arvad onu küçə qapısında gülərüzlə qarşılayar, çuxasını, papağını alar, qulluq göstərərdi. O, təəccüblənib evə getdi. Evdə də heç kəs yoxdu. Nigaranlıqla ucadan çağırdı:

– Zübeydə, Rübadə hardasınız? – nədənsə o nəvəsini həmişə “Rübadə” çağırardı.

Rübabə babasının səsini eşidib mətbəxdən çıxdı:

– A, gəlmisən, baba?! Səfərin necə keçdi? – qayğıkeşliklə soruşdu.

Seyid Sadıq sualı sualla qarşıladı.

– Nə olub, niyə səs-səmiriniz gəlmir? Bəs nenən hanı?

– Evdə deyillər, bibigilə gediblər.

– Üçü də birdən? Xeyir ola? Bilmirdilər, mən bu gün gəlməliyəm?

– Bilirlər. Bibi xəstədir, ona dəyməyə gediblər.

Qocanın əhvalı pozuldu. Döşəyin üstündə oturub nəvəsini sorğu-suala tutdu. Rübabənin gətirdiyi çay, çörəyi yeməyib qızıgilə tələsdi.

… Bir həftə sonra Seyidxanım otuz yaşında ikən üç uşağını yetim qoyub vəfat etdi.

Ələkbərin evi matəm içində idi. Başsağlığı verməyə gələn qohum-əqrəba, dost-tanış yuxarı başda səssiz oturub təsbehini çevirən ağ saqqallı, beli bükülmüş qoca Seyid Sadığa ürək ağrısı ilə təsəlli vermək istəyirdilər, ancaq deməyə söz tapmırdılar.

Baba ilə nənə Seyidxanımın da uşaqlarını Mirkazımınkılarla birlikdə tərbiyə etməyə başladılar.

* * *

Seyidxanımın əri Ələkbər, yeznəsi, dövlətli Bakı taciri Ağa Cavad, Haşımovun İranla ticarət əlaqələri yaradan xüsusi agenti idi. İrana tez-tez gedib-gəldiyindən bacısı Şərəbanı xanımın məsləhətilə özü də yavaş-yavaş tacirlik edirdi. Dənizkənarı küçədə bir baqqal dükanı açmışdı.

Ağa Cavad beş-altı il əvvəl vəfat etmişdi. O, qardaşı Haci Hacıbaba ilə şərikli idi. Onlar Qoşa Qala qapısı yanındakı böyük mülkün və eləcə də Bakının başqa yerlərində yaxşı gəlir gətirən bir neçə binanın sahibi idilər. Ağa Cavadın ölümündən sonra qardaşı Hacı Hacıbaba onun uşaqlarının və cavan arvadının qəyyumu oldu. Qardaşının mal-dövlətinə başqası sahib olmasın deyə iki-üç il sonra dul qalmış Şərəbanı xanımı Hacıbabaya ərə verdilər. Hacı Hacıbabanın övladı yoxdu, ona görə də Ağa Cavadın qızı Xədicə ilə oğlu Ağa Kazım mal-dövlətin yeganə varisiydilər. Hacı Hacıbaba qardaşı uşaqlarını çox sevir, tərbiyələrinə xüsusi fikir verirdi. Onları avropalılar kimi böyüdürdü. Hər uşaq üçün ayrıca dayə, quvernatka tutmuşdu. Rus, fars, fransız dillərini öyrənmək üçün evə xüsusi müəllimlər dəvət etmişdi.

Qoşa qala qapısı yanındakı binanın birinci mərtəbəsində kontor, dəftərxana, mühasibat, ümumiyyətlə, ticarətlə əlaqədar otaqlar yerləşirdi. Yuxarı mərtəbələrdə həm bir neçə varlı kirayəşin, on dörd otaqlı mənzildə isə özləri yaşayırdılar.

Xədicəni on dörd yaşında məşhur tacir Məmmədbağırın oğluna ərə vermişdilər. Onların on iki ticarət paraxodu vardı. İlbəil gəlirləri artırdı.

Hacı Hacıbaba, anası Şərəbanı və dayısı Ələkbər Ağa Kazımı çox əzizləyirdilər. Nə desəydi, dərhal yerinə yetirirdilər. Bundan istifadə edən Ağa Kazım tez-tez Rusiyaya, Avropaya, İrana, Türkiyəyə səyahətə çıxır, hər dəfə qayıdanda xaricdə gördüyü adətləri, bəzi yenilikləri burada həyata keçirməyə çalışırdı. Ona görə də Hacı Hacıbaba demişkən gəlirlərinin çoxu boş-boş yerlərə sərf olunurdu.

… Seyidxanımın vəfatından bir neçə ay sonra Ələkbər bacısının və Hacı Hacıbabanın məsləhətilə, həm fikrini dağıtmaq, həm ziyarət və həm də ticarət etmək məqsədilə Kərbəlaya yola düşdü. İndi altı ay sürən Kərbəla ziyarətindən xeyli vaxtdı qayıtmışdı, işlərini sahmana salıb bacısıgilə görüşməyə getdi.

Şərəbanı xanım başdan-başa xalı döşənmiş, Avropa üsulunda bəzədilmiş böyük otağın yuxarı başında, divanda oturmuşdu. Əynində sumağı rəngli şəmsi-qəmərdən paltar, başında naz-naz örpək vardı. Özü ilə üzbəüz oturmuş cavan oğlu ilə söhbət edir, kiçik girdə mizin üstündəki meyvədən yeyib çay içirdi. Ağa Kazım dayısının qapıdan girdiyini görcək cəld ayağa qalxıb səmimi görüşdü, yanındakı kürüsyə oturdu. Şərəbanı xanım da onu sevinclə qarşıladı.

– Xoş gəlmisən, qardaş. Necəsən, uşaqlar neynir?

– Sağ ol, yaxşıdırlar, – Ələkbər kürsünü bacısına yaxın çəkdi, – siz necəsiz? Ağa Kazımı görürəm, maşallah, qıvraqdır.

– Biz də pis deyilik, – Şərəbanı balaca zəngi mizin üstündən götürüb çaldı. Səliqəli geyinmiş, qabağına kurjevalı önlük taxmış cavan xidmətçi qız qapıda göründü – Kəbleyi üçün bir stəkan çay gətir, Sənəm, – deyə qardaşını birinci dəfə “Kəbleyi” adlandırdığına özü gülümsədi, sonra soruşdu:

– Ələkbər, uşaqlar yenə qayınanangildədirlər? O yazıqlar nə vaxtacan yetimlərə baxacaqlar? Qoca adamdırlar. Evləri də çox sən deyən böyük deyil. Oğul nəvələri bəs deyilmiş, üstəlik səninkilər də qalıb üstlərində. Sən çox gözləyə bilməzsən. Rəhmətliyin ili çıxandan sonra gərək evlənəsən. Özü də səninçün elə arvad tapmalıyıq ki, balalarına yaxşı baxsın, onlara əsl ana olsun, – qardaşının gözlərini bir nöqtəyə zilləyib pərişan baxdığını görüb soruşdu, – hə, nə fikrə getdin?

– Vallah, nə deyim bacı, elə Ağa (Seyid Sadıq) özü də bir-iki dəfə bu barədə söz salıb. Mənə elə gəlir ki, uşaqları yad arvadın əlinə salmaq istəmirlər. Deyəsən, fikirləri var, rəhmətliyin bacılarından birini versinlər mənə. Qalmışam məəttəl. Sən, buna necə baxırsan?

– Əgər öz fikirləri varsa, gərək razılaşasan. Doğurdan da, uşaqlarçün yaxşı olar. Doğma xaladır onlara, öz balaları kimi baxar. Ancaq bir iş var: yəqin Zübeydəni nəzərdə tutublar, onun da xasiyyəti bir az tünddür. Kiçik bacı Zəhra yaxşı qızdır, ancaq böyüyünü qoyub onu sənə verməzlər. Hər halda pis olmaz. Fikir eləmə, qardaş, inşallah hər şey düzələr. Götür çayını iç, bəlkə soyuyub, bu saat deyim, təzələsinlər…

– Lazım deyil, bacı, zəhmət çəkmə, eybi yoxdur belə də içərəm. Ələkbər bir az da söhbət edib getməyə hazırlaşdı. Şərəbanı onu qapıyadək ötürdü:

– Tez-tez gəl, lap bizi yaddan çıxarmayasan, uşaqları da gətir, – dedi.

* * *

Zübeydənin ərə getmək vaxtı artıq ötmüşdü. Bir-birinin dalınca qardaşı ilə bacısının vəfatı onun ərə getməsinə xeyli mane olmuşdu. İki-üç il əvvəl onu bir-iki yerdən istəyən olmuşdu. Ancaq həmin ailələri Seyid Sadıq özünə layiq bilmədiyindən elçilərə rədd cavabı vermişdi.

Seyidxanımın ölümündən il yarım sonra Şərəbanı xanım Mehinbanu ilə Zübeydə barədə söhbət etdi. Hər iki tərəf başa düşdü ki, əgər bu evlilik baş tutmasa, Zübeydənin bundan sonra ərə getməsi bir az da çətinləşəcək. Həm də uşaqlara görə hər iki tərəf bu izdivacın tərəfdarı idi. Ona görə də tezliklə razılığa gəldilər və bir balaca məclis düzəldib Zübeydəni Ələkbərin Qız qalası yaxınlığındakı ikimərtəbəli evinə gəlin köçürdülər.

Çox təəssüf ki, həm Ələkbərgilin, həm də o baba ilə nənənin ümidləri boşa çıxdı. Zübeydə öz bacısı uşaqlarına həqiqi ana ola bilmədi. O hər xırda işin üstündə əsəbiləşir, söyüb qışqırır, uşaqları qarğıyır, deyinirdi. Özü iki dəfə doğmuşdu, lakin uşaqlar körpəykən ölmüşdülər. İndi o üçüncü dəfə hamilə idi.

* * *

Seyid Sadıq oğul nəvələrindən razı idi. Hər üçü fərasətli çıxmışdı: On yeddi yaşına girmiş Rübabə oxuyub qurtarmış, Quranı çoxdan başa vurmuşdu. Molla Zeynəbxanımla haqq-hesab çəkib yola salmışdılar. İndi qız nənəsinin köməyilə evin işini görür, tikiş tikmək, corab toxumaq, xörək bişirmək öyrənir, boş vaxtlarında kitab oxuyurdu. Babası qızın oxumağa olan həvəsini görüb, onun üçün maraqlı kitablar tapıb gətirir, kürəkənini İrana gedəndə ona kitab sifariş edirdi.

Baba, 1901-ci ildə Seyid Hüseynlə Mirpaşanı molla məktəbindən çıxardıb İçərişəhərdə açılan rus-tatar məktəbinə qoydu.

… 1903-cü ilin yayı idi. Seyid Sadığın ailəsi Ləəşdəki bağlarında istirahət edirdi. Günlərin birində günortaya az qalmış, Mehinbanu mətbəxdə yerə döşənmiş köhnə palazın üstə oturub ət döyür, Rübabə xəmir yoğururdu. Qutab bişirəcəkdilər. Hava çox isti idi. Mehinbanu qapıdan boylanıb meynəliyin arasında oynayan nəvələrini gördü, onları içəri çağırdı.

– Hüseyn, Paşa, nə eşələnirsiz günün altında? Bu saat ilan mələyən vaxtıdır. Gəlin kölgədə oturun.

Uşaqlar könülsüz gəlib mətbəxin qapısı ağzında, səkinin üstündə oturdular.

– Bəlkə, gedib quyudan bir vedrə sərin su çəkib gətirəsiz. Hə? – deyə nənə xahiş etdi.

Oğlanlar qaça-qaça quyuya tərəf getdilər. Dolamaçarxı hərləyib bir vedrə su çəkdilər, mətbəxə gətirdilər. Mehinbanu əti döyüb qurtarmışdı. Vedrəni suaxana aparıb əydi, əlini-üzünü yudu, ovcunu doldurub bir-iki qurtum içdi.

– Bəh, bəh, əcəb sudur, – dedi çox sağ olun, sucan ömrünüz olsun… Rübabə, gəl sən də sərinlən.

Bir azdan küçə qapısından Mirpaşanın səsi eşidildi:

– Nenə, Nisə ilə Səriyyə bizə gəlirlər.

– Xoş gəlib, səfa gətirirlər.

Seyidxanımın qızları içəri girib salamlaşandan sonra keçib palazın üstündə oturdular. Mehinbanu narahatlıqla soruşdu:

– Nə var, nə yox, Nisəxanım, anan necədir?

16 yaşlı Nisəxanım yoğun, uzun hörüklərinin ucunu hörüb arxaya atdı, utana-utana dedi:

– Pis deyil. Anam dedi ki, mümkün olsa bizə gəlsin. Atam da tapşırdı ki, qoy Bircəbacı da gəlib bizimlə hamama getsin, Maxrivetin başını yumağa sənə kömək eləsin.

– Necə, ananın sancısı başlayıb?

– Hə, deyəsən.

Mehinbanu əl-ayağa düşdü. Tez yerindən qalxdı.

– Rübabə, xəmirin üstünü ört, qoy qalsın bir tərəfdə. Döyülmüş ətdən beş-altı dənə tava kababı elə uşaqlarçın, baban da gəlib yeyər. Sonra hazırlaş, gedək görək, başımıza nə gəlir dedi.

Bir saatdan sonra gəlib Zübeydəgilin Şüvəlandakı bağlarına çatdılar. Həyətə girəndə birinci Gülnisəni gördülər: əlində bir vedrə isti su, çiynində təmiz dəsmal yuxarı mərtəbəyə qalxırdı. Ələkbər həyətin ortasındakı tut ağacının kölgəsində, taxtın üstündə əyləşib mütəkkəyə söykənmişdi. Mehinbanu salamdan qabaq xəbər aldı:

– Mama çağırmısız?

– Həri, içəridə, yanındadır.

Arvad çarşabını qoltuğuna vurub cəld qızının yanına getdi. Ələkbər Rübabənin salamını alıb Nisəyə dedi:

– Hə, szin burda işiniz yoxdur, tez yığışın haydı hamama.

Mama Mehinbanunu otaqdan çıxartdı:

– Ah-ufunla mənə mane olursan, – dedi, – qızının doğmağına hələ çox qalıb. Darıxma, hər şey yaxşıdır. Get otur həyətdə, kürəkəninlə söhbət elə, lazım olsan, çağırarıq səni.

Arvad ürəyində allaha yalvara-yalvara qapıdan çıxanda, sonbeşiyi Zəhranın nökəri Səmədi həyətdə gördü, ürəyi qopdu. Qorxa-qorxa onu yanına çağırdı.

– Ay uşaq, xeyir ola, nöş gəlmisən? Evinizdə nə var, Zəhra necədir? – deyə dalbadal suallar verdi. Axırıncı dəfə, iyirmi gün bundan qabaq qızıgildə olanda onu yorğan-döşəkdə görmüşdü. Ancaq sonra Seyid Sadıq xəbər gətirmişdi ki, Zəhra yaxşıdır, ayağa durub.

Səməd böyük xanımla danışmaqdan elə bil ehtiyat edirdi. Arvadın gözlərini dikib ondan cavab gözlədiyini görəndə əlacsız qalıb dilləndi:

– Zəhra xanım elə gördüyünüz kimidir.

– Bizə getmişdin, uşaqlar deyib burdayam, dalımca gəlmisən, hə?

– Yox, sizə getməmişdim. Ağa Ələsgər məni bura, Kəbleyigilə göndərdi.

Ələkbər taxtın üstündən durub gözlərini narahatlıqla nökərə dikmişdi. Oğlan işarə ilə onu çağırdı. Mehinbanu kürəkəninin Səmədlə üzümlüyə tərəf yollandığını görüb bilmirdi onların dalınca getsin, ya dayanıb gözləsin. Ürəyi tab gətirmədi, bağın içinə, gavalı ağacının yanına getdi. Nökərin dediyi axrıncı sözləri eşitdi:

– … özünüz də gələrsiz, Ağagilə də xəbər verərsiz.

Ələkbər qaynanasının narahatlığını görəndə ona yazığı gəldi. İstədi özünü şən göstərib, arvadı qorxuya salmasın.

– Qorxma ay ana, nə olub bəyəm? Rəngin ağappaq ağarıb…

Zəhranın halı bir az pis oub, Ələsgər də Səmədi göndərib ki, gedib ona baş çəkək.

Mehinbanunun təlaşı bir az da artdı.

– Sən Allah, məni aldatma, düzünü de. Mən başıdaşlı dözümlüyəm. Heç nə olmaz mənə. On övlad qoymuşam qara torpağa, üzüm bərkdir. Qorxma, düzünü de, nə xəbər var?

– Vallah, heç nə olmayıb. İstəyirsən, elə bu saat yığışaq gedək onlara.

Mehinbanu çaşıb qalmışdı. Nə edəcəyini bilmirdi. Nə içəridə bu saat canı ilə əlləşən, sancı çəkən Zübeydəni qoyub gedə bilirdi, nə də sonbeşiyinin vəziyyətindən xəbər tutmağa gedə bildi. Qalmışdı iki can arasında. Bir an fikirləşəndən sonra qərara gəldi: Onsuz da Zübeydəyə bir köməyi dəyməyəcəkdi. Onu allahın ümidinə qoyub xəstə qızının yanına getməyi vacib bildi. Evə keçib mamadan vəziyyəti öyrəndi, sonra tələsik çarşablanıb Ələkbərin gətirdiyi faytona oturdu.

… Zəhranı üç il bundan qabaq Qarabağdan Bakıya pul qazanmağa, işləməyə gəlmiş Ələsgər aldı bir cavana ərə vermişdilər. Ələsgər bir müddət Ələkbərin dükanında çalışıb əlinə balaca maya toplamış və xırda alverlə məşğul olmağa başlamışdı. Sonralar Ələkbərin köməyi ilə Nikolayevski küçəsində balaca bir baqqal dükanı da açmışdı. Zirəkdi, dilli-dilavərdi. Az vaxtda mayasını bir neçə qat artıra bilmişdi. Tez-tez Ələkbərlə görüşür, evinə gedib-gəlirdi. Seyid Sadıqla da onun vasitəsilə tanış olmuşdu. Özünü ağıllı, işbilən adam kimi göstərmişdi. Bakıya gəlməsindən üç il keçməmiş İçərişəhərdə iki otaqlı mənzil kirayə edib Zəhra ilə evlənmişdi. Yayda Seyid Sadığın anasındanqalma köhnə Ləəş bağına köçürdülər. Onların iki yaşında Əlabbas adlı bir oğlu vardı. Uşaq anadan olandan sonra Zəhra xeyli yatdı. Çox zəifləmişdi. Demək olar ki, ilin yarısını yorğan-döşəkdə olurdu. O da vərəmdi. Bu xəstəlik, deyəsən, onların nəslində vardı. Seyid Sadığın övladlarından beşi vərəmdən ölmüşdü.

… Axşamüstü Ələkbərgilin faytonu, hasarı bir neçə yerdən uçub tökülmüş balaca bağ evinin taxta qapısı qabağında dayandı. Ancaq, birmərtəbəli evin açıq qapısından bir-iki arvad girib-çıxır, əllərində aftaba, ləyən hovuza tərəf gedib gəlirdilər. Mehinbanu faytondan düşüb tez içəri keçdi. Gördüyü mənzərədən gözləri bərələ qaldı: Zəhranın saçları dağılmış, gözləri çuxura düşmüşdü. Üzündə, alnında soyuq tər damlaları vardı. Güclə nəfəs alırdı. Nazik, ipək yorğanının üstünə sarı ləyən qoymuşdular. Bədbəxt ana, ayağı dolaşa-dolaşa qızına yaxınlaşıb onu bağrına basdı, titrək səslə:

– Can bala, sənin qadovu alım, nə oldu sənə? – deyib hönkürtü ilə ağladı.

Xəstə anasını tanıyıb nəsə demək istədi, ancaq onu öskürək tutdu. Bir-iki dəfə öskürüb qabağındakı ləyənə qaytarmağa başladı. Ləyən al qırmızı rəngə boyandı…

Səhərə yaxın Zəhra anasının qucağında keçindi. Həmin günü axşamı Zübeydənin qızı oldu, uzun müddət bacısının ölümünü ondan gizlətdilər. Çünki Zübeydə özü də həmin xəstəliyə düçar olmuşdu. Tərsliyindən deyilənlərə əməl etmir, vaxtında yeyib-içmir, üstəlik gecələr də yatıb dincəlmirdi. Balaca qızı Kübranın üstündə əsirdi. Onu nə anasına, nə də Gülnisəyə, nə də Nisəxanımla Səriyyəyə etibar etmirdi. Xəstəliyi get-gedə şiddətlənirdi. Nəhayət, Kübranın yeddi ayı tamam olanda Zübeydə də – Seyid Sadıqla Mehinbanunun axrıncı övladı da bu dünyayla vidalaşmalı oldu.

* * *

Qışın sonuna az qalmışdı. Havalar soyuq keçir, tez-tez qar yağırdı. Mehinbanu nəvələrini başına yığıb böyük kürsü yorğanının ucunu ayaqlarının üstünə örtmüşdü. Otaq isti idi. Məşədi Durnısa həyətdə yanıb közərmiş kömürləri indicə çuğun qabda gətirib kürsü yerinə qoymuşdu. Uşaqlar (Zübeydənin vəfatından sonra Ələkbərin dörd qızı yenə də onlarda olurdu) kürsünün ətrafında bir-birinə sataşır, gülüşürdülər. Seyid Hüseyn pəncərə qabağında oturub nəsə yazırdı.

Rübabə Zübeydənin yekə qızı, balaca Kübranı ayaqlarının üstündə yırğaladıb yatırırdı, döşəkcənin üstünə salıb yerini rahatlatdı, gəlib nənəsinin yanında oturdu, mehribanlıqla ona baxdı. Arvadın gözləri yol çəkirdi.

– Nənə, nə fikrə getmisən? – soruşdu.

Mehinbanu böyük nəvəsini özünə tərəf çəkib çiyinlərini qurcaladı, gülümsəməyə çalışdı:

– Heç, elə-belə… – dedi, – sonra əvvəlki qara fikirlərini dağıtmaq istədi, əllərini yuxarı qaldırıb “ah” çəkdi, – a Allah, sən özün rəhm elə, indiyəcən on iki bala dağı çəkdirmisən bizə, barı nəvələrimi sağ-salamat və xoşbəxt elə! Qoy bu uşaqlar həmişə dərddən-qüssədən uzaq olsunlar, onları xata-baladan saxla!..

Bu vaxt küçə qapısı döyüldü. Seyid Sadıq hay-küylə dəhlizə keçib otağın qapısından göründü. Üzü gülürdü. Qapının iki tayını da açıb çuxasının dərin ciblərindən ovuc-ovuc qoz-fındıq ləpəsi, xurma, qaysı qurusu, konfet çıxarıb yerə, xalçanın üstünə səpələdi:

– Hə qoçaqlarım, gəlin, yığın, cəld olun, – dedi, – kim çox yığsa, ona yenə də verəcəyəm.

Seyid Hüseyn, Mirpaşa, Nisəxanım, Səriyyə, Maxviret bir-birilərini itələyə-itələyə evin ortasındakı şeyləri yığmağa başladılar. Qapaqap düşdü. Mehinbanu uşaqların hay-küyündən qulaqlarını tutub ərinə acıqlandı.

– Ay kişi, bu nə oyundur çıxardırsan? Nə var cibində, gətirib tök kürsünün üstünə, qoy sakit-sakit yesinlər də… bax, bu saat bir-birilərini yıxıb əzəcəklər.

Seyid Sadıq uşaqların qışqırığına, sevincinə ləzzətlə tamaşa edərək dedi:

– Eybi yoxdur, arvad, bir balaca əzilsələr də bunun xeyri var. Qoy indidən bərkə-boşa öyrənsinlər, zirək olsunlar, cəld tərpəsinlər.

Bir neçə dəqiqənin içərisində xalçanın üstündə heç nə qalmadı. Baba döşəyin üstündə oturub uşaqlara dedi:

– Hə, gətirin, bir-bir göstərin, görüm, kim nə qədər yığıb?

Uşaqlar kimi ovcuna, kimi cibinə, kimi də ətəyinə yığdıqlarını göstərirdilər. Hamıdan çox Mirpaşa yığmışdı. Seyid Sadıq onu təriflədi.

– Afərin, bu saat sənə əlavə pay verəcəyəm, – deyib Rübabəyə sarı döndü, – qızım, bayırda zənbil qoymuşam, gətirin onu bura. Bəs sən nə qədər yığmısan, heç göstərmədin?

– Mən istəmirəm baba, qoy uşaqlar yesinlər.

– Necə yəni istəmirəm? Get zənbili gətir, tez ol!

Zənbil ortaya gələndə baba əvvəlcə Mirpaşanın ciblərini doldurdu, qalanını kürsünün üstündəki iri məcməyiyə boşaltdı. Uşaqlar həvəslə yeməyə başladılar. Mehinbanu Nisəxanıma dedi:

– Cumaxatandakı balaca sandıqca bayram şamları qoymuşam, gətir yandıraq. Bu gün üsgü axşamıdır.

Bir azdan məcməyinin kənarlarında uşaqların sayına görə yeddi əlvan şam şölələndi.

Axşama yaxın Kəblə Ələkbər İrana növbəti səfərindən qayıdıb evinə baş çəkməmiş uşaqlarının yanına gəldi. Onu sevinclə qarşıladılar. Çəkib kürsüdə oturtdular. Bir-birilərindən hal-əhval tutduqdan sonra ona elə oradaca, kürsünün üstündə yemək, çay verdilər. Süfrə yığışılandan sonra Kəblə Ələkbər qapı ağzına qoyduğu xurcunu gətirib açdı. Oradan əvvəlcə ağ atlasdan tikilmiş bahalı bir ləbbadə çıxardıb qaynatasının çiyninə saldı. Kişi qiymətli hədiyyədən çox mütəssim oldu:

– A, kişi, bu nə zəhmətdir, çəkirsən? Allah bilir bir ətək pul vermisən buna. Mən daha qoca kişiyəm, belə bahalı ləbbadə nəyimə gərəkdir? Uşaqların üçün al gətir, qoy geyinib sevinsinlər, – dedi.

– Uşaqlarçün da var, narahat olma, Ağa! Qoca olanda nə olar? Qocaya geyinmək yaraşmır bəyəm? Sağlıqla gey!

– Çox sağ ol, oğul. Allah cibinə bərəkət versin.

– Dəyməz, Ağa.

Kəblə Ələkbər xurcunu tamam boşaldıb qaynanası, uşaqları və Seyid Hüseyngil üçün gətirdiyi hədiyyələri bir-bir payladı. Uşaqlar təzə parça və paltarlara, örpəklərə doyunca tamaşa etdikdən sonra yatmağa getdilər. Böyüklər çay içir, astadan söhbət edirdilər. Seyid Sadıq kürəkənindən soruşdu:

– İranda təzə nə xəbər-ətər?

Kəblə Ələkbər çayından bir-iki qurtum içib stəkanı nəlbəkiyə qoydu:

– Xəbər deyəndə, nə bilim, vallah, belə bir şayiə, yayıblar ki, guya İranda vəba başlayıb. Bilmirəm düz deyirlər, ya yox.

Mehinbanu tez dua etdi: “Allah, sən özün saxla bizi bu bəladan!”

Seyid Sadıq başını yırğaladı:

– Deyirlər, od olmayan yerdən tüstü çıxmaz. Camaatın dediyi həmişə doğru çıxır. Bircə, Allah eləməmiş, buralara gəlib eləməsin bu bəla!

Kəblə Ələkbər ah çəkib dedi:

– Eh, bunu bilmək olmaz. Özün görürsən də Ağa, Bakıda vəziyyət necədir. Şirin su tapılmışdır. Bu boyda İçərişəhərdə cəmisi iki-üç şirin su quyusu var. Bu quyuların da suyu hələ iyirmi-otuz il bundan qabaq yararsız hesab edilib. Evlərin, həyətlərin zir-zibili, çirkab suları birbaşa küçələrə tökülür. Elə vəba da bunlardan törəyir də…

Seyid Sadıq əlini uzun ağ saqqalına çəkdi:

– Mən bilən bir çarə tapılar. Qoymazlar xəstəlik Bakıya və başqa şəhərlərə yayılsın. Arada o boyda dəniz var…

– Bu çox çətin işdir, Ağa. Bakı limanına sən hamıdan yaxşı bələdsən. Gündə neçə gəmi yan alır körpüyə?

– On, on iki.

– Gör İrandan nə qədər mal alırıq: taxıl, qənd, çay, ipək, pambıq, quru meyvə, balıq, yun, tütün, xalça-palaz, taxta-şalban… Hələ sərnişin gəmilərini demirəm. Bunların hansını yoxlayasan? Tutalım, sərnişinləri və gəmi heyətini yoxladılar. Bəs mallar necə olsun, onları ki, yoxlamaq mümkün deyil.

Seyid Sadıq ciddi surətdə dedi:

– Onda gərək İranla tamam əlaqəni kəsək. Nə mal gətirək, nə də oranın camaatı gəlsin Bakıya. Xəstəliyin qabağını ancaq belə almaq olar.

Kəblə Ələkbər onun fikrini təsdiq etdi:

– Düz deyirsən. Ancaq bu da çox çətin məsələdir. Bir özün fikirləş, Ağa. İndi Bakıda doqquz mindən çox tacir var. Əgər İranla əlaqə kəsilsə, onlar mallarını harda satarlar? Ən yaxşı ticarət İrandadır. Hər tacirin neçə ticarət gəmisi var. İstədikləri vaxt İrana mal göndərirlər. Yolar bağlansa bəs bu yazıqlar mallarını harda satsınlar?

– A kişi, nə çoxdur başqa ölkələr, şəhərlər? Elə gərək mütləq İrana göndərsinlər? Ursiyyətin o qədər iri şəhəri var ki… Bilirsən hər şey insanın öz əlindədir. Onu de ki, bu tacir tayfası ki, var, canını güdaza verər, ancaq gəlirinin bir abbası da azalmasına razı olmaz. Xətrinə dəyməsin a, sən də xırda tacirsən. Amma bilirəm ki, sənin kimi adamlar öz arvad-uşaqlarının sağlamlığına görə hər şeylərindən keçərlər. Heyif ki, hamı sənin kimi deyil… nə deyim, vallah, Allah bilən yaxşıdır. Onun yazdığını heç kəs poza bilməz. Görək bundan sonra başımıza nə gələcək, – o üzünü Mehinbanuya tutdu, – Hə, arvad, hələ görəcək günlərimiz daldadır.

– A kişi, ağzını xeyirliyə aç, hələ heç nə olmayıb indidən başlamısan ah-ufa. Bəlkə, heç xəstəlik-zad yoxdur, bu söz-söhbət yalandır?

– Təki sən deyən olsun. Ancaq şər deməsən xeyir gəlməz. Hər halda təhlükəni qabaqcadan bilib hazırlıqlı olmaq yaxşıdır.