Текст книги "Ибройим Юсупов"

5

Кечадан буён қўлда турмай чирқираб йиғлайверган набирасини зўрға ухлатган Хонбиби элти овулдан юборишган ярим қоп гуручни тозалаб олиш учун энди уннаётганида “Элти, уйдамисиз?” деган товушни эшитиб, ялт этиб орқасига қаради. Эшик олдида айлана қилиб тикилган қундуз телпагининг мўйнаси кўзига тушиб ярашган, хипча белли кўйлаги, оёғидаги баланд пошнали этиги руссияликлар урфи бўйича кийингани такаббур кўриниш бериб турган аёлни бирдан таниди.

Таниганда қандай… қирқ учинчи йилнинг қишида “даҳо”нинг номига қўйилган шаҳарни немислардан озод этганда бешинчи овулга келиб концерт бергани хотирасига муҳрланиб қолган. Ўшанда Хонбибининг тенгдош дугоналари: “Юр, қани! Элти бўлсанг-да қўшиқ тинглаб, ғамгин кўнгилларни овутиб қайтайлик. Элтичилигинг нима сенга қуён олиб келаяптими?” – деб қўярда-қўймай шу концертга эргаштириб боришган эди. Вой-бўй, ўшанда бу аёл жўшиб, одамларнинг кўнглини кўтариш учун не муқомларга тушиб қўшиқ айтмади дейсан. Мунгли кўзларга кулки изларини солиб, қотиб қолган қабоқларни ивитиб, овул аҳлини бир силкинтириб кетган эди. Сўнгра Генжа хотиннинг уйида мол сўйилиб, Ибройимжони артистлар хизматида бўлган эди. Бундай воқеалар унутиларми сира?

Қўлида қоғозга ўроғлиқ бозорлиги билан Айимхон кириб келганда элтининг кўз олдидан ўша воқеалар тез-тез ўта бошлаган эди.

– Вой-бўй, келақол, чироғим, – дея меҳмон билан қўл қовуштириб кўриша сола “ҳозир-ҳозир” деди-да, ёш келинчаклардай чаққонгина уйнинг тўрига ўтиб, кўрпача тўшади. Ёши ундан анча катта бўлса-да, суст босиб, сал довдирагандек бўлди. Келган меҳмон анов-манов эмас, Айимхон Шомурадова эди. Эл ёпирилиб йўл бериб, ардоқлаб уйининг тўрига ўтқизадиган бу атоқли аёл кечаги уруш йилларида қанчадан-қанча қабарган кўнгилларга малҳам бўлиб, бир майдон бўлса-да, ҳар кимнинг ўзлигини англаши, эгилган бошларини кўтариб, одам эканлиги ҳис этиши учун хизмат қилган…

Меҳмон тўшалган кўрпачанинг бир бурчагини қайирди-да, омонатгина ўтирди. “Бу бизнинг чанғарағимизга кўрсатган ҳурмати бўлса керак”, деб ўйлади Хонбиби элти.

– Чеча, омон ўтирибсизми, уй ичларингиз соғми, шоир қайним омон-эсон юрибдими?

– Шукр, чироғим, шукрчилигимиз кўп.

– Янги уйларингиз муборак бўлсин. Келин тушириб, гумбурлатиб тўйлар бергайсиз. Уйингиз ўзларингиз яйраб ўтирадиган даражада кенгчилик экан.

– Айта кўрманг, чироғим, илгариги замонда олти қанотли қилиб қурилган қора уйни бўз ўрда дейдиган эдик. Мана бу хоналар ўшанинг қошида подшонинг саройидек-ку.

Элти икки қўлини ёқасига олиб бориб, яна шукрчилик билдирди. Меҳмондан ҳам уй-ичининг омон-эсонлиги сўрарди-ю, бироқ ўйлари бир жойда тўхтай демасди. “Бир сўзли аёлга ўхшайди. Тунов куни Мирзаоғанинг уйидаги кичкинагина маъракада ҳурматли меҳмонлар билан тўрдаги хонага ўтиб боришаётганда “Шоир боланинг онасини кўриб кетайлик”, деб мен билан қўшқўллаб кўришди. “Яқин орада сизга салом бергани бораман” деганида “Кўнглим учун айтгандир-да” деб ўйлагандим…”

“Мирзаоға” дегани Айтжон Есемуратов. Ўша кишидаги Сора келини – булар нукуслик бўлганларидан буён оғайниларнинг тўй-маъракаларига борган пайтда мана бу менинг овсиним деб, Хонбиби элтини таништириб юрибди. Шундай қилиб бу ерда ҳам элтининг ўриши кенгая бошлади. Ўшандай маъракаларнинг бирида Айимхон билан танишган эди.

– Уй-жойингиз яхши экан. Сизнинг, шоир боланинг насибаси экан. Нажим оғага ҳам раҳмат.

– Нимасини айтасиз, келин, ҳар куни бомдод намозида дуо қилиб, исмини қўшиб Худодан тилайман. Шундай уйларга еткизгани учун Худога минг шукр!

Энди элтининг хаёлига бошқа нарсалар кела бошлади. Унинг бу келишидан нима мақсад бор? “Келин тушириб, тўй бер”, деди, “Нажим оғам” деди…

– Айтгандай, ҳалиги инимни “оғам” дедингизми?

– Менинг хўжайиним Хўжайлида туғилган, Нажим оға билан бизлар овулдош, қўнғиротлимиз. Бошқа яқинлигимиз йўқ.

Шу орада қўшни хонадан чақалоқнинг чирқираб йиғлаган товуши эшитилди, элти болани кўтариб келди. У йиғидан тўхтамасди.

– Сув ичкизиб кўринг, – деди Айимхон. Элти унинг айтганини қилди, бола секин овуна бошлади. “Болалари бормикан”, деб ўйлади элти.

– Ўзингизнинг болаларингиз эси кириб, катта бўлиб қолгандир…

– Кичкинам яқинда кўкракдан чиқди.

Элти аввал унчалик ишонмаган бўлса-да, сўнг ҳайрон бўлганини яшира олмади.

– Ҳайрон бўлмай қўя қолинг, чеча, – деди Айимхон унинг дилидагини уқиб, – менинг мана бу юришимни кўриб, кўп одамлар эри йўқ бўлса керак, деб ўйлайди. Биз артистлар куну тун дегандай халқнинг синовидамиз. Уйда қулдай, ташқарига чиқсак хонзодалардай бўлиб юришимиз керак. Одамлар биздан ўрнак олади.

– Бу айтганингиз дуруст, келин. Болаларнинг олди бўй етиб қолдими?

– Онамнинг тоға тарафи катта уламолар бўлишган. Ёшлигимиздан “уч қизни тарбиялаган аёл жаннатга киради”, деган гапни эшитаверганимизгами, фарзандларимизнинг олди ҳаммаси қиз бўлиб кетди.

“Ҳа, уйингизда тўй бўлсин, деган ниятнинг ўзагида қизларига ишора бор экан-да”, деб ўйлай бошлади элти.

– Олди қиз бўлгани яхши-ку, тезроқ ёнингга киради… – Шундай деди-да, меҳмонига аста қараб қўйди. Энди шундай бўлгандан кейин, гапнинг тагига етай деган ечимга келиб, – бўй етганлари борми? – деб сўради.

Айимхонга ҳам худди шу гап керак эди. Элти чечасининг хаёли бўлинганини ҳам сезиб турибди. Ана энди гапнинг учини чиқаришга сабаб топилди.

– Чеча, нима деб ўйлаётганингизни чамалаб турибман. Қизимнинг каттаси эндигина ўн учга кирди. Бўй етиб турган бўлганида, у ёқ-бу ёғидан кўндириб, нима бўлса ҳам шоир болангизга берган бўлардим. Бизнинг уйдаги хўжайинимиз Ибройим қайнимни худди ўзининг туғишган инисидай кўради. Москвадан келгандан буён тез-тез чақириб, бирга чой ичади. Алламаҳалгача иккаласи гаплашиб ўтиришади. “Шу болани қўллашим керак, ҳали катта шоир бўлади”, деб умид қилади.

– Илоё, айтгани келсин, уруғ-аймоғи билан барака топсин, – деб шивирлаган элтининг кўзларига бир томчи ёш келиб қолди.

– Уйга келган меҳмонларга ҳам “Бизнинг Ибройим ҳали қорақалпоқларнинг Пушкини бўлади”, деб айтгани-айтган.

– Чироғим-ов, у айтганинг ким?

– У русларнинг бутун дунёга машҳур шоири. Бечоранинг умри қисқа бўлиб, ёшлигида ўлиб кетган.

Элти ёқасини ушлаб, аста тупуриб қўйди.

– Қўй, чироғим, унинг йўлини бермасин. Катта боламнинг урушдан яримжон бўлиб келганига анча чўкиб қолдим.

Айимхон ўзининг ноўрин гапириб қўйганини тушуниб, тилини тишлаб қолди.

– Кечирасиз, чечажон! Оғасининг тилаги шу одамнинг мартабасини берсин, деган маънода. Ҳали омонлик бўлса, уйимизга ҳам борарсиз, инингизни ҳам кўрарсиз. У кишининг бу болага бўлган кўнгли пахтадай оқ. Ростини айтсам, мен сизни кўришга Аметнинг топшириғи билан келиб ўтирибман…

Амет Шомурадов халққа кенг танилган раҳбарлардан бири. Урушнинг дастлабки йиллари аввал қорақалпоқ давлат нашриётининг, сўнгра Тошкентда бадиий адабиёт нашриётида бошлиқ, уруш йилларида Қорақалпоғистон Халқ комиссарлари Кенгеси бошлиғининг ўринбосари, Маданият Кенгеси қошидаги Маданият ва санъат ишлари бўйича бошқарма бошлиғи бўлган. Бу йил бўлса Москва шаҳридаги олий партия мактабини битказиб келиб, партия котиби лавозимларида ишламоқда. Шоир, ёзувчи. “Совға”, “Эски мактабда”, “Ватан ҳақида қўшиқ” номли китоблари чиққан. Ёзувчилар орасида ҳам обрўли одам.

Бир чойнак чойни ўртага олиб, ўзаро ҳамрозликни энди теранлаштиришаётган вақтда ҳалиги чақалоқ бир нарса чақиб олгандай, яна чирқираб йиғлади. Элтининг нари-бери тебратганига кўнмади. “Боланинг бир дарди борга ўхшайди”, деб ўйлади Айимхон. Элти чақалоқнинг йўргагини алмаштирди. Айимхоннинг гумони тўғри чиқди. Норастанинг бўйни орқага чалқайган ва бир томонга қийшайган эди. “Туғилганида нуқсони бор экан”, деб қўйди ичидан. Кўп ўтмай келини келиб, боласини олиб кетди.

– Неварангизнинг оти ким? – Айимхон ўзини ноқулай аҳволдан халос қилмоқчи бўлиб сўради.

Хонбиби элти ҳадеганда жавоб бермай, анча вақт ерга қараб ўтирди.

– Отини Қуштарбой қўйиб эдик.

– Вой, нега ундай қўйдингиз? Ҳозирги замонга мос эмаску, чечажон.

– Қароғим, бунинг нимасини айтасан… “Қарчиғай олган тулкида не син бўлсин” дегандай Маденим урушдан майиб бўлиб келди. Бошига ўқ тегиб, миясининг ичида қолиб кетган. Ҳали ҳам шукрим кўп, Нукусга келганда Мирзаоға боламизни ёнига олиб, институтда ишлагандан буён сал дуруст. Шунда ҳам тўлиқ ишонч йўқ, баъзида бошида тутқаноғи тутиб, эсдан оғиб қолаверади. Армиядан келган йилларида жуда эзилди. Урушга кетмасдан бурун ваъдалашиб қўйган қизи бунга бир тегар, бир тегмас бўлиб, болам қаттиқ азобланди. Ўтиб кетган отасининг обрўйини ўртага солиб дегандай, уфлаб-суфлаб, охири шуни олдик. Олганидан кейин бола яна ерга қараб қолди. Эшикдан нари боролмай, қаттиқ азобланди, ўз жонига қасд қилмоқчи ҳам бўлди. Бу отинг ўчгур уруш арслондай боламни шундай хўрланган аҳволга олиб келди-я.

Она кенг енгининг учи билан кўз ёшларини артди. Чуқур “уҳ” тортиб бир муддат сукут сақлаб қолди. Сўнг сўзида давом этди.

– Келин ҳам ҳадеганда бўйида кўтара қолмади. Уйда куёви билан бир кун ўйнаб-кулиб, яйраб ўтирмагандан кейин, минг насиҳат қилсанг ҳам, ёшлик қилади, бу оилага кўникиб кетиши осон бўлмади. Шу зайлда кечаётган кунларнинг бирида ниҳоят бола туғилди. Кўп интизор бўлиб кутилган фарзанд бўлганидан сўнг болаларнинг айтганига кўнмай, ўзим Қуштарбой деб от қўйган эдим. Билмайман, ҳаддан ташқари кўп қувониб кетдимми, бола яримжон бўлиб туғилди. Мана, икки яшарлик чақалоқнинг ҳалиям бўйни қотмаяпти, орқаси ҳам букрироқ кўринади…

Айимхон ҳам элтининг қайғусига ҳамдардлигини билдириб:

– Ҳечқиси йўқ, чеча, Худойим шифосини бераман деса, бирзумда ҳаммаси эсдан чиқиб кетади ҳали, – деб юпатган бўлди.

У ҳозиргина гапирган сўзига қараб, ўйлаб кўрса, “Худойим” деган сўзни айтмаганига кўп вақт бўлган экан. Бу замонда шундай ҳоли жойларда мўмин мусулмон, эътиқодли одамларнинг олдида айтмасанг, биров чақиб борса, еб ўтирган нонингдан айрилиб, бола-чақангнинг ризқини қийишинг ёки қамалиб кетишинг ҳеч гап эмас. Қаерга бормасин, ким билан учрашмасин, ҳамманинг кўнглидан чиқиб, сўз дўконини обод қилиб кетаверадиган Айимхоннинг негадир мана бу кайвони аёл билан гурунги қовушавермади. Келганидан буён зимдан бир-бирини синайди, фақат камчилигини излайди. Бирови элтиман деб кўнгли очилмади, иккинчиси унинг кўнгил деразасига ўз болохонасини тенг кўрмади. Иккови ҳам икки элнинг элчиларидай, сипойи сўздан нарига ўтмаётган эди.

– Урушдан болалари жароҳатланиб келган оналарнинг барини аҳволи шундай, – деди Айимхон. – Энди нима ҳам қилардик, кўникишдан бошқа чора йўқ. Омонлик бўлса, неварангиз тойчоқдек чопқиллаб кетар, ҳали мактабга ҳам борар. Ана ўшанда: “Она, менинг отимни нега Қуштарбой қўйдингиз?” деб хафа бўлиб ҳам юрар.

– Ҳов, шу от сенга бунча эриш туюлаяпти, намунча унга ёпишиб олдинг, келин-ов?

– Чечажон-эй, бу замон дегани ўзгариб кетди-ку, одамлар болаларига русча от қўйиб, ҳалиги “оға, опа”нинг ўрнига “папа, мама” дегизишаяпти, ахир. Ўзингиз кечаю кундуз дуо қилиб юрган Нажим оғанинг бир боласини оти Роллан, Рейпназар деган врач қайнимиз фарзандининг отини Дамир қўйган бўлса, Жўлмирза шоирнинг ўғлининг оти Мир.

– Вой-во-ей, шўрим қурсин-а, ўша йигитларнинг барини хотини ўрусми?

– Ўруси ҳам, ўрус эмаси ҳам бор. Ҳов, анави Тиловберган деган шоир қариндошимизнинг аёли қорақалпоқ. Асил Биби Фотиманинг қизи. Лекин уларнинг ҳам тўнғич боласини оти Байрон экан.

– Чимбойдаги овулимизда, отини айтолмайман, қайнимиз бор. Урушда душманнинг қўлига асир тушди деб, Сибирь деган томонларга жўнатиб, қамаб юборган экан. Ўша ёқдан бола-чақали бўлиб келди. Унинг ҳам боласини оти бир турли, Анатолий дейдими-ей, ўрусчага ўхшайди-я, вой шўримей. – Элти бир оз жим турди-да, – айбга буюрма, келин, ўзингнинг ўғил боланг нечта? – деди.

– Бир-иккита қиздан кейин бир ўғил туғиб олдим, чеча, папаси отини Бердимурод деб қўйган эди, бирзумда қисқариб Бердақ бўлиб кетди.

– Вой, кун бўйи жиғимга тегиб, ноз қилиб ўтирган эдинг, ўзингники ҳам қорақалпоқча бўлибди-ку.

Иккиси ҳам бироз кулишиб олишди.

– Бизнинг уйдаги инингиз, нима десам экан, динига маҳкам. Гап аёлларда, – дейди у. Амалдор бўламан десанг, тил билиш керак. Юқори томоннинг қизларига уйланганларнинг кўпчилиги тезда лавозимга кўтарилиб, хотинлари бирзумда топишиб олишди-да, куёвларини божа қилиб, борди-келдини тезлаштириб юборди. Биров кўтарилса бўлди, дарров қўлтиғига киради. Ўзлари бош қўшган ерда ўрусча сўзлашади. Ҳозирги замон шуни талаб қилиб турибди. Шоир, ёзувчиларнинг йўли бошқа. Улар ўзлари яхши кўрган ёзувчиларнинг отини қўйгиси келади…

Меҳмон озгина оёғини узатган бўлди-да, иккинчи ёнбошига алмашиб ўтирди. У тезроқ асосий гапга ўтиб, келганидан мақсад-муддаосининг учини чиқармоқчи эди. Бироқ мана бу кекса аёлнинг феълидаги сабр-тоқат, туя ҳомила кўтаргандек ҳаракатлари унинг хаёлларини бошқа ёққа олиб қочаверди.

Айимхон ҳадеганда гапнинг индаллосига ўтавермаганидан сўнг, “Бизнинг келин боласига андармон бўлиб, овқатни кечиктирди-ку”, деган баҳона билан ташқарига чиқиб кетган Хонбиби элти айланиб келгунича Айимхоннинг хаёлидан кўп нарсалар ўтди. Элти хонага қайтиб кирган пайтда овқатни сузишдан олдин меҳмоннинг қўлини ювдириш учун қумғон ва чилопчин кўтарган келини келди.

Шошилиб турган меҳмон учун тезкор пиширилган енгилгина овқатдан чимхўрлик билан номигагина чўқилаган Айимхон товоқни дастурхоннинг четига сал сурди-да, гап бошлади.

– Анча ўтириб қолдим, чеча, келганимнинг сабабини айтайин.

Ич-ичидан шу гапни кутиб турган элти меҳмонга тикилиб, қулоқ тутди.

– Бир-икки йиллар олдин, қайси йили эсимда йўқ, қишнинг қаҳратон совуғида шоир Аяпберган Мусаевга бағишланган бир йиғилиш бўлди. Қисқаси, театрнинг ичи ниҳоятда совуқ. Шоир ўғлингиз шеър ўқиди. Бизлар Тўхта Раҳмонова иккаламиз бир жуфт қўшиқ айтдик, Айтжон Хўжалепесов соз чалиб берди. Мен концертдан кейин уйга борсам, бизнинг хўжайин Жўлмирза Оймирзаев билан Ибройим қайнимни уйга эргаштириб келиб, “исиниб” ўтиришган экан. “Мана бу йигитча катта театрда биринчи марта шеър ўқиди, – деди Амет. – У ҳали ичиб кўрмаган экан, ўзинг келиб ўргатмасанг бўлмайди”, – деб менинг устимдан кулишди. Ўшандан буён бизнинг хўжайинимиз ўғлингизни яхши кўриб қолди. Чеча, энди аниғини айтаверайин, болангиз катта оқсоқолнинг қизи билан учрашиб, гап отиб юрибди.

Элти кутилмаганда “дик” этиб тушди. “Катта оқсоқол, бу – Наврўзми?” деган ўйга борди. Боласи шоир бўлгандан кейин, онаси ҳам оқсоқолларнинг шоирини танийди-да.

– Йўқ, катта қайноға бор-ку, элнинг энг катта оқсоқоли.

Элти авзойидан “катта”нинг ким эканини англамаганини билдирди.

– Отини айттирайин деб турибсиз-ай, чеча, – деб биров кўриб тургандай атрофига бир қараган бўлиб, – Матеке оқсоқол-да, Жуманазаров, – деди товушини пасайтириб.

Хонбиби элти бирдан лол бўлди-қолди. Кўзларини дастурхонга тикди-да, бирпас унсиз ўтирди. “Вой, биз уларнинг тенги эмасмиз-ку, мен боламга ундай жойдан қиз ололмайман”, деган гапни айтмагани билан маъюсгина елкасини қисиб ўтиргани шунга яқин эди.

– Айимхон қароғим, бу ўзи янги бошланган гапми ёки ўт олиб кетдими?

– Чеча, бу гапнинг бошланганига анча вақт бўлди. Қиз бу йил мактабнинг битирувчи синфида. Хат олишиб, хат беришиш бошланиб кетган. Бизнинг қизларимиз орқали хуфия гаплашиб юришганига кўп вақт бўлди-ёв.

– Ўзим янгасиман, десангиз-чи унда.

Элтининг бу сўзи Айимхонга бироз ботди.

– Янгалик қилсам, ёмонми, ахир?

– Келин, кўнглингизга олманг, сиздай янгаси бўлса, боламнинг армони бўладими? Бироқ манов айтиб ўтирган оилангиз бизларнинг тенгимиз эмас-ку. Эртан борди-келди бор, уларнинг уйидан чиққан фарзанднинг кўникиши, ейиш-ичиши, кийиниши бор. Мен борди-келиш тугул, уларнинг номини айтганингиздаёқ бўларим бўлиб ўтирибман.

– Мени буларни ўйламаяпти, деяпсизми, чечажон-ов? Қиз ҳали ёш. Отаси уни Масковдами, яна бир чет элдами, ўқитаман деган нияти бор. Бироқ қизнинг у ёқларда ўқишга хоҳиши йўқ. Гўдаклигидан ўн икки ёшигача оқсоқолнинг онаси қўлида тарбияланган. Ҳозирги чала ўрус қизлардай эмас. Мени уйдаги қайнингиз куйдираяпти. Бу йил Масковда ўқиб келганидан буён мени ҳам, Ибройимни ҳам ўз ҳолимизга қўймаяпти. “Бу қиз бегонага тегмаслиги керак, ҳақиқий шоир шундай қизга уйланиши зарур. Мен уни бошқага раво кўрмайман. У ҳам шоирдан бошқа одам билан бахтли бўлолмайди. Қорақалпоқда бизнинг миллий қадриятларимиз бўйича тарбия кўрган, бундай чиройли, бундай иболи қизни топа олмайсан”, – деб Ибройимга ҳар куни тайинлайди. Ҳой, чеча-ёв, қизнинг момиқдай оппоқ юзини, кулимсираган хумор кўзини, шундай нур сочиб турган очиқ чеҳрасини, қадди-қоматини, айниқса, тақимига тушган бир қучоқ қора сочини кўрганингда, аёл бўлсангиз ҳам ошиқ бўлиб қоласиз. Сиз билан биз қандай маслаҳатлашсак ҳам, шоир боланинг, фақат у эмас, йигит зотининг ундан кўнглини совитиш амримаҳол.

– Вой, сиз ўзи ҳамма нарсани ҳал қилиб келганга ўхшайсиз-ку, – деди элти мийиғида кулиб.

– Онасини хабардор қил, фикрини бил, яна бошқа бировлар билан ваъдалашиб қўймасин, болам баланд дорга осилди, деб қўрқмасин. Муҳаббат, севиб-севилмоқ, кўнгил деган нарсалар бор. Кўнгил кўнгилга туташганда сенинг бой-камбағаллигинг, етишмовчилигинг кўзга кўринмай қолади. Қўлни-қўлга беришиб, ҳаётни янгидан бошлашади. Йигит боши омон бўлса, молли бўлар, молсиз бўлмас, дейдилар-ку. Ҳеч нарсани ўйламасин. Шуни янгамга тушунтириб айт. Улар бир-бири учун яратилган, деб тайинлаб юборди. Мактабни битказиб, ўқишга киргунча чидасин, қолган томонини ўзимиз омон бўлсак, келиштириб юборамиз, деб қайта-қайта айтиб жўнатди.

– Вой, унгача мен ўлиб қолмайманми, ишқилиб? – Элти ўзининг сўзига ўзи ишонмай, қуруқ гурунг учун гапириб ўтирганини юз-кўзларидан сездириб қўйди.

– Ниятни яхши қилинг, чечажон, ҳали элликка ҳам чиққан йўқсиз.

– Қайдам, келин, ўйлаган сайин қўрқиб кетаяпман. Бизлар саводсиз бўлиб, ундай одамларнинг даврасига кириб кўрмаган бўлсак. Лекин сизга “бу айтганингиз бўлмайди”, дегандай қаршилигим ҳам йўқ. Биз, чироғим, эл кезиб, боласига қиз танлайдиган она бўлолмадик.

– Шунинг учун ҳам ёнингизга ёрдамга келиб ўтирибмиз-ку, – деди кулиб Айимхон. – Хўш, энди, чеча, менинг хўжайинимни ихлосига берсин. Қайдам, эртага ўзининг болалари учун шундай жон куйдирадими, йўқми, билмайман. Тунов куни Ибройимга: “Бу йил қишда курортга, Кавказга сени ҳам олиб кетаман”, – деб айтганини эшитдим.

6

Охирги соат дарсдан чиққан ёш муаллимлар институт олдида давра тузиб, тарқалмасдан туришибди. Гаплари тугайдиган эмас, ёнларидан ўтиб бораётган талабаларга ҳам парво қилмай, “воҳа-воҳа”ни қизитишмоқда эди. Ўрта бўйли, оққувадан келган, оппоқ юзлари ва қизил ёноқларидан ҳусни-жамоли сут билан қондан яралгандай, катта-катта бўтакўз қиз тўғри даврага келиб, Ибройимга гаплашайлик, дегандай ишора қилди. Ибройим қайрилиб бироз қараб турди-да, иложсиз одамдай унга томон бир-икки қадам ташлади.

– Кейинроқ келайинми? – деди қиз яшнаган юзига озгина ноз қўшиб. Унинг секин айтган сўзи йигитларга эшитилган экан: “Тушдан кейин Ибройимнинг қўли тегмайди, ўрнига ўзим келаман”, – деб қичқирди бирови.

Қиз қизариб кетди. Аслида, у қиздан кўра гули очилган, чиройи етилган, кўринишидан кўпроқ келинчакка ўхшар эди.

– Келмай қўя қол, – деди Ибройим секинроқ сўзлаб, – Равия тонггача ёзиб келаман деб, қўлёзмаларни уйига олиб кетди.

Қиз бўта кўзларини бир олайтириб юборди-да, йигит билан ўпкалашиб хайрлашди.

Кўрганлар бир қарамай кетмайдиган, озгина нози ёқимтой жамолига унчалик қусур етказмайдиган бу қизни йигитлар оқ Марол деб эркалатиб чақирганини билмай қоладиган эди. Ота-онаси юқоридан Нукусга хизматга юборилган. Ўзи пединститутнинг филология факультетини битказди. Дастлаб русча ёзган шеърларини Ибройим ўқиб кўриб, озгина мақтаган эди, шундан кейин қорақалпоқ тилида ёзадиган бўлди. Курсдоши Равия Есемуротова уни Ибройим билан Бабошнинг “Адабиёт гули” газетасини, кейинроқ “Қоратов” журнали адабий таҳририятининг аъзолигига қўшди. Марол биринчи учрашгандан бошлабоқ Ибройимнинг шеърларини ёдлаб, газетага қўлёзмалар тайёрлаш ҳаракатида бўлди. Газетадан ҳам кўра, Ибройим учун келаётганини кейинги вақтларда яширишни ҳам унутиб қўйди.

Маден бир йилдан буён шу институтнинг ички хўжалик ишларини бошқаради. Армияда олган тарбияси бўйича тонг-саҳардан келиб, фаррошлар билан ўт ёқувчиларнинг ишини текширади. Аудиторияларга бирма-бир кириб чиқади. Ибройим билан ўша соҳибжамолнинг бирга ўтирганини, турткилашиб юрганларини бир-икки марта кўргандан кейин, онасига: “Кўрпа-тўшакларни тайёрлайверинг, назаримда, ўғлингиз қиз опкелиб қолиши мумкин”, деб ҳазили чин аралаш айтган эди. Кеча Айимхон билан бўлган гап орасига Хонбиби бу гапларни аралаштирмади.

“Ёки айтишим керакмиди? Эй, йўғ-ей, боламнинг ўз оғзидан эшитмасам, рост-ёлғонлигини аниқламасам, қандай айтаман. Айтган тақдиримда ҳам улар боламни ўртага олиб қисса, “онамга не бўлди экан”, демайдими? Айтмаганим маъқул бўлган…” Энди бўлса она лолу ҳайрон. Кечаги гап қандай гап, Маденнинг айтиб юрган гапи қандай гап? Боласи билан гаплашиб кўришга аҳд қилди. “Сўзлашиб кўрарман-ей, деб ўйлади у, ўғли унчалик кўнглини ёравермайдиган, гапни тўлиқ айтавермайдиган бола бўлиб чиқди-ку. Айтганим билан тушунмайди, деб ўйлайдими “Она, сиз орқайин бўлаверинг, ўзим биламан-ку”дан нарига ўтмайди. “Болангиз ўзбилармон бўлиб кетган”, деб Маден ҳам кесатади. Шу билан ҳамма гап тугаб, жой-жойимизга тарқалишамиз. Йўқ, бу сафар аниғини билишим шарт, икки кеманинг бошини ушлайман деб, сувга ғарқ бўлиб кетмасин яна”.

Маденнинг берган хабаридан кейин онаси Ибройимни яхши кўрганиданми, унинг ташқарида юриши кўпайгандай, тунда кеч келиш одати ошгандай туюлмоқда. Қанча кеч келса ҳам, ҳаммадан кейинга қолиб, ярим оқшомгача ўтиради. Эрталаб туриши қийин, уйқуси ҳадеганда очилавермайди. Кейинги вақтларда озиб кетди. Узун одам озса, сал эгилар экан. “Энсангни кўтариб юр, букчайиб кетаяпсан”, деб амакиси бир-икки бор танбеҳ берганини эшитди. Она ярим оқшом уйғониб, боласининг ухлаган-ухламаганини аста кўриб қайтади. Уйқусининг чалалигига қўшимча, яқиндан буён гоҳ-гоҳида кечалари қаттиқ йўтала бошлади. Буни Хонбиби элтига келини бир-икки марта айтган эди. Тонг отар-отмас шаҳар чеккасида сигир боқадиган уйлардан сут олиб келиб, қўлбола саримой солиб ичкизади. Уни ҳам гоҳида ичса, гоҳида дарсимга кечикдим деб, шошилиб кетиб қолади. Маден ҳам сўнгги пайтларда “духтирга кўрин”, деб Худонинг зорини қилиб юрибди. Эси кириб, сендан бўйи баланд бўлиб кетган одамнинг елкасидан Худонинг ўзи итармаса, ёки то тўшакда ётиб қолмагунча, айтган гапингга кўндириш қийин.

* * *

Гоҳ кунлари тонг отгунча ўтиради. Куздан бошлаб, баҳоргача ёзув столининг усти йиғилмайди. Бетлари очиқ китоблар, ғижимланган қоғозлар, кўчирилган шеър сатрлари ёйилиб-сочилиб ётади. Туш пайти ишдан қайтган Маден онда-сонда Ибройимнинг ўрнига ўтириб, шеърларни ўқийдиган бўлди. Илгари: “Шоирларнинг бошлиғи ким, ўқиган шеърингга пул берадими? Бермайдиган бўлса, қиссахон ёки жиров бўлсанг-чи, чўнтагингда ҳеч бўлмаса бир-икки сўм пул юради”, – деб юрган Маденнинг ҳозир фикри ўзгарган. Иниси одамлар лиқ тўла залларда шеър ўқиб, ҳамманинг олқишига сазовор бўлганини кўп марта кўрганидан сўнг, шоир қандай бўлишини кўриб-билиб юрибди. Энди эса, Ибройим йўқ пайти унинг қандай шеърлар ёзаётганини ўғринча кўрадиган одат чиқарди. Бир-икки кун ичида ёзилган кўп сатрли шеърларнинг дуч келган жойидан бир бандини ўқиди.

 
… Йўллар ётар чангга ботиб
Сийрак уйлар орасида.
Толлар турар симдай қотиб
Сувсиз ариқ ёқасинда, –
 

деган сатрларга кўзи тушди. Бу нима, шаҳар раҳбарларига теккизиб ёзганми? – деб ўйлаб қўйди. Яна бир-икки бет ағдариб ўқиди.

 
Мис қозондай бошдан ўтган
Осиёнинг саратони.
Бугун ерни бир суғорсанг,
Эртан яна сўратади.
 
 
Кундуз тандирга ўт қўйган,
Ёнар қуёш манглайидай.
Саҳрода адашиб куйган,
Йўловчининг танглайидай.
 

Бу сатрларни ўқиб, анчагача ўйланиб ўтирди. Қаёқдаги бир сўзларни топади. Жазирама кунни адашган йўловчининг куйган танглайидай деб ёзиш учун одамнинг хаёли қаёқларни айланиб келиши керак? Қўй, бу сидирғи55
  Сидирғи – тўғри, бир текис юрадиган.


[Закрыть] бола эмас. Отамизнинг, унинг халқни оғзига қаратган ота-боболарининг валийлиги бунга ўтган бўлса керак. Мана бу сўзларни бир илоҳий куч кўнглига солмаса, қаердан топади? Буни туққан она мени ҳам туққан, менда унинг қобилиятининг бирови ҳам йўқ…

 
Юмалаган олтин тўпдай
Бош кўтарди қумдан қуёш…
… Ёлғиз ёнган шамга ўхшаб
Тонг Чўлпони кўкка ўрлади.
Учар тонгда чарх уришиб,
Тинчликнинг кабутарлари.
 

Мийиғида кулди-да, яна қўлёзмаларни авайлаб тинта бошлади. Тинтув деганимиз тўғри бўлмас, у ҳар саҳифани варақлаганда ёки бошқа қоғозларни ўқиб кўрганида, уларга бошқа одамнинг қўли теккани билинмаслиги учун авайлабгина ўрнига қўяди.

 
… Ёдингдами “Басув сув”нинг бўйида
Якшанбада гуллар териб келганинг?
 

У ушбу сатрларни ўқиганида ўзини худди ўғирликка тушаётган одамдай сезиб, аланглаб эшик томонга қаради. Унинг излагани аслида шундай шеърлар эди. Сабаби, шоирлар маъшуқаларига шеър ёзмасдан туролмайди. Бу шеърларни кимга бағишлаган экан? Онаси Айимхон келин келиб-кетганини Маденга айтган эди. Шунинг учун ака бўлмишнинг ҳам боши қотиб қолди. Институтга борса, анов бўтакўз қиз хумор бўлиб юрганини кўради. Шунинг учун Маден бу сафар шоир инисининг қоғозларини кавлаштириб ўтирганидан мақсадини энди ўзидан ҳам яширмай, ўқишда давом эди.

 
“Соғиндим”, деб хат ёзибсан яқинда,
Эсдаликка юборибсан қўлрўмол.
Хат ёзибсан: “Гулистонни соғинсанг,
Бориб янги қурилишдан хабар ол”.
 

Йўқ, бу сиёсат учун ёзилганга ўхшайди. Менинг излаганим бу эмас, дегандай яна қоғозларни титкилашда давом этди. Насрий сўз билан тўлган мана бу саҳифага “Адабиётнинг эсдалиги” деб сарлавҳа қўйилибди. “Бизнинг замонамизга қадар қорақалпоқ адабиётида ранглар-бўёқлар билан тасвирлаш бўйича ажойиб бир бадиий мисол бор. Бу – Бердақнинг “Аҳмоқ подшо” романи…” деб бошланган жумлаларни ўқиди.

Ёзув столининг бир четида “Қизил Қорақалпоғистон” газетасининг 1950 йил 30 сентябрдаги сони турибди. Унинг биринчи саҳифасида Қорақалпоғистон обкомининг биринчи секретари Пиржон Сейтовнинг “Кўп асрлик армон ушалди” деган мақоласини қайта-қайта остига чизиб, бир жумлаларга ундов белгиси, бошқа жойларига сўроқ белгиси қўйиб ўқиган. Қайта-қайта қўл билан ушлангани учунми, газета титилиб кетгудай бўлибди. Маден мақоланинг нима ҳақида эканини дарҳол тушунди-да, жойига қўйди…

* * *

Пиржон Сейтовнинг мақоласи Совет ҳукуматининг сентябрь ойида қабул қилган қарори асосида (Сталин вафот этгандан кейин бекор қилинган) Бош туркман канали деган ном билан улкан қурилишнинг бошланиши, бу иш амалга оширилгандан кейин халқнинг кўрадиган фойдаси ҳақида эди. Амударё – Красноводск Бош туркман каналини барпо этиш, Амударёнинг қуйи ҳудудларида, Қорақум чўлининг ғарбий томонидаги ерларни суғориш, сув билан таъминлаш бўйича кенг кўламли чора-тадбирлар режалаштирилган.

Бу қарор эълон қилинганидан кейин кўп ёзувчиларни Хўжайли бандаргоҳининг нариги қирғоғига ўтказиб, ҳозирги Тахиатош шаҳри жойлашган ерга олиб бориб кўрсатган эди. Ёзувчилар, шоирларга бу қурилиш қаҳрамонлари ҳақида йирик асарлар битиш ҳақида қатъий топшириқ берилди. Маденнинг ҳалиги ёлқинли ҳовур, саратон ва йўловчининг қизиган тандирдай танглайи ҳақида ўқиган шеърлари Ибройимнинг кейинчалик эълон этилган “Акация гуллаган ерда” достонининг дастлабки чизгилари қўлёзмаси эди…

Ёш шоирнинг Маден ўйлагандай бўтакўз қизларга бағишланган шеърлар ёзишга вақти йўқ. Бунга сабаб, ўша қизларнинг шоир юрагини жимирлатадиган туйғу уйғота олмаётгани ва бир томондан баланд дорга осилиб, оёғи ерга тегмай турганидан эди. Йигит шунга алағда эди. Тўғри, унга бир шеър ёзди. Қиз унинг ёзган хатини олмади. Бу дарҳол унга руҳий таъсир қилган эди. Шуни шеър қилиб ёзди. Жуда кулгили, ўринли ҳазил бўлиб чиқди. Уни ҳали кейинроқ, мавриди келганда ўқиймиз.