Текст книги "Ибройим Юсупов"

– Улар қўшилса, сен ҳам бир томондан чиқиб келасан-ку…

Давқораевнинг Хўжабекка айтган бу эътирозли сўзига ҳеч ким гап қўшмади. Баъзилар тушунгандай жилмайиб қўйишди. Хўжабек ёши бўйича Ибройимдан бир мучалга яқин катта бўлгани билан, афтидан жуда ёш кўринадиган, юришлари ҳам, гапиришлари ҳам дадил, юпқа юзли, чайир йигит эди. Уруш йиллари обкомда инструктор бўлиб ишлади. Пединститутни Ибройимдан икки йил бурун битирди. Шунга қараганда, ишлаб юриб ўқиган бўлса керак. Ўқишни битирган заҳоти радиокомитетнинг бошлиғи бўлиб кетди. Бу йил унинг “Ярашган ёшлар” достони ёруғлик кўрди. Унинг тақдимотида Ибройим сўзга чиқиб, танқидий фикрлар айтган эди. Шунинг учунми, Хўжабекка ҳали тўғри қарамай, хижолат чекиб ўтирибди. Дўстлари унга: “Ўзингнинг достонинг ҳам ҳали сиёҳи қуригани йўқ, сабр қилишинг керак эди”, – дейишган.

Унинг ана шу ўйларини ўқиб ўтиргандай:

– Жумак, сен Ибройимнинг “Йўлдош муаллим” поэмасини ўқимаган бўлсанг керак? – деди Давқораев. – Бу йил ёзда “Адабий альманах”да чиқди, мен журнални Москвага опкетган эдим, боргандан сўнг ўқиб кўрарсан.

– Достон ҳақида ҳар хил фикрлар кўпайиб кетди.

– Асар ҳақида фикр ёзиш учун, аввал унинг қандай нарса эканини билиб олиш керак, – деди Айимбетов Хўжабекка.

– Ўзим Исмоил Сағитовга топшираман, ҳам таҳлил қилиб, ҳам тушунтириб мақола ёзади. Бу достон бизнинг бу йилги энг яхши муваффақиятимиз. Асарда қамраб олинган воқеалар насрда ёзилганида роман бўлар эди.

Ҳамма Ибройимга қаради. Даврада илм ва адабиёт майдонида номаълум икки киши бор эди. Улар эса Ибройимнинг сочини толасидан бошлаб, оёғига қадар кўздан кечирди.

– Сағитовдан ҳалиги ўттиз еттинчи йилги мақоласи туфайли барча ёзувчилар қўрқиб қолган, – деди Есемуратов, – бизнинг манави Қалли жўрамиз ҳамон уни тушида кўриб чиқади.

Ҳамма жим бўлиб қолди. Сукунатни Давқораев бузди.

– У муаллифи номаълум, таҳририят мақоласи эди. Бундай мақолаларнинг кўпчилиги юқори идораларнинг топшириғи билан ёзилади. 37-йилги оғир кунлар у бечоранинг бўйнига тушиб қолиб, қўли боғланган, иложсиз ҳолда бу ишни қилди.

– Ҳалиям бахти бор экан, омон-эсон қутулди. Бўлмаса, Избосар Фозилов билан Сибирга кетиб қолиши мумкин эди… –Ўринбек Кожуровнинг фикрини “айтганингиз тўғри”, дегандай ҳамма маъқуллади.

Урушдан аввалги даврда “Қорақалпоқ шеърияти тўғрисида”, “Бердақнинг шеърлари” рисолалари, Алишер Навоий таваллудининг 500 йиллиги муносабати билан шоирнинг “Фарҳод ва Ширин” достонини таржима қилишда қатнашиб, сўзбоши ёзган Давқораевдай одам Сағитовнинг меҳнатини маъқуллаб ўтиргандан кейин, унга қарши бир нарса дейиш қийин эди. Машъум 37-йилда “халқ душманлари”ни тўдатўда қилиб қамаб, кўпчилигини Тўрткўлдаги қамоқхонанинг ўзида аёвсиз отиб ташлаётган вақтда Сағитов “Қизил Қорақалпоғистон” газетасининг масъул муҳаррири бўлди. Халққа кенг тарқалган “Қора қўй” шеърини ёзган, ўзи йўқсилдан чиққан, ёшлар газетасида масъул муҳаррир бўлган шоир Избосар Фозиловнинг Сибирь ўрмонларига сургун қилиниши барча ёзувчиларни қаттиқ қўрқитиб қўйди. Айнан ўша йили “Қизил Қорақалпоғистон” газетасида “Қорақалпоқ адабиётидаги буржуй миллатчилар ва уларнинг ҳамкорлари” деган мақолалар эълон қилиниб, ёзувчилар, шоирлар орасида ҳам “халқ душманлари” топилаётгани ҳақида ёзилган эди. Бугунги зиёфатда биров бировга хушомад қилиб, оғзидаги сўзни хавфсираб, ҳушёр бўлиб айтилган гапларнинг сабаби ҳам шу…

Бу гапдан кейин ҳамма: “Биз сизга тушунмадик-ку”, дегандай Давқораевга қаради. У киши бу кўзқарашларни сезса ҳам, тусини ўзгартирмай, сўзида давом этаверди. Юқорида номи айтилган мақолада: “Нажим Давқораев Қўнғиротдаги катта фабрикант, бойнинг боласи. У контрреволюциячи миллатчи, халқ душманлари Қосим Авезов, Сайфулғабит ва Раҳим Мажидовларнинг қуйруғи”, – дея ёзилган гаплар бор эди. Давқораевнинг ҳозир ўзини тутиши, Сағитовнинг шаънига илиқ гап айтиши ҳаммани ўйлантириб қўйди. Бу қандай кенглик эканини тушуниш қийин бўлди.

– Исмоил “Қирқ қиз” достонини Жиян жиров ёзган деган фикрни айтаяпти-ку, – деди ўртароқда ўтирган семизроқ, сочини манглайининг чап томонига тараган ёшроқ йигит.

– Мен унутаёзган эканман, бу фикр ўрганилиб, тадқиқотчилар орасида муҳокамага қўйилишга лойиқ. Ҳозир бунга тарихчилар қизиқишмоқда. Агар уни исботлай олсак, Жиян жиров дунёнинг энг улуғ шоирлари қаторига қўшилади.

Давқораевнинг шу гапидан кейин бу даврада Ўринбек Кожуровнинг ҳам ўтиргани эсларига тушгандай, баъзилар унга қараб хушомад қила бошлади. Уруш бошланаётган йилларда халқ оғзида “Нажимнинг институти”, “Нажимнинг “Алпомиш”и деган сўзлар тарқалган эди. Достон асосида ёзган драматик асари театрда қўйилгандан кейин Ўринбек Кожуров билан Исмоил Сағитовлар тақриз ёзган.

Зиёфат чўзилиб кетди. Давқораев аста-секин чуқурлашиб бораётган гапни бўлгиси келгандай:

– Ибройим, ўтган йили ёзилган Ватан ҳақидаги шеърингни ёддан билсанг, ўқиб бер, озгина дам олайлик, – деди ҳамманинг диққатини жалб этиб.

Ибройим сал ўнғайсизланиб, куймалана бошлади.

– Ғазал жанрида ёзилган, узун вазнли шеър эди…

У томоғини қириб гапиргани одамларнинг ёдига бир нарсани солгандай бўлди.

– Бу бизнинг радиода чиқадиган сухандонимиз, шеърни яхши ўқийди.

Хўжабек Сейтов Ибройим билан мақтангиси келгандай туюлди.

– Унинг шеърларини мен ёдлаб юраман, ўзим ўқиб берсам бўладими? – деди Бабош.

У бироз тайёргарлик кўргандек бўлиб, ҳеч кимнинг жавобини кутмай, ёддан ўқий бошлади:

 
Туғилдим бу Ватанда онамдан тонг чоғинда,
Меҳрибон халқ қувониб, тўй бошлади гул боғимда,
Қуёш келиб бешигимни тебратти бир ёғинда,
Ухладим оқ сут эмиб онамнинг қучоғинда,
Йўлимда гуллар очилди, нурга тўлиб ёшим менинг…
 

Зиёфат шу тарзда бир суҳбатдан иккинчисига ўтиб қизийверди. Бора-бора гурунг бўлиниб, икки ора, ҳар ким ёнида ўтирган қўшниси билан бўлак сўзлашув бошланди. Энди аввалгидай айтилган гапни ҳамма бир қулоқ бўлиб тинглаш йўқолди. Давқораевнинг олдидаги “Казбек”нинг ҳозиргина иккинчи қутиси ҳам тугади. Овқатлар еб бўлинди. Бироқ даврада ўтирганлар тарқалишни хаёлига ҳам келтирган эмас.

– Мана бу Ибройимнинг уйи узоқроқ, ёшлар кетиш учун рухсат сўрамоқда, – дея Айтжон оғаси Давқораевга қараб энгашди.

– Ибройим, сен қаерда турасан?

У илгари кўҳна шаҳарда, ҳозир эса янги шаҳардаги энг чекка кўчалардан бирида ижарада яшаётганини тушунтирди.

– Хўжалигингда кимлар бор?

– Онам, катта акам, янгам ва уларнинг иккита боласи бор.

– Вой-бўй, иним-эй, – деди Давқораев, – сен ижарангни қўй. – У шундай деди-да, кийимилгичда турган пальтосининг чўнтагидан бир калит чиқарди.

– Ма, мана бу Пушкин кўчасидаги ёзувчиларга берилган тўрт хонали уйнинг калити. Эртага эрталабдан кўчиб ўт…

2

Қиш. Эрта тонг. Ёзда бу пайт одамлар уйда ўтирмасди. Ҳозир ташқарига чиққан одам рўпарасидаги иморатни зўрға кўради. Кун бўйи овулда дон-дун чўқилаб, тунда шаҳарнинг теракларида қўноқ бўлган қарғалар секин қар-қарр дея бир-бирини уйғотиб, яқин шохларда учиб-қўниб чарх урмоқда. Кўп ўтмай тўп-тўп бўлиб пастлаб, ёйилиб учиб, шимолга қараб йўл тортади. Ҳадемай хўрозларнинг чақириши бир-бирига уланиб кетади. Чумчуқларнинг чуғурлаши ҳам эшитила бошлайди. Озгина кутсанг, эчки-улоқлар ҳам маъраб, бузоқлар мўлаб, ҳар ер-ҳар ердан итларнинг вовуллаган товушлари “тонг симфонияси”га аралашиб кетади. Нукус пойтахт шаҳар бўлгани билан, унда яшайдиган аҳолининг кўпчилиги овуллардан кўчиб келганлар. Айниқса, чекка-чекка кўчаларга чиқиб, қулоқ тутган одамга овулдаги жониворлару одамларнинг бўзлашию, бақир-чақир товушлари эргашиб келгандай туюлади.

Мана, куннинг қизил шафағи ҳам найза учларини кўрсата бошлади.

Хонбиби элти бомдод намозини аллақачон ўқиб бўлса-да ҳамон жойнамоз устида ўтирарди. Унинг бундай аҳволга тушганига анча бўлди. Пичирлаб дуо ўқийди, қўлларини фотиҳага кўтаради, бир эмас, икки эмас, қайта-қайта такрорлайди. Уйнинг ичкариси жимжит, ҳали ҳеч ким уйғонган эмас. У келиним Тиллахон уйғона қолсин, нонушта тайёрлай қолсин, деб қўл қовуштириб ўтирмайди. Маденнинг одати икки куннинг бирида жуда кеч келади ёки тонг саҳарда тебраниб келибоқ, ўринга йиқилади. Кейинги пайтда ёр-дўстларни уйига чақириб, ярим кечаси тарқалишадиган одат чиқарди. Хотини авваллари кутиб ўтирмай жавраб-жавраб ухлайверарди. Энди уларга қўшилиб ўтираверадиган бўлди. “Шўрим қуриб, буни ҳам қўшиб олмасайди, деган гумони ҳам йўқ эмас… Қўшилиб олса, қўшилиб олгандир-да, уялмай чошгоҳга қадар уйғонмайди-ку”.

Бу элтининг яқиндан буён кўнглидан кечаётган ўйлари. Ҳозир эса яқин кунлардаги нияти бўйича намоздан кейин Нажим Давқораев инисини дуо қилиб, Яратган эгам мартабасини баланд қилсин, бола-чақасининг роҳатини кўрсин, охун оғасининг руҳини шод этиб, бизларга қилган ғамхўрликлари Аллоҳдан қайтсин. Ўзи ҳам катта уламоларнинг авлодидан экан, Худойим ота-бобосининг арвоҳларини шод этиб, ўзининг бахтини бутун қилсин, дея тонг саҳардан эзгу тилак тилаб, Аллоҳга муножот қилар эди.

Ёзувчиларнинг тўрт хонали уйига кўчиб келганига бироз бўлди. Ибройим калит олиб келган куни онаси қувонганидан бирпас йиғлаб олди. Қайта-қайта ёқасига тупуриб, шукр қилди. Боласининг эришган мартабасидан кўнгли тўлиб севинди. “Охирини берсин, Худойим, Охирини берсин!” – дея шивирлади. Шодликлари босилиб, “Қачон кўчамиз?” деган гап бошланганида баъзи шубҳа-гумонларга бора бошлади.

– Ибройимжон, бу, ахир, давлатнинг уйи бўлса, ногаҳон ўзларига керак бўлиб, қишнинг қаҳратон кунларида кўчада қолсак, нима бўлади?

– Опа, буёқда мен борман-ку! – дейди Маден онасига жавобан, – фронтовикни уйдан чиқариш осон эмас.

– Ундай дема, болам, аввалдан келаётган “халқ душманининг оиласи” деган номимиз бор… Нима ҳам қилолардик?!

Ибройим пиқ этиб кулди. Кулгани билан унинг ҳам ичида ҳадик йўқ эмасди. Айрим “сергак одамлар” ҳали ҳам инсофга келмаган, уруш қайғуси босилмаган элда улар ўша безбетлигини қайта тиклаётган замон. Унинг биргина умиди Нажим оғасидан. Обрўйи баланд. Жамоатчилик ичида ўзининг халқчиллиги билан яхши ном қозонган. Тунов кун унинг уй-жой калитини олганини эшитган баъзи бир “қадр ли” дўстлари ҳасад қилиб: “Ўзи Москвада ўқиётган бўлса, ёзувчиларнинг уйига қандай эгалик қилади”, – деган гапларни айтиб, миш-миш тарқатишаётган эди…

* * *

Ижарада яшаётган уйдан янги жойга кўчиш куни белгиланди. Чошгоҳга қолмай Бабош билан Ўсарбой келишди. Орадан кўп ўтмай довдираб Тажитдин пайдо бўлди. Қўни-қўшнилардан ҳам бир-иккитаси қўшилди.

– Ҳой, Кегайлига отланиб кетган Бойчиборим, сен қайдан пайдо бўлдинг? –деди Ибройим бўсағада ҳатлаётган Емберген Еримбетовга кўзи тушиб.

– Анави Эломон деган бир “жаллодинг” тез етиб кел, деб жонимни олди-ку.

Йигитлар бир-бири билан апоқ-чапоқ бўлиб кўришди. Ҳадемай кичкина хонадан жой топиш амримаҳол бўлиб қолди.

– Эломоннинг ўзи йўқ-ку.

– У бекорга юрмайди, бир ишнинг изидан тушган чиқар.

Шу орада ташқаридан Эломоннинг шанғиллаган овози эшитилди:

– Маден оға, ичкарида чала шоирлардан бошқа жонли одам борми, ўзи?

– Шоир дегани ўзи жонли одам дегани эмасми?

– Йўқ, менга чайир, юк кўтарадиган, қора меҳнат қиладиган одам керак.

– Ҳаммаси қарчиғайдай йигитлар, улардан иш ортадими?

– Шоирни ишлатиб бўлмайди, оға, қўлига берган нарсангни қўлтиғига қистираман деб уддалолмай, тошга тушириб, синдириб қўяди.

Бу гапни ичкарида эшитиб турганларнинг ҳаммаси кулиб юборишди.

– Бунга ҳам айтган экансан-да? – Бабош Ибройимга қаради.

Эломон кириб келиб, ўтирганлар билан саломлашди.

– Сен тонг саҳардан ҳаммани чалажонга чиқариб қўйдинг-ку…

Емберген бошқаларни Эломонга қарши қайрамоқчи бўлган ҳазилига Ибройим шу заҳоти жавоб қайтаришга ошиқди:

– Бунинг ўзи ҳам чала шоир-ку.

– Мен чалами, баломи, умуман шоир эмасман. Чалаларнинг бари атрофингда ўтирибди.

– Унда Бабош ҳам чалами?

– Ҳой, Бабош жўра, сен ўпкалама, мана буларни ўзинг биласан, менинг курсдошларим.

– Манави Тажетдин Сейтжонов деган фронтовик, урушдан контузия бўлиб келган. Бошингга чойнак билан солиб юбормасин.

Емберген Тажитдин билан овулдош, иккови орасидан қил ўтмас дўст. Шунга қарамай унинг гапида жон бор эди. Шуни пайқагандай Ибройим яна гапга аралашди.

– Тажет ундай қизиққонлик қилмайди. У шоирлик деган ҳунарнинг, ҳунар дейман-ов, – деб Бабошга қараб қўйди. – Ҳунарми, касбми ёки бир арвоҳми, нима бўлса ҳам, наридан-бери менгариш осон эмас эканини яхши билади. Шоир то ҳаётининг ярмидан ошгунга қадар ўзини чала ҳисоблаб юрадиганга ўхшайди, дейман-ов.

Шу билан чала қўшиғи босилгандай бўлди.

– Тушга яқин бир ҳўкиз арава билан, бир эшак арава келади, – деди Эломон, – юкларни Маден оға бўғчалаб боғлаб қўйибди.

– Қўй, Ибройим чиқар?

– Оббо-ей, Тажет, одамнинг тилини қичитасан-да. Қора меҳнат қилиш шоирларнинг қўлидан келармиди. Айтмоқчи, – деди у Ибройимга қараб, – бораётган янги уйга олов ёқилдими?

– Олов ҳам ёқилар, борармиз-да, аммо ундан кейини қалай бўлар экан? –деди ўтирганлардан бири.

Ҳамма шу гап чиққан томонга қаради. Ибройимларни кўчиргани келган дўстларининг ҳаммасини хаёлида шундай ҳадик бор эди. Бу уй Давқораевнинг ўзига берилганми ёки Ёзувчилар уюшмасиникими? Аниғини ҳеч ким билмайди.

– Бунинг лақабини Ўсарбой билади, – Тажетдин Ўсарбойга қараб жилмайди.

– У қаердан билади. Бир оёғи Тахтакўпирда, бир оёғи Нукусда бўлса.

Эломоннинг ана шундай кесиб айтадиган гапига ҳамма ўрганиб қолган, “вой, қотирасан-ей”дан нарига ўтмайди.

– Билади.

Тажетдин озгина шумлик қўшиб гапирадиган йигит. Кулимсирайвериб, шундай сўзларни айтганда чап кўзи қисилиб, лунжидаги айрим қизларда бўладиган кулдиргичи чуқурча бўлиб турадиган, сариқ тусли бўлса-да, кўпинча қизил юзли бўлиб кўринади. Кулганида бир кўзи қисилишини билмаганлар бир шумликни ўйлаб тургани йўқми, деган шубҳага борарди.

– Қаёқдан билади? – деб ажабланди Эломон.

– Юқоридан қўли бор.

– Сейтовданми? (Сўз обкомнинг биринчи секретари Пиржон Сейтов ҳақида эканини ҳамма тушуниб ўтирибди).

– Бир поғона пастроққа туш.

– Матеке Жуманазаровми?

– У учинчи поғона-ку, яна бир поғона туш, дейман.

Тажетдин бошқа индамади. Эломондан кейин қалин қошли, олакўз, бурни манглайини қоқ ёриб чиққан яна бир йигит келганида Ибройим: “Ана, энди жамоат жам бўлди”, деб янги меҳмонни қувонч билан кутиб олган эди. Эломон у билан саломлашаётиб: “Ҳозирги студентлар суманглаб муаллимларнинг устига бостириб кираверар экан-эй”, деса-да, қадрдонлардай қучоқ очиб кўришди. Бу институтнинг юқори курсида ўқийдиган, ўзи назархонлик Ўразоқ Бекбўлов эди. Талаба бўлгани билан, Ибройим билан тенгқур ёшда. “Адабиёт гули” газетасининг барча ёзув-чизуви шунинг бўйнида. Ўразоқ тажрибасизлик қилса ҳам, ўзига тенгдош бўлмаган ёши катталар билан бироз яқинлигини билдиргиси келса ҳам, Тажетдин айтмай тўхталиб турган нарсани айтиб юборди.

– Ўсарбой Хўжабек оға билан бирга Наврўз Жапақовларнинг хизматида кўп бўлади. Тажетдиннинг гапида жон бор.

Кўп биладиган одамнинг икки хили бўлади. Биринчиси – сўз давомида хато қилганни тузатиб ўтиради. Иккинчиси бўлса, ҳамма айтарини айтиб, қўярини қўйиб бўлгандан кейин сўз бошлайди-да, ўзидан аввал айтилган гапларни пучга чиқаради. Ўсарбой келгандан буён гапга аралашмай, ким сўзласа, кўзининг қирини солиб, гоҳида секин пиқ этиб кулиб, сабр-тоқат қилиб ўтирган эди.

– Йўқ ердан гап топиб , шунча ёқни айландиларинг-эй.

Ўзаро шивирлашлар тўхтаб, ҳамма Ўсарбойга қаради. У ҳам кўнсангиз шу, кўнмасангиз ўзларинг биласанлар, дегандай қошини кериб, шошилмай давом этди.

– Қулоқларингизга яхшилаб қуйиб олинг. Нажим Давқораев 1939 йили Ёзувчилар уюшмасининг бошлиғи бўлиб, Аббаз шоирдан бошлаб, ҳамма шоир, ёзувчиларни Тўрткўлга олиб борганини эшитганмисиз? Уруш бошланиб кетгандан кейин шоир кимнинг шоири, ёзувчи кимнинг ёзувчиси экани билан ҳеч ким қизиқмай, ҳар ким ўз бошига бўлиниб кетди. Жўлмирза, Наврўз, Асан, Аббаз, Хўжабек оғалар ўзи уюшма, ўзи бошлиқ бўлиб, ғалаба учун тинмай шеър ёзди. Газетадан номлари тушмади. Урушдан кейин 1946 йилги сайловда Нажим оға қайтадан сайланди. Ибройимлар у пайтда биринчи курс, уюшма тугул, ейдиган нони билан ётадиган жойининг ташвиши билан овора эди.

– Ўзинг-чи, ўзинг? Ўша сайлов йиғилишида минбарга чиқиб, нутқ сўзлаганмидинг?

Ўсарбой Эломонга қараб, мийиғида бир кулди-да, давом этди:

– Аканг у пайтда Тахтакўпирда оловдек муаллим эди. Бироқ айрим ўртоқларнинг тўғри чамалаб ўтирганидай, бизнинг билиш, эслаш қобилиятимиз бор-да.

У гапни турли томонга чалғитгиси келган одамдай чўзаверди. Ўтирганларнинг тинкаси қуриб, охирини билгиси келиб турибди.

– Ана шундан буён Нажим оға уюшма бошлиғи.

– Бир институтнинг директори, докторликни ёқлашга кетди, деган гаплар-чи?

Охирини билайлик дегандай Емберген саволни жуда кўндалангига қўйди.

– Урушдан аввалги йиллари, – дея гапида давом этди Ўсарбой, – Қорақалпоғистон Совнаркоми ёнида тил ва адабиёт бўйича, унга тарих ҳам қўшилдими, ҳайтовур, илмий-тадқиқот институти бўлган. Шунга Давқораев директор бўлиб сайланган деган гаплар бор эмасми? Ана шу идора 1947 йили Ўзбекистон Фанлар академиясининг Иқтисодиёт ва маданият бўйича Қорақалпоғистон илмий-тадқиқот институти бўлиб янгидан ташкил этилган. Унга ҳам яна Нажим оға Давқораев директор бўлиб, ҳозир ўша икки юмушга докторлик деганини ҳам қўшиб ишламоқда. Энди кўнглингиз жойига тушдими?

Ҳамманинг кўнглидаги ҳадиклар тарқалгандай Ибройимга қаради. У эшитмагандай орқайин ўтираверди. Сабаби, бунинг барини Бабош жўраси аллақачон аниқлаб, Ибройимга тушунтирган эди. Шу орада бировнинг ғилдираги ғичирлаб, бировиники чийиллаб икки арава келди. Ҳамма ёппасига ташқарига чиқди.

– Бизнинг уйимизда икки арава юк йўқ, биттаси ҳам бўлар эди.

– Биттасига янгам миниб, боласини қучоқлаб ўтирар.

Ҳар ким ҳар ёқдан “ундай юклама, бундай юкла” дегандай маслаҳат бериб, уй анжомларини аравага ортаверишди. Ҳар сафар ота-боболарнинг донолигига, улардан айтилмаган гап қолмаганига ҳайратланасан. “Камбағал бўлсанг, кўчиб кўр” деганлар-ку, тугунлар бир аравага сиғмай, иккинчи аравага ҳам ортилди.

– Қани энди, ичимизда ёши катта Тажет ҳамда энг ақлли ва доно Бабош кўчнинг олдида яхши ният билан йўл бошласин.

Эломоннинг бу гапи ҳаммага маъқул бўлди. Улар Маденни ўртага олишиб, олға қадам ташлашди. Ибройимни кўчиришга йиғилганларнинг ҳаммаси бундан уч йил бурун Ибройим билан Бабош бошлаган “Адабиёт гули” деворий газетасининг давоми бўлган “Қоратов” журнали атрофида бирлашган эди. Бу ташкилий ишларнинг бошида ҳамма сўзсиз тан оладиган ва бўйсунадиган адабиёт фидойиси, Ибройим шоирнинг сўзи билан айтганда: “Юзида қандайдир кўркам нур ёғилиб турадиган, рўйи очиқ, қалин қора қошлари остидаги қорачиқлари кишини ишонишга чақирадиган, сўзи маънили, тили ширали, келишган, узун бўйли, ориқ йигитнинг исми-шарифи Бабош Исмоилов бўлиб, манғит элатига яқин ердаги “Басув” сойининг бўйларидан келган эди. Унинг адабиётни билиши, бадиий асарларни теран ҳис этиши, дунёқараши кенг, ўй-фикрлари қизиқ эди. Айниқса, сиёсатдан хабардорлиги, сўзга ижтимоий маъно бериши, юморга усталиги ҳамда “Адабиёт гули”нинг тонгги шудрингга чўмилган хушбўй ҳиди бизларни беҳуш қилиб, дўстлик ришталари билан тўқилган тўрга илинтирган эди. Бизлар унга қизга ошиқ бўлгандек маҳлиё эдик. Ўша куз кунларидан бошлаб иккаламизнинг танишлигимиз дўстликка, дўстлигимиз туғишганликка айланди. “Игна қайда бўлса, савоқ22
  Савоқ – ип.


[Закрыть] шунда бўлади…”

Биз институтда ўқиётганимизда адабиёт дунёсига бутунлай шўнғиб кетган эдик. Турли курсларда ўқиётганимизга қарамасдан, бир гуруҳ ёшлар “Адабиёт гули” хиёбонида айланиб, унда сайраган булбуллар овози эс-ҳушимизни ўғирлар эди. Бу бадиий сўз шайдолари орасида Бабош иккимиздан бошқа Сирожиддин Аҳмедов, Собир Камолов, Ўсарбой Хўжаниёзов, Марат Нурмуҳаммедов, Дўстжон Носиров, Атаулла Худойберганов, Ўрозбой Зарикеев, Ўрозақ Бекбулов, Ақжипак Турғанбоева, Равия Есемуратовалар бор эди…

Бизларни ўқитиб, ўргатиб, давраларига қўшиб тарбиялаган устозларимиз Нажим Давқораев, Қалли Айимбетов, Жумек Ўринбоев, Жўлмирза Оймирзаев, Амет Шомурадов, Исмоил Сағитов, Турдимурат Бекимбетов, Айтжон Есемуратов, Ўринбек Кожуровлар ҳаётда, ижодда суягимиз қотиб, қанот қоқиб, учирма бўлишимизда оталарча меҳрибонлик билан ғамхўрлик қилишди. Улар илк қадамларимиздан ҳар бир ютуғимиздан қувонишар, кўнглимизни кўтарадиган зарур маслаҳатлар беришарди”. Бу сатрлар шоирнинг кундалик дафтарига тушган юрак сўзлари эди…

Кўнглида парвозни орзу қилган қорақалпоқ адабиёти гулшанининг қалдирғочлари арава ортидан келишаётган эди. Сирожиддин Аҳмедов, Марат Нурмуҳаммедов ва Дўстжон Носировлар аспирантурада таҳсил олишмоқда. Улар бўлганида ҳазил-ҳузул, теша тегмаган гаплар, дўстлик баҳс-мунозаралари бундан ҳам қизғин бўлар эди.

3

“Муаллим деган одам фақат билим берувчи, болаларни ўқитувчи эмас, сиёсатчи деган сўзнинг синонимига ўхшайди-ей. Мактабда юрган йилларимизда ҳам муаллимсиз ҳеч бир йиғин ўтмайдиган эди. Овулда манаман деган колхоз раиси, кенгаш оқсоқоллари гуркираб юргани билан, халқнинг олдига чиқишда, мажлис ўтказишда Тўлаган муаллимнинг қошида елкасини қисиб, тахтидан тушиб, унинг кўзича халққа унчалик буйруқ қилавермай, пилиги пасайиб қоладиган эди. Майли, у даврлар тушунарли. Бошлиқ тугул районга раҳбар бўлганларнинг кўпчилиги юқоридан келган хатни тузук ўқий олмайдиган давр ҳам бўлди. Ҳозир-чи? Нима фарқи бор? Битирувчи курсдан бошлаб, мана, институтга ўқитувчи бўлганимдан буён ўша Тўлаган оғадай шаҳарма-шаҳар бўзчининг мокисидай қатнаяпман. “Йиғилишга борасан, шеър ўқийсан, тайёрлан”, – деган гапни Худонинг берган куни эшитаман. Республиканинг йигирма беш йиллигига тайёрланамиз деб, бирйўла мажлисбоз бўлиб қолдим. Айланасига тўрт-беш шоир навбатма-навбат шеър ўқиймиз, гоҳ якка, гоҳ жўр бўлиб ўқиймиз. Ўқиётиб ҳам, ўқиб бўлгандан сўнг ҳам бир қулоғимиз залда. Ҳовлиқиб, энтикиб ўқиб турсак ҳам кимнинг қандай қабул қилаётганини сезиб турамиз. Кимга қанча чапак чалинди, буни ҳам биламиз, шунга қараб бир-биримиз билан жарысқандай, ҳар ким ўзининг баҳосини англагандай бўламиз. Баъзи бирларимиз: “Менинг шеъримни тушунмади”, – деймиз. Тушунганда қандай?! Вой, тушунади-ей, баҳонгни дарҳол бериб ташлайди… Шеър ёзиш керак, бошқача ёзиш керак. “Элда уруш туфайли издан чиққан, емирилган, тўхтаб, чўкиб қолган халқ хўжалигини қайта тиклашнинг шаштини кўрасизларми сира? Нега ўша қайта туғилган қаҳрамонликларни ёзмайсиз? Нега жўшиб-жўшиб, тўлиб-тошмайсиз?” Тўғри талаб қўйилмоқда. “Ватан муҳаббати” шеъримни ўқидим, жуда узун экан, танлаб-танлаб олишим керак. Тунов куни “Жир ўрони” шеъримни ўқиб туриб, буни нега ўқидим, бу мажлиснинг гапи эмаску, деб ич-этимни едим.

Радиокомитетдаги дикторлик ҳам ўз ҳолимга қўймайди. Ҳали кечки, ҳали тонг саҳарги эшиттиришни эфирга узат, айтганимизни қилмасанг, ҳукуматга ёзамиз, деб қисташади. Қийналсанг-да, ишлаганинг ўзингга яхши, ўтириб қолган хўжаликни тиклашга маблағ ҳам керак…”

Институт кутубхонасида мук тушиб ўтирганига анча вақт бўлди. Йигирма беш йиллик олдидан элнинг катта раҳбарлари “Қизил Қорақалпоғистон” газетаси орқали ўзлари бошқарган соҳаларда чорак асрдан буён амалга оширилган ишлар ҳақида мақолалар чоп этган. Ёзувчилар билан олимлар ҳам бир чеккада қараб ўтиришгани йўқ. Ёзувчилар уюшмасининг вақтинча раиси Жўлмирза Оймирзаевнинг мақоласида ёш шоир Ибройим Юсупов “Йўлдош муаллим” достонини ёзиб битказди, деган сатрларни ўқиганида юраги бошқача ургандек бўлди. 1950 йилнинг 17 январь сонида йирик ҳарфлар билан “Қорақалпоғистоннинг атоқли одамлари” деган сарлавҳанинг пастида етти кишининг суврати берилган. Уларнинг орасида қадрдон устози Нажим Давқораевнинг борлигини кўрганида кучли тўлқинланиб кетди.

У аввалроқ Нажим Давқораев билан бўлган суҳбатни эслади.

– Русчага қалайсан?

– Чалароқ биламан.

– Марат деган бола бор-ку, Нурмуҳаммедов, ана ўша адабиётнинг мағизини чақадиган қобилияти бор. Қандай қилиб, дейсанми? Рус тилини билиб, тушуниб ўқигани учун. Бироқ у шоир эмасда. Сен классикларни ўқимай, шоирлик булоғидан сув ича олмайсан. Шуларни ўз она тилингда, русча таржимасида ўқишни қанча тез ўргансанг, шунча тез шоир бўласан…

Бу ҳар куни шеър ёзишдай, кечаю кундуз бўйнингда турган иш. Пединститутни тўла битказиб чиқишдай вазифа, деб ўйлади Ибройим. Вой-бўй, одам бўлиш, шоир бўлиш учун бундан бошқа қанча меҳнат кутиб турибди. Бироқ у қандай меҳнат? Баъзилар туркум-туркум шеърлар ёзиб, ўзини шоир ҳисоблаб, оқибатда жамоатчилик этиборига сазовор бўлмай қолаяпти. Бировлар бир-иккита шеърлари биланоқ адабиёт тарихида из қолдирган. Гулмурат шоир “Қайров33
  Қайровдаги – сўйиш учун қамаб қўйилган.


[Закрыть]даги ёлғиз ғоз”, Жангабой шоир “Қози эшон”, “Ақсунгил”, Нурлибой шоир “Бола гурунг”, Қидирниёз бахши “Ўтининг шўри”, Избосар Фозилов “Қора қўй” шеърлари биланоқ халқ орасида кенг танилди. Демак, одамлар шеърнинг гўзаллигини ҳис этиб, мағзини чақиб ўқийди ёки тинглайди. Сен фақат шеъриятнинг увузини эмиб, шоирлик булоғидан ирмоқ оча билишинг, мазмунли, ҳамманинг кўнглидан жой олиб, маънавий мулкига айланадиган шеър ёза олишинг зарур…”

У ўзига-ўзи муаллимлик қилиб, шундай фикр юритадиган, ўзига-ўзи масъулият юклаб, тинмай изланиши зарур эканини уқдирадиган, шунга талпинишга ўзига шарт қўядиган лаҳзалари кўп бўларди. Қандайдир бир ойдин манзилга йўл излайди, шунга чиқиб оламан, деб ўзини ўзи ишонтиради.