Текст книги "Son mənzili Xəzər oldu "

… Artıq hava qaralmışdı. Bir azdan gəminin fiti verildi. Seyid Hüseyn bir-bir hamı ilə görüşüb göyərtəyə qalxdı. Gəmi üçüncü fitini verib yavaş-yavaş körpüdən aralandı. Onlar uzaqlaşdıqca körpüdəki adamlar da getdikcə seyrəkləşirdi. Bir azdan körpü tamamilə gözdən itdi.

Bakının işıqları get-gedə uzaqlaşıb zəifləyirdi. Nəhayət, hər tərəf qaranlığa büründü. Doğma Bakısından, əziz və mehriban dostlarından ayrılmaq Seyid Hüseynə ağır gəldi. Məyusluqla göyərtədən aşağı enib kayutuna girdi. Yoldaşı bir nəfərlə söhbət edirdi. Bir azdan hərə öz yerinə uzanıb yatmağa hazırlaşdı.

* * *

Əvvəllər nökər-qulluqçuların yaşadıqları, mətbəxə yapışıq köhnə ev bir böyük, bir də balaca otaqdan ibarətdi. Balaca otağın birbaşa küçəyə açılan qapısı da vardı. Hərdən oğlanlar evə gec qayıdanda evdəkiləri narahat etməmək üçün öz qapılarını açarla açıb otağa daxil olurdular.

Seyid Hüseyn Xorasana gedəndən bəri Mirpaşa burada tək qalırdı. Bir gün o, günortadan bir az keçmiş qoltuğunda böyük bir bağlama gəlib otağının qapısını açdı, içəri keçib bağlamanı küncə qoydu, hələ soyunmamış, başını həyət qapısından çıxarıb ucadan dedi:

– Mən gəlmişəm!

Mirpaşa şən, zarafatcıl olmaqla bərabər, həm də əsəbi idi. Uşaqlıqda babası onu çox sevdiyindən bir qədər ərköyün böyütmüşdü. Bir şey xoşuna gəlməsə, qışqırıq salır, hirslənirdi.

Çox vaxt xörək üstündə dava salırdı. Xəmir xörəyindən xoşu gəlmirdi.

Bu gün onun qanı elə məktəbdə qaralmışdı. Mirpaşa seminariyada təşkil olunmuş həvəskar artistlər dəstəsinin fəal üzvü idi. Bu yaxınlarda qərara almışdılar ki, iranlıların təzə açdıqları “İttihad” məktəbinin xeyrinə Nəcəfbəy Vəzirovun “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” tamaşasını göstərsinlər. Həmin əsərdə ona Hacı Qəmbər rolunu vermişdilər. O da neçə gündü hazırlaşır, gecə də, gündüz də özünün Hacı Qəbmər olduğunu unutmurdu. Bu gün səhər məlum olmuşdu ki, indi o mənfi surəti yox, müsbət surəti Əşrəf bəyi oynamalıdır. Ona görə də qanı qara idi. Həm də bərk acmış, yorulmuşdu. Səbirsizliklə yemək gözləyirdi.

Maxviret onun səsini eşitcək analığına dedi:

– Deyəsən, yaman hirslidir, indi düşbərəni də görəndə lap özündən çıxacaq.

– Apar süfrəsini sən düzəlt, xətrini çox istəyir, bəlkə bir təhər razı sala bildin…

– Görüm də… – deyə on bir-on iki yaşlı qız əlində süfrə Mirpaşanın otağına gəldi, küncdəki bağlamaya maraqla baxdı, – bu nədir belə, ay Mirpaşa? – soruşdu.

– Divar kağızıdır, otağımıza çəkəcəyəm. Bax, gör xoşuna gəlir?

Maxviret kağız toplarından birinin qırağını cırıb baxdı: üstündə zərif zərli gülləri olan açıq çəhrayı rəngli kağızdır.

– Lap qiyamətdir, – dedi, – mübarəkdir. Paşa, bunu özün yapışdıracaqsan? Bacararsan?

– Nöş bacarmıram, Əli ilə köməkləşib yapışdırarıq. Deyirəm Seyid Hüseyn gələnəcən otağı təzələyək.

– Hə, yaxşı olar, – Maxviret bayaqdan bəri səmimi edən qardaşını indi əsəbləşdirəcəyini yəqin bilsə də ehtiyatla əsas mövzuya keçdi. – Paşa, – dedi, – sən allah hirslənmə, ancaq Bircəbacı bu gün düşbərə bişirib. Əgər istəmirsənsə nenə bu dəqiqə beş-altı dənə qutab eləyər səninçün, yaxşı? Döyülmüş ətdə var hə…

Qızın sözü ağzında qaldı, Mirpaşa əsəbləşib qışqırmağa başladı:

– Sizi görüm düşbərə qazanınız elə bir dəfəlik dağılsın!.. Gedin düşbərəni özünüz yeyin, qutabı da üstündən. Mən burda acından ölürəm, həm bundan sonra xanımlar mənimçün qutab bişirəcəklər… – o get-gedə səsini qaldırdı. – Lazım deyil mənə qutabınız. Get bir tikə qara çörək gətir, batırım duza, yeyim. Bu evdə bir dəfə də yaxşı xörək bişirən görmədim… – o hirsini soyutmaq üçün süfrəni boşqab-qaşıqla qarışıq dartıb yerə saldı.

Bu vaxt Kəblə Ələkbər evə gəlirdi. Hələ küçədən kiçik qaynının səsini eşidib qanı qaraldı. İçəri girən kimi arvadını danlamağa başladı:

– Uşaq lap yaxşı eləyir, qışqırır. Özünüzdədir təqsir. Bilirsiniz ki, bu adamın xəmir xörəyindən xoşu gəlmir, bişirməyin də. Ya da, nə çətin işdir bəyəm onunçün ayrı, özü istəyən xörəyi bişirmək? Gör evdə neçə nəfər arvad, qız var, ancaq bir uşağı yola verə bilmirsiz! Belə də iş olar? İndi də oturmusan yerində, başını bayıra çıxarda bilmirsən. Get cavabını ver də, nə dayanmısan burda?

Rübabə gedib qardaşını sakitləşdirməyə məcbur oldu.

– Ay Mirpaşa, – dedi, – sən allah, qara-qışqırıq salma! De, nə istəyirsən, onu bişirək də… Bundan sonra səhər evdən çıxanda nə istəyirsən, xəbər elə, get dərsə.

Mirpaşa bacısının dalınca içəri girən yeznəsini görəndə hirsi soyudu, ancaq incidiyini hiss etdirmək üçün dedi:

– Lazım deyil, əşşi, nə zəhmətdir verirsən özünə, mən elə duz-çörəklə də dolanaram…

Kəblə Ələkbər vəziyyəti belə görüb gərginliyi aradan qaldırmaq üçün zarafata keçdi:

– Arvad, gəl sən bundan sonra belə elə! On günlük siyahı tut. Məsələn, ayın birində küftə-bozbaş, ikisində parça-bozbaş, üçündə yarpaq dolması, dördündə kələm dolması, beşində nə bilim səbzi-plov… Qoy Mirpaşa bu siyahıya baxsın, istəmədiklərinin üstündən xətt çəksin, əvəzində özü istədiyi xörəyin adını yazsın. Onda sən də işini bilərsən, mən də bilərəm evə necə ət göndərim, Mirpaşa da razı qalar. Düz demirəm, oğul?

Mirpaşanın hirsi tamam soyudu, gülümsədi:

– Yaxşı məsləhətdir, – dedi, – razıyam, Bircəbacı, get siyahı tut, gətir baxım, sonra da onu mətbəxin divarından asarıq.

Maxviret aranın sakitləşdiyini görüb rahat nəfəs aldı, gəlib yavaşca qardaşının qoluna toxundu.

– İndi nə düzəldək səninçün, yoxsa doğrudan da, acından ölərsən.

– Suda iki dənə yumurta bişir, sirkə-badımcanla yeyərəm. Sonra da paltarlarımı hazırla, hamama gedəcəyəm.

Maxviret mətbəxə Rübabə ilə Kəblə Ələkbər də aşağı evə getdilər. Bir azdan Mirpaşa da gəlib pəncərədə oturdu.

Yeyib doymuşdu, üzü gülürdü. Elə bil bayaqdan hay-həşir salan o deyildi.

– Paltarlarım hanı, dedim axı hamama gedirəm?!

– Ala, hazırdır, – deyə Maxviret hamam boxçasını ona uzatdı.

– Səriyyə hanı?

– Yuxarıdadır, çağırım?

– Hə çağır, sizinçün əntiqə saplar almışam, – o cibindən zərif ağ sap yumaqlarını çıxardıb ortaya tökdü, – toxuyun, təmirdən sonra bizim pəncərələrimizə də təzə kurjevalı pərdə asarsız.

– Toxuyarıq, toxuyarıq, – deyə qızlar yaxınlaşıb sevinclə saplara baxır, aralarında bölüşdürürdülər.

Mirpaşa bacılarının sevincinə gülümsəyib boxçasını qoltuğuna vurdu, hamama getdi.

Axşam yatmağa hazırlaşan vaxt Kəblə Ələkbər aşağı düşüb Maxvireti həyətə çağırdı.

– Get nenəyə de, bir yuxarı çıxsın, Bircəbacı çağırır.

Maxviret atasının sifarişini nənəsinə deyəndə arvad hövlnak yerindən durub tələsik yuxarı getdi.

Rübabə hamilə idi. Axır günlər Mehinbanu onun qayğısına qalır, onu evdə iş görməyə qoymurdu. Neçə gündü qoca, dünyagörmüş qadın nigarançılıqla gözləyirdi. Pilləkənləri tez-tez çıxdığından və qorxudan ürəyi döyündü. Qapının ağzında ayaq saxlayıb özünü ələ alandan sonra içəri girdi.

– Hə, necəsən, bala? – dedi. Bu saat Əlini göndərərəm mamayçün. Heç qorxub eləmə… Ancaq, qızım, qabaqda səni böyük imtahan gözləyir, bu gecə, ya da, Allah qoysa, səhər üzü ana olacaqsan. Gəl sən qoca nənənin sözünə bax, ananla barış! Allaha da xoş gedər, doğanda səni çox incitməz. Belə vaxtda gərək adam hər şeyi bağışlasın… Həm də mənim kimi qoca qarıdan sənə nə kömək? Belə vaxtda qızın yanında ana olsa yaxşıdır. Gəl, daşı tök ətəyindən, qoy Xırdaxanımçün xəbər göndərək, gəlsin.

Seyid Hüseyn İrana yola düşən gün anası Tükəzbanı götürüb sevinə-sevinə onlara gəlmişdi. Yazıq arvad güman edirdi ki, övladlarının üçü də artıq onunla barışmışlar. Ancaq gözlədiyi kimi olmadı: Mirpaşa onu görcək həmişəki kimi heç bir söz demədən evdən çıxıb getdi, Rüabə isə üzünə baxmadı, onu dindirmədi.

İndi ağrı çəkən Rübabə canının qorxusundan nənəsinin dediyinə razı oldu. Mehinbanu səhərin açılmasını gözləmədi, gecə ikən Gülnisəni Məşədi Durnısa ilə Xırdaxanımın dalınca göndərdi. Bu xəbəri eşidən Xırdaxanım qulluqçusunu da götürüb qızının yanına tələsdi, onunla görüşüb ağladı, əl-ayağa düşdü.

Ertəsi gün saat on ikidə Rübabənin oğlu oldu.

Kəblə Ələkbər bütün gecəni Mirpaşanın otağında var-gəl edib cavan arvadının azad olmasını nigaranlıqla gözləmişdi. Vacib işi olduğundan səhər tezdən dükana getmişdi. Saat birdə Mirpaşanı onun yanına xəbərə göndərdilər. Mirpaşa gəlib gülə-gülə dükanın dalındakı balaca otağa keçdi. Kəblə Ələkbər qaynının güldüyünü görəndə ürəyi sakit oldu, ancaq heç nə soruşmadı, gözlədi ki, Mirpaşa özü bir söz desin.

– Muştuluğumu ver, Kəbleyi, oğlun oldu!

Kəblə Ələkbər sevinclə cibindən bir qızıl onluq çıxardıb ona uzatdı, güldü. Zarafat deyil, kişi birinci dəfə oğul atası olmuşdu. Əvvəlki arvadlarından nədənsə həmişə qızı olurdu.

– Paşa, evdə bir şey lazımdır görəsən? – soruşdu.

– Bilmirəm, Kəbleyi, gərək ki, yox, lazım olseydi, mənə deyərdilər, – Mirpaşa əlindəki pulu oynada-oynada küçəyə çıxdı.

* * *

Seyid Hüseyn Məşhəd səfərindən qayıdırdı. Gəmi sahilə yaxınlaşanda o, yoldaşı ilə birlikdə göyərtəyə qalxdı, sərnişinləri qarşılamağa gələnlərin içərisində özününküləri axtardı. Əvvəlcə adamların arasında hündür boylu, iricüssəli atalığını – Hacı Gülməmmədi gördü. Körpüyə ayağını qoyanda birinci ona yaxınlaşan da atalığı oldu. Əl verib görüşdü, üzündən öpdü.

– Xoş gəlmisən, yurduna oğlum, ziyarətin qəbul olsun! Necəsən, səfərin necə keçdi? – soruşdu.

– Çox sağ olun, ağa, yaxşıyam.

Kəblə Ələkbərgil də adamların arasından özlərinə yol açıb ona tərəf gəldilər, görüşdülər. Əli cəld Seyid Hüseynin şeylərini götürdü. Hacı Gülməmmədin işarəsi ilə nökər iri, kök bir qoçun buynuzundan darta-darta çəkib gətirdi. Seyid Hüseyn qoyunu bura kəsmək üçün gətirdiklərini başa düşəndə pərt oldu.

– Ağa, neynirsiz, lazım deyil! – dedi.

Kəblə Ələkbər ona yaxın gəlib qulağına pıçıldadı:

– Qayda belədir, oğlum. Qoy kişilər işlərini görsünlər, yoxsa, atalığını təhqir eləmiş olarsan…

Qoçu onun ayağının altında kəsdilər. Bu səhnəni görməmək üçün o, üzünü yana çevirdi. Hamı dəstə ilə faytonlara tərəf getdi. Hacı öz faytonuna minəndə birdaha Seyid Hüseyn və Kəblə Ələkbərlə görüşdü:

– Bilirəm, – dedi, – indi evə tələsirsiz. Amma sabah günortaya hamılıqla bizə təşrif gətirməyinizi təvəqqe eləyirəm…

Seyid Hüseyn faytondan boylanıb doğma Bakısının küçələrinə fərəhlə tamaşa edirdi. Gəzdiyi yad şəhərlər, qürbətdə gördüyü adamlar, ümumiyyətlə İranın yaşayış tərzi onu bezikdirmişdi. Əgər əvvəllər yaşadığı mühitdən, Bakının vəziyyətindən, xalqın geridə qalmasından, cavanların savadsızlığından, qadınların asılı vəziyyətindən narazı idisə, indi yolüstü Aşqabadda olarkən türkmən xalqının acınacaqlı yaşayış tərzi ilə tanış olduğundan, İranı gəzib, ordakıların gün-güzəranını gördükdən sonra özlərinin həyatına şükr edirdi. Doğrudan da, bəzi Şərq, Orta Asiya xalqları Azərbaycana nisbətən xeyli geridə qalmışdılar.

… Onlar evin qabağında hay-küylə faytondan düşdülər. Anası, bacısı, nənəsi, bibiqızları, xidmətçilər, yaxın qohumlar onu qarşılamağa küçəyə çıxmışdılar. Seyid Hüseyn hamı ilə görüşüb balaca Tükəzbanı qucağına götürdü, həyətə girdi. Burada Kəblə Ələkbər də onun ayağının altında bir qoyun kəsdi. Sonra yuxarı evə çıxdılar. Onun qayıtması münasibətilə səliqə ilə döşənmiş otaqda, kimi döşəkçələrin üstündə, kimi stullarda əyləşdi. Hamı Seyid Hüseyni dinləmək, səfər haqqında təəssüratlarını öyrənmək istəyirdi. Kəblə Ələkbər dedi:

Maşallah, yaxşılaşmısan, Hüseyn. Bir az kökəlmisən, rəngin-ruhun özünə gəlib. Deyəsən, İranın havası düşüb sənə. Hə, indi danış görək necə getdin, nə gördün oralarda?

Seyid Hüseyn gülümsəyib dedi:

– Düzünü bilmək istəsəz, Kəbleyi, səfər mən gözədiyim, təsəvvür etdiyim kimi keçmədi. Ancaq buna baxmayaraq getməyimdən razıyam. Əvvala, İranın din xadimlərinin, alimnüma mollalarının hərəkətlərindən, işləklərindən heç baş aça bilmədim. Xorasan kimi müqəddəs bir yerdə mollalar da ən nəcib, ən ağıllı, ən namuslu, islam millətinin qeydinə qalan şəxslər olmalıdır. Ancaq heyif ki, orda gördüklərim heç məni açmadı. Məsələn, götürək elə Məşhədin özünü. O boyda imam Rzanın məqbərəsi olan bu şəhərin məscidlərində müctəhidlər, mollalar, şeyxdən tutmuş adi süpürgəçiyə qədər hamı öz qazancını güdür. Ziyarətə gələnləri hərəsi bir cür soymağa çalışırlar. Hər tərəf çirkli, zibilli… Məscidlərin həyətindəki hovuzların yanından keçmək olmur. Üfunətdən burnunu tutub qaçırsan. Əxlaqsızlığı daha demirəm. Əşi, hansını deyim ey…

Kəblə Ələkbər diqqətlə qaynının sözlərinə qulaq asıb dedi:

– Bəlkə, sən orda iki-üç nadürüst mollaya rast gəlmisən, söz yox, ancaq buna görə bütün Məşhəd mollaları barədə pis fikrə düşmək düzgün deyil, oğlum. Yəqin ki, hamısı sən dediyin kimi pis olmaz!

– Vallah, Kəbleyi, iki-üç nəfər olsaydı nə vardı ki? Elə məsələ də ondadır ki, elələri həddən artıq çoxdur…

Kəblə Ələkbər söhbəti dəyişdirmək istədi: – Yaxşı sən elə pislərdən danışırsan, yəni heç xoşuna gələn bir şey görmədin orda?

– Vallah, Kəbleyi, bir elə sən deyən yaxşı şey görmədim. Mən ümumiyyətlə götürürəm, əlbəttə, varlılar yaxşı yaşayır. Ancaq əhalinin səksən faizi yoxsuldur, onların da hamısı savadsız… Nə isə… Yaxşı, indi siz deyin görüm Bakıda nə təzə xəbər var, mən olmayan vaxtda hansı yeniliklər baş verib?

Mirpaşa hamının əvəzinə qardaşına cavab verdi:

– Bir elə tezə xəbər yoxdur, hər şey gördüyün kimidir. Əgər ev-eşiyi xəbər alırsansa, sayımız çoxalıb: səkkiz nəfərdik, indi olmuşuq doqquz. Qardaş, Kəbleyini təbrik elə, oğlu olub!

Seyid Hüseyn yerindən durub yeznəsinin əlini sıxdı:

– A, təbrik eləyirəm, Kəbleyi, böyük oğlan olsun! Bəs bayaqdan mənə niyə demirsiz? Adını nə qoyduz?

Yenə də Mirpaşa cavab verdi:

– Kəbleyinin atasının adını qoymuşuq: Məmməd Rza!

– Lap yaxşı…

Əli samovar gətirdi, süfrə saldı. Seyid Hüseynin qayıtması münasibətilə bişirilmiş şəkərbura, paxlava, şor qoğalı düzdü süfrəyə. Çaydan sonra ortaya əla toyuqplovu gəldi.

* * *

Seyid Hüseyn qayıtdıqdan sonra Kəblə Ələkbərin təkidilə bir həftə evdə qalıb istirahət etdi. Bu günlərdə o əvvəlcə anasının, sonra başqa yaxın qohumların evinə qonaq getdi. Bundan başqa Mirpaşa və yaxın dostları ilə birlikdə ədəbi məclislərə də getdi, Bakının ictimai həyatı ilə tanış oldu.

Bir gün mövlud bayramı münasibətilə (hər yerdə, hər il təntənə ilə qeyd olunan çağın anadan olan günü) parlaman binasının böyük salonunda keçirilən məclisə getdilər. Məclisin sonunda məşhur milyoçu Hacı Zeynalabdin Tağıyev xitabət kürsüsünə qalxıb salona toplaşanlara belə bir xəbər verdi:

– Ağalar bildiyiniz kimi, Bakı şəhər idarəsi, Qapan dibi bazarının yerində məscid binası tikmək üçün oranı Bakı müsəlmanlarına vermişdi. Ancaq nədənsə bu vaxta qədər məscidin tikilməsi təxirə salınıb. Qapan dibinin istifadəsiz qalması üçün bu yaxınlarda təşkil edilmiş müsəlman cəmiyyəti-xeyriyyəsi bu yerin sahibi olub, onu xırda alverçilərə icarəyə vermişdi. Bildiyiniz kimi Qapan dibi bazarı indi Şeytanbazar adı ilə məşhurdur.

Camaat, qərara alıb ki, Şeytanbazarda məscid əvəzinə cəmiyyəti-xeyriyyə üçün bir bina tikilsin. Həmin binanın xərcini bütünlüklə, bu gün bu məclisimizdə iştirak edən Musa Nağıyev cənabları öz öhdəsinə götürmüşdür. O, mərhum oğlu Ağa İsmayılın xatirəsini yad etmək üçün bu binanı müsəlmanların cəmiyyəti-xeyriyyəsinə ehsan və ianə kimi tikdirib bəxşiş verir və adını da “İsmailiyyə” qoymaq istəyir!

Məclisə toplaşanlar bu xəbəri alqışlarla qarşıladılar. Məclis dağılışanda Seyid Hüseyngil tikilməsi nəzərdə tutulan “İsmailiyyə” binasının divardan asılmış planına və şəklinə tamaşa etdilər. Bu bina öz möhtəşəmliyi, gözəlliyi və əzəmətilə Bakının bütün başqa binalarından seçiləcəkdi.

… Seyid Hüseyn köhnə işinə, “Tazə həyat” qəzeti redaksiyasına qayıtdı, həvəslə işləməyə başladı. İndi o, şagirdlikdən ustalığa keçmişdi. Maaşı ikiqat artıb iyirmi səkkiz manat olmuşdu. Cavan usta hər şeylə maraqlanır, çoxlu mütailə edir, şəhərin həyatında baş verən hər bir kiçik hadisəyə belə diqqət yetirirdi. Sorağını eşitdiyi “İsmailiyyə” binasının inşasına dair təzə xəbərləri müntəzəm izləyirdi.

Bir gün o, utana-utana işlədiyi qəzetin sahibi – imtiyazı və müdiri Haşım bəy Vəzirovun yanına gəldi. Müdir onu gülərüzlə qarşıladı.

– Buyurun, nə sözünüz var? – soruşdu.

Seyid Hüseyn qapı ağzında dayanıb tərəddüdlə müdirə baxdı, astadan dilləndi:

– Ağa, mən azsavadlı bir mətbəə işçisiyəm. Ədəbiyyat və yaradıcılıq haqqında hələ heç bir şey bilmirəm. Amma buna baxmayaraq bir hadisə məni çox mütəəssir etdiyi üçün kiçik bir hekayə yazmışam, onu sizə göstərmək istəyirəm.

Müdir əlyazmasını aldı, eynəyini taxıb oxumağa başladı. Seyid Hüseyn qapı ağzındakı stullardan birində oturmuşdu. Həyəcanla müdirin üzünün ifadəsinə baxır, səbirsizliklə onun nə deyəcəyini gözləyirdi. Nəhayət, müdir yazını oxuyub başını qaldırdı:

– Nə olar ki, azsavadlısan, ancaq hekayən pis yazılmayıb. Qəzetimizdə çap edərik. Əgər yazmağa belə həvəsin varsa, yaz, heç nədən də utanıb çəkinmə. Maksim Qorki də vaxtilə azsavadlı bir işçi olmuşdu. Amma indi bütün Rusiyada məşhur bir ədibdir, – dedi.

Seyid Hüseyn təşəkkür edib otaqdan çıxdı. Sevincək evə gəldi. Evdəkilərə hələ bu barədə bir söz demədi. İntizarla ilk hekayəsinin qəzetdə dərc olunmasını gözlədi.

Bu hadisədən bir həftə sonra, noyabrın axırlarında bir gün Mirpaşa kefi kök halda küçə qapısını döydü. Qapını açan nökərdən soruşdu:

– Əli, Kəbleyi evdədir?

– Bəli, ağa, elə indicə gəlib.

O paltosunu, papağını həyətdə soyunub Əliyə verdi, özü yuxarı çıxdı. Kəblə Ələkbərlə Rübabə yerdə oturub çay içirdilər.

– Xeyir ola, Paşa, yenə niyə gülürsən? Allah bilir, məktəbdə nə hoqqa çıxarmısan ki, kefin belə kökdür, – deyə Kəblə Ələkbər yanında oturmağa ona yer göstərdi.

Mirpaşa bardaş qurub oturdu, cibindən bir qəzet çıxartdı.

– Siz bilən bu qəzetdə nə var?

– Yəqin, nəsə yaxşı xəbər var ki, belə bic-bic gülürsən.

Rübabə qəzeti ondan alıb baxmaq istədi. Mirpaşa bacısına yox, yeznəsinə uzatdı qəzeti.

– Kəbleyi, al bu səhifəni oxu, gör nə yazıblar və kim yazıb.

Kişi qəzeti alıb eynəyini taxdı, diqqətlə başlıqları nəzərdən keçirdi, maraqlı yazı tapmayıb, təəccüblə Mirpaşaya baxdı. Rübabə qəzeti əlindən alıb, göz gəzdirdi, üzü güldü, ürəyində oxumağa başladı. Kəbleyinin hövsələsi daraldı:

– Əşi, bərkdən oxu görək, nə var orda…

– Kişi, bax gör burda nə yazılıb?

Kəblə Ələkbər kiçik hekayənin altındakı imzanı oxudu: “Seyid Hüseyn Sadıqzadə”. Güldü.

– Afərin! Gör a, bizim heç xəbərimiz yox, kişinin oğlu əməlli-başlı hekayə yazıb ki!

– Kəbleyi, bu hekayədən qabaq bir-iki dəfə məqalə də yazıb, – deyə Mirpaşa bir növ fəxrlə dilləndi.

– Haçan, harda, nədən yazıb?

– İrana getməmişdən qabaq. Onda üç-dörd yoldaş “Bəhlul” adında bir gülməli məcmuə çıxardırdılar. Orda yazmışdı, məcmuənin birinci nömrəsində…

Kəblə Ələkbər qəzeti arvadına verib dedi:

– Sən yaxşı oxuyursan, bərkdən oxu, qulaq asaq.

Qızları da çağırdılar. Hamı yerini rahatlayandan sonra Rübabə aramla, aydın tələffüzlə hekayənin sərlövhəsini oxudu: “Ata və oğul…”

Hekayə hamının xoşuna gəldi. Kəblə Ələkbər dedi:

– Daha Seyid Hüseyndən arxayınam. Deyəsən, o öz yolunu tapıb. İnşallah, axıracan da gedər bu yolla… Rübabə, indi onu evləndirmək vaxtıdır. Rəhmətlik Seyid Sadıq Səriyyəni tutmuşdu nəzərində onunçün. Deyirdi göbəkkəsməsidir… – Səriyyə bu sözləri eşidəndə qızardı, kələğayısını bir az da gözünün üstünə çəkdi, – ancaq qardaşın deyir, Səriyyə mənim bacımdır, biz bir yerdə böyümüşük, oynamışıq… Qoy deyir, məndən yaxşısına getsin xoşbəxt olsun. İndi, arvad, Səriyyə olmasın, bir başqası olsun, gərək onu evləndirək.

– Biz ona neçə dəfə qız göstərmişik, heç birini bəyənməyib, hərəsinə bir qulp qoyub. Həm də deyir, hələ tezdir.

– Tez-zad deyil, elə əsl vaxtdır, iyirmi iki yaşı var…

Mirpaşa yerində qurcalanıb söhbətə qarışdı:

– Ay Kəbleyi, vallah özünüzü cəncələ salırsız, – dedi. – Yaxşı, elə bil evləndirdin onu. Tutalım ki, bax elə mən Seyid Hüseynin arvadıyam, gəlmişəm, oturmuşam onun qabağında, – o tez rola girib özünü utancaq bir təzə gəlin kimi göstərərək döşəkcənin bir küncünə qısıldı. Rübabə ilə qızlar onun belə məharətlə özünü təzə gəlinə oxşatmasına gülüşdülər, – hə, nə olsun? Gəlin utanıb danışmayacaq, Seyid Hüseyn də bilirsiz ki, dindirməsən danışan deyil. Nə vaxtacan ağızlarına su alıb oturacaqlar, hə? Ona görə də deyirəm ki, boş yerə özünüzə zəhmət verib qız-zad axtarmayın. Ondan evlənən olmaz!

– Necə yəni olmaz? Sən allah, onun yanında belə söhbətləri eləmə! Qoy görək, onu yola gətirmək əvəzinə, belə sözlər danışsan, doğrudan da, evlənməz.

– A kişi, uşaq-zadam bəyəm? Heç elə şeyi onun yanında danışaram? Amma mən bildiyimi bilirəm. Onu hamınızdan yaxşı mən tanıyıram. Hər halda belə tezliklə evlənən deyil, bəlkə bir beş-altı ildən sonra…

– Əşi, beş-altı il nədir, indidən qulağını doldurmalıyıq ki, bəlkə, bir-iki ilə toy eləyə bilək, Allah qoysa…

– Nə deyirəm, təki siz deyən olsun, – deyib Mirpaşa ayağa qalxdı və bayaqdan bəri səssiz-səmirsiz qapı ağzında dayanıb onların özü haqqındakı söhbətlərinə diqqətlə qulaq asan Seyid Hüseyni gördü, güldü, – a, adını çək, qulağını bur… Kəbleyi, budur qabağındadır, başla qulağını doldurmağa, mən getdim.

Mirpaşa qapıda ayaq saxlayıb bacılarına dedi:

– Əgər səhv eləmirəmsə, bu gün küftə-bozbaş günümüzdür, kim verəcək bu gün xörəyimi? Maxviret, dur ayağa, sən hamıdan zirəksən. Bayaqdan başımız qarışıb Seyid Hüseynin hekayəsinə, aclıq da yadımdan çıxıb…

Hələ də qapının yanında ayaq üstə durmuş Seyid Hüseynin yanından keçəndə sifətinə ciddi ifadə verib dedi:

– Hüseyn, təbrik eləyirik, hekayəni oxuduq, bəyəndik…

Kəblə Ələkbər də onu səmimiyyətlə yanına çağırdı:

– Gəl otur, söhbət eliyək, – dedi.

Seyid Hüseyn güldü:

– Kəbleyi, bayaqki söhbətləri təkrar eləmə, hamısını eşitdim.

– Lap yaxşı, de görüm, bunlardan özünçün bir nəticə çıxartdın?

– Nə tələsiklikdir ki, vaxtı gələr, nəticə də onda çıxardaram.

– Elə vaxtı gəlib çatıb, bala. Mən ciddi deyirəm.

Seyid Hüseyn söhbəti dəyişmək üçün mövzu axtardı. Ətrafına baxıb təəccüblə bacısından soruşdu:

– Məmməd Rzanı görmürəm, hardadır uşaq?

– Aşağıdadır, nenənin yanındadır.

Seyid Hüseyn ayağa qalxdı:

– Gedim mən də aşağı, çörəyimi yeyim, – deyə otaqdan çıxdı.

* * *

1909-cu ilin payız fəsli idi. Bir dəstə arvad İçərşəhərdəki “Ağa Mikayıl” hamamından çıxdı. Bayaqdan qapı ağzında dayanıb gözləyən nökər tez xalça-boğçanı, satılı onlardan alıb yola düzəldi. Başına dama-dama çarşab örtmüş on dörd-on beş yaşlı Maxviret kiçik bacısı Kübranın əlindən tutub qabaqda gedirdi. Dallarınca Səriyyə, Rübabə, Nisəxanım və Gülnisə gəlirdilər. Onlar bir-iki döngə burulub evə çatdılar.

Mehinbanu dünən hamam yiyəsinə nökərlə xəbər göndərmişdi ki, saat ikiyəcən hamamı onların ixtiyarına versin. Səhər tezdən Əli xanımların şeylərini hamama gətirib, onun geniş səkisi üstündə xalça döşənmiş, pal-paltarı qoyub getmişdi. O, ikinci dəfə, qabaqca çimdirdikləri uşağı, üçüncü dəfə isə şeyləri aparmağa gəlmişdi.

Hamamdan qayıdanlar həyətə girib soyundular. Maxviret çar-hovuzun kənarında tanış su bardağını görüb öz-özünə deyindi: “Ey, genə gəlib!..” Sonra saymazyana hovuza yaxınlaşıb hirslə bardağa bir təpik vurdu. Bardaq sındı, suyu küçə qapısına axdı. Çarşabını təzəcə başından açmış Rübabə balkondan bunu görəndə tərs-tərs qıza baxdı, barmağı ilə onu hədələdi. Səsə içəridən ortayaşlı bir qadın çıxdı.

– Vur qızım, eybi yoxdur, vur sındır, qadovu alım… mən incimirəm, təki bardaqlarımın hamısı elə sənin əlində sınsın. Mənim üzüm bərkdir, nə qədər acığını bardağıma töksən də, yenə gələcəyəm.

Rübabə Maxviretin bu hərəkətini ört-basdır etmək istədi:

– Püstəbacı, sən allah bağışla, bilmədi, qızın ayağı ilişdi… Bu saat gedəyə deyərəm, səninçün evinə su aparar, – deyə bardağın sınıqlarını həyətdən yığışdırmağa başladı.

– Eybi yoxdur, qonşu, təki sınan elə bardaq olsun, – Püstə bacı mətbəxin qapısında dayanmış Maxviretə sarı getdi, – həmişə təmizlikdə, ay gəlinim, gəl bir öpüm səni…

Maxviret arvadın sözlərindən lap dilxor oldu, dilucu “sağ ol” deyib onun yaxınlaşmasını gözləmədən mətbəxə keçdi. Arvadın əlləri havada qaldı. O heç kefini də pozmadı.

– Yaxşı, incimə görək, çıxıb gedirəm, heç olmasa, gəl o sandığın üstündən çarşabımı ver mənə, – dedi.

Qız çarşabı gətirib onun üstünə atdı. Arvad gülümsədi, çarşabını ikiqat başına salıb həyətdən çıxdı. Rübabə qonşunun qapıdan uzaqlaşmasını gözlədi, sonra Maxvireti danladı:

– Bu nə oyundur, ay qız? Heç utanmırsan, gör neçənci bardaqdır, sındırırsan? Axı neçə ilin qonşusuyuq, ayıbdır…

– Deginən ona, bir də bizə gəlməsin, neçə dəfə demişəm ki, məndən ona gəlin olmaz! Getsin, öz tayını tapsın, elə bircə korumuz əksikdi…

Püstəbacının oğlunun bir gözünə uşaq vaxtı ağacın budağı batmışdı. İndi həmin gözü həm zəif görür, həm də zədə yeri bilinirdi. Ona görə də oğlan eynək taxırdı.

Rübabə qıza nəsihət verməyə başladi:

– Mən qonşuya necə deyim, daha bizə gəlmə?! İstəmirsən, istəmə, daha bununçün dava eləmək niyə lazımdır? Bu saat səni zorla onun oğluna vermədilər ki? Hər kimdir, səndən böyükdür, yaşlı arvaddır. O necə çarşab verməkdir? Bilmirsən ki, çarşabı gətirib hörmətlə qonağın çiyninə salarlar? İndiyəcən ondan həmişə mehribançılıq, dostluq görmüşük, həmişə aramızda hörmət olub. İndi nöşün incidək onu özümüzdən? Bir də, qoy hələ görək atan nə deyir, o da razı olmasa, onda nenə onu başa salar.

Maxviret dinmədi. Bir azdan Gülnisə qaynar samovar içəri gətirib süfrə saldı, hamı çay içməyə başladı. Rübabə altı aylıq ikinci oğlunu – Məmməd Tağını əmizdirib Gülnisəyə verdi, özü mətbəxə getdi. Qapıdan gircək təzə bişmiş təndir çörəyinin iyi onu vurdu. Təndirin yanında təmiz süfrənin üstündə qatarla düzülmüş isti çörəklərin birindən bir tikə qopardıb ağzına atdı. Həftədə bir dəfə çörək yapmağa onlara gələn qonşu qadın ərsinlə tabağın xəmirini qaşıyırdı.

– Rübabə xanım, çörəklər necədir? – soruşdu.

– Lap qiyamətdir! Çox sağ ol, Pakizə bacı. Evə gedəndə uşaqlarçün isti çörək aparmaq yadından çıxmasın.

– İki çörək kut gedib, elə onları aparsam, bəsimizdir.

– Yox, yox, yaxşılarından da apar, – Rübabə iki yaxşı bişmiş çörəyi dəsmala büküb arvadın zənbilinə qoydu, sonra otaqda qaynayan qazanın qapağını açdı, xörəyin dadına baxdı, Maxvireti çağırdı:

– Kübraya de, qaşıqları, qabları hazırlasın, özün də gəl sirkə-badımcan çıxart, göy-göyərtini düzəlt. Bu saat atan, qardaşların gələcəklər ki, vay, acından öldük…

Maxviret ona tapşırılan işi görə-görə deyindi:

– Bu saat, Kübra elə mənim deməyimə bənddir, nə lazımdır, durub hamısını gətirəcək, – o kiçik bacısının tənbəlliyini bilirdi – bilmirəm bu qız nə vaxtacan günü oynamaqla keçirdəcək?

– Fikir eləmə, o hələ balacadır, böyüyəndə eləyər. Bir də siz onu dilə tutmağı bacarmırsız.

– Ay Bircəbacı, bizi bəyəm dilə tutub iş buyurursuz? Mən ondan balaca vaxtımda da evdə iş görürdüm, nə deyirdilər, o saat eləyirdim.

Rübabə onu təriflədi:

– Səndən olmaz ey, maşallah, bir dənəsən!

…Yeməkdən sonra Rübabə ilə Kəblə Ələkbər yuxarı çıxdılar. Kişi adəti üzrə mütəkkəyə dirsəklənib özü ilə gətirdiyi qəzetləri cibindən çıxartdı:

– Gəl otur, arvad, danış görək, nə var, nə yox? Hamama getdiz?

– Hə, getdik. Bir təzə xəbər yoxdur… hə, yadıma düşdü. Bu gün Maxviret yenə də yazıq Püstəbacının bardağını vurub sındırdı. Deyir, bir də bizə gəlməsin. Sən də Ələkbər, birdəfəlik fikrini de, bu məsələni həll eləyək, qurtarsın, getsin.

– Rübabə, doğrusu, Nisədən sonra mən daha qız verməyə qorxuram. Həm də axı Maxviretdən qabaq Səriyyə var. Tələsmək lazım deyil, onun on dörd yaşı hələ təzə tamam olub. Bir də deyirəm, Seyid Hüseynlə məsləhətləşək. O vaxt Nisəni verəndə onun sözünə baxmadıq. Uşaq dedi mənə ki, Kəbleyi, tələsmə, qoy oğlanın özünü, ailəsini yaxşı-yaxşı öyrənək, sonra razılığını ver. Elə düz də deyirdi, o vaxt qulaq asmadıq ona, böyük səhv elədik, Nisənin qaynanası Meyransanın şirin dillərinə aldandıq, verdik, indi də altını çəkirik.

– Onda elə indi Seyid Hüseyni çağırım danışaq, Səriyyənin məsələsini də birdəfəlik həll eləyək. Özün deyirsən ki, Ağakazım neçə dəfə dükana gəlib səndən cavab istəyib.

– Hə,hə, get gör əlində vacib işi yoxdursa, bir yuxarı çıxsın.

…Seyid Hüseyn içəri girəndə Kəblə Ələkbər ona oturmağa yer göstərdi.

– Hüseyn, gəl görək, söhbətimiz var səninlə – dedi – Rübabə, danış qardaşınçün, yəqin ki, bu işlərdən onun xəbəri yoxdur.

Rübabə söhbətə sualla başladı.

– Hüseyn, sən Ağa Kazımın pirkeşiyi (prikazçiki) Əlipaşanı tanıyırsan?

– Hə, tanıyıram, necə bəyəm?

– Bacım Şərəbanı xanım bizim Səriyyəni onunçün almaq istəyir, – Kəblə Ələkbər onu başa saldı, – deyir, yaxşı oğlandır, çoxdan bizdə işləyir, hər xasiyyətinə bələdəm.

Seyid Hüseyn bir qədər fikirləşib dedi:

– Hə, düz deyir, yaxşı oğlandır. Savadlıdır, ağıllıdır, işgüzardır. Elə Ağa Kazım da onunla dostdur. Bir yerdə fars dilini öyrəniblər, iki il xüsusi müəllimdən dərs alıblar. Bir yerdə xaricə, gəzməyə gediblər, altı ay Parijdə qalıblar… Özü də çox oxuyur, dünyagörüşünü artırır, hərdən şer, mənzum hekayə də yazır, çap olunur…

Kəblə Ələkbər diqqətlə qulaq asırdı:

– Neçə yaşı var, bilmirsən? Ailəsi necədir, kimi var?

– Məndən iki yaş böyükdür, deyəsən. Anası yoxdur, atası, iki qardaşı ilə olur. İçərişəhərdə Ətağagilin evlərindən bir az yuxarıda mülkləri var.

– Yaxşı, bu işə sən necə baxırsan, nə deyirsən, Səriyyəni verək ona?

Seyid Hüseyn təəccüblə yeznəsinə baxdı:

– Kəbleyi, məndən nöş soruşursan? Siz özünüz nenə ilə, Rübabə ilə fikirləşin, məsləhət bilirsizsə, verin, mən kiməm ki?

– Yox, elə demə. Nisəni verəndə sənin sözünü qulaq ardına vurduq, axırda da belə oldu. Sən bu evin böyük oğlusan, özü də ağıllı, dərrakəli oğulsan. Əlipaşanı da yaxşı tanıyırsan. Əgər dediklərindən başqa onun bir pis əməli yoxdursa, mən ona qız verməyə razıyam.

– Yox, yox, heç bir pis əməli-zadı yoxdur.

– Onda qərara aldıq. Bu biri, indi, Rübabə, keç ikincisinə.

– Hüseyn, Maxvireti də qonşumuz Püstəbacı, oğlu üçün istəyir.

– Ay balam, Maxviretin neçə yaşı var ki, indidən vermək istəyirsiz? Kəbleyi, acığına gəlməsin, heç qızlara savad öyrətmək yadınıza düşmür, amma ərə verməyə tələsirsiz.

Rübabə tez dedi:

– Yox ey, biz verməyə tələsmirik. Püstəbacı özü tez-tez gəlib başımızı dəng eləyir. Maxviret də hər dəfə onu görəndə hirslənir. Neçə dəfə vurub bardağını sındırıb.

– Lap əcəb eləyib sındırıb. Əvvala, onun hələ yaşı azdır. İkincisi də, heyif deyil, o cür qızı kəmsavad, peşəsi, sənəti olmayan bir adama verəsiz?

Kəblə Ələkbər əlini qaynının çiyninə vurdu.

– Deməli, bu məsələni də həll elədik. Rübabə, Püstəbacıya birdəfəlik rədd cavabı verin, qurtarsın getsin. Hüseyn, ağıllı məsləhətin üçün çox sağ ol, oğul. Dur get işinə, vaxtını aldıq…

Bu vaxt aşağıdan döşəməni döyəclədilər. Rübabə də qalxıb qardaşı ilə aşağı düşdü. Kiçik oğlunu əmizdirmək vaxtı idi

* * *

Seyid Hüseyn ilk hekayəsinin dərc olunmasından hədsiz dərəcədə sevinmişdi. Onun yazmaq həvəsi gündən-günə artırdı. Bir tərəfdən müdiri Haşım bəy Vəzirovun onu ruhlandırması, digər tərəfdən Bakının həyatındakı mühüm hadisələr onu yazmağa həvəsləndirirdi.