Текст книги "Ибройим Юсупов"

ЧИН СЕВГИ АЗОБЛАРИ
III БЎЛИМ

 
“Севган – айб эмас, севилмоқ – иқбол,
Қизғаниш ништари тирнайди гулни.
Менинг сўзларимга, жоним, қулоқ сол,
Балким, овутарман хафа кўнглингни” ,
Деб шамол ёқимли сийпалаб эсар,
Табиат меҳридан қуруқ қолмаймиз.
“Инсон – табиатнинг фарзанди” дерлар,
Нега биз шамолдек бўла олмаймиз?
 

“Туни билан қирғовуллар чақирди”.

Ибройим Юсупов

1

У сирқи эшикни сал қия очиб:

– Эл оғасининг уйига биздек фақир фуқаролар кира олармикин? – деб товуш берди. Ичкаридан фуражкасини шошилиб кийиб, ёқалари тугмаларини қадай-қадай милиция ходими чиқди.

– Йўл бўлсин, қандай масалада келдингиз? – деб сўралди.

Худо ёрлақаб, иш ҳужжат кўрсатишга бориб тақалмасдан, ходим уйга қайтиб кириб кетди. Бироз вақтдан кейин ичкарига таклиф қилди. Эшикнинг олдида турган аёл мана бу мўйсафид кишининг сўзидан қайтадиган одамга ўхшамаслигини пайқаб, уйга бошлаб кирди. Меҳмон даҳлизда пойабзалини ечиб, меҳмонхонага ўтгандан кейин тўладан келган, юз кўриниши жайдари, хатти-ҳаракатидан ўзига ишонган улуғ ёшли аёл уни кутиб олиб саломлашди. Меҳмон тўрдаги кўрпачага жойлашиб, фотиҳага қўл кўтарди. Омон-эсонлик сўрашди. “Болзода-ку, – деб ўйлади у. – Кўп вақт ўтиб кетибди-ей. Оқсоқолнинг турмуш ўртоғи бўлибди. Менинг соқолимга ўхшаб бунинг ҳам сочига оқ оралаганмикин?” – деб қараган эди, кўпгина шаҳарлик аёллардай зулфакларини гажак қилиб кўрсатмай, олти нақшли рўмолини рисоладагидек ўрагани учун сочининг бир толаси ҳам кўринмас эди. Қисқагина сўрашувдан кейин у ён томондаги хонага кириб кетди. Унчалик рўйхушлик бермади. Меҳмон ҳалиги милициядан ўтгандан кейин овулдаги Жуманиёз чўлоқнинг гапини эслаб, ҳазиллашмоқчи бўлиб келаётган эди. Унинг бахтига уйнинг бекаси эмас, хизматкори кутиб олган бўлса керак, оддий кийинган, бу уйга “ўн қайнаганда ҳам шўрваси қўшилмас”лиги аниқ аёлни кўриб, ўзини тийгани яхши бўлган экан… Чамалаши бўйича, Оқсоқолнинг аёли Болзода ҳам мана шу туришида у ҳазилни кўтара олмаган бўлар эди. Айтмоқчи бўлган ҳазили ҳам ўринли эмас. Беш-олти йил бурун Жуманиёз чўлоқнинг колхозда ҳисобчи бўлиб ишлаб юрган ўғли ишидан хато топилиб, қамаладиган бўлганда ёшлигида бирга ўйнаб ўсган дўсти Матеке Жуманазаровни излаб келган. Куппа-кундуз куни уйига киришга рухсат йўқ, “Верховный Совет” (келинлари унга “Верховный Совет қайноға” деб лақаб қўйган) дўстининг уйига кира олмай, қоровул милициянинг ёнида бирпас ўтириб, овулига қайтиб кетганида:

– Матеке нега овулга келолмайди десак, у Нукусда қамоқда яшар экан, – деб борган.

Дастурхон ёзилиб, чой келтирилди. Меҳмон Болзода-ку, деб тусмоллаб турган кайвони аёл ҳам келиб ўтирди. “Кимлигимни эслаш учун бошқа хонага кириб кетган бўлса керак, танир-ов”, деб ўйлаган меҳмон унга бир қиялаб қаради-да, чойини ҳўплаб ичаверди.

– Меҳмон, айбга буюрманг, танимайроқ турибман.

Аёл ўзининг сўзидан хижолат бўлганини билдирди. Меҳмон пиёласини аста дастурхонга қўйди-да, унга тикилиб қаради.

– Бир чойнак чой ичамиз деб, таржимаи ҳолимизни гапириб бериш ниятимиз йўқ.

Меҳмоннинг бу гапи аёлга оғир ботгандай бўлди. У ҳам: “Ўзи феъли шундаймикин ёки танимаганимга хафа бўлдимикин?” дегандай тикилиб қаради. Сўнг яна меҳмонхонадан чиқиб кетди. Тўрдаги айвондаги телефоннинг гўшагини кўтариб, тўғри эри билан боғланди, уйга келган меҳмоннинг ҳолатини тушунтирди. Ўрта бўйли, тўладан келган, нигоҳи ўткир кишининг кўринишини таърифлаган бўлди. Хотинининг сўзларини эшитган оқсоқол шундай деди:

– Ўша одамни ҳеч кимга ўхшатмадингми?

– Эслай олмай турибман.

– Айтишингга қараганда, бешинчи овулдаги Ўтарбоев Тажен бўлиши керак.

– Ҳа, топдингиз, отаси. Худди шунинг ўзи. Кўзи ўзгармапти.

– Сени қара-ю, ҳали Таженни танимадингми?

– Илгари соқол-мурти йўқ, ўттиз яшар қирчиллаган йигит энди кайвони, соқоли селкиллаган отахон бўлибди.

– Сенинг унга тўламаган кўп қарзинг бор, унутибсан-да.

– Қанақа қарз?

– Сенинг қалинингга тўланган бир ботмон жўхорини шу Тажен берган эди-ку!

– Берган бўлса, у сизнинг қарзингиз бўлади, меники эмас.

– Мендай йигитга текканинг учун ўзинг тўлаб юборсанг ҳам бўлар эди…

Улар бироз кулишиб олишди.

– Мен бир соатга қолмай бораман. Кетиб қолмасин. Яхшимни чақириб, қўй сўйдир. Нукусда ўзи билан тенгдош бир-иккита ошналари бор, ўшаларни ҳам чақиртираман. Унинг телпагини бир селкиллатиб юборайлик…

Бу Тажен дегани бошқаларга ўхшамайдиган, ўзгача одам. Ҳали 1925 йиллари уларни Матеке иккаласини ўша вақтдаги ҳукумат Кегайлидан Тўрткўлга ўқишга юборган. Боришса, у ерга овулида бир йил ўқиб, ҳарф таниганларни қабул қилар экан.

– Сизлар биринчи синфга ҳам ярамайсиз, келган ерларингга қайтаверинглар, – дейишибди.

Ўшанда Тажен мактаб раҳбарига кириб:

– Бизнинг уйга қайтиш учун йўлкирамиз йўқ. Кегайлини топиб боролмаймиз. Ҳеч бўлмаса, ярминчи синфга қабул қилинг, – деб туриб олган экан.

Шундай қилиб, ярминчи синфни битказиб, келаси ёзда овулига келишса, янги очилган дўконга сотувчи топилмай турган экан. Колхоз раиси Таженни чақириб, дўкончи қилиб юборган. Савдонинг тийин-фойдасига аралашиб, ўқишдан қолиб кетган. Шунда ҳам саводсизликни тугатиш дарсларига қатнаб, бошланғич мактабни битказган. Матеке шу кетишда ўқишни давом эттираверган, бировини битказиб, иккинчисига кирган. Овулга катта амалдор бўлиб келганидан кейин Тошкентга бориб ўқиган, охир-оқибат мана шундай “Верховный Совет қайноға” даражасига кўтарилган.

Овулда қолгани билан Тажен ҳам ҳеч кимдан кам бўлгани йўқ. Тўрткўлда ўқиб юрган вақтида Гулимбой деган деҳқоннинг эшигида хизматкорлик қилди. Баҳорда токларни очиб, кўтарди, қовун экишга ёрдамлашди, ёзда узумларни хомток қилиш, қовун полизига кетмон билан ишлов бериш сирларини ўрганди. Шундай ишларни пухта ўрганиб, овулига келганидан кейин Тажен узоқ йиллар давомида Кегайли аймоғида қиши билан узум, қовун сақлайдиган деҳқонга айланди. Эл орасида: “Тажен бултурги қовунини бу йилги май ойида еб, ўшанинг уруғини экади”, – деган гап тарқалган. Район марказидан, Нукусдан кўп раҳбарлар, ора-сира Матеке Жуманазаровнинг ўзи ҳам, қишда Тошкент, Москвага Таженнинг узуми билан қовунидан сотиб олиб кетишади. Оқсоқолнинг уйига ҳам ошна-оғайнилар “Кегайлининг узуми”дан жўнатиб туришган. Бироқ уйдаги бойбичалар “Узумини енгу, боғини суриштирманг” дегандек, қиш кунида ёз неъматларининг қаердан келганига унча эътибор бераверишмайди. Уларнинг фикрича, ёши катта оқсоқолларнинг ҳаммасини уйига ана шундай етказиб бериш одатий ҳолдек, беминнат туҳфаларга кўникиб кетишган. Хотини Болзода ҳам ора-сира “Бешинчи овулдаги Таженнинг узуми” деган гапларни қулоғига чалинганини эслаб, манави ўтирган меҳмонга ҳурмат-эътиборни кучайтириш кераклигини сезди…

Тажен ўз овулида донгдор бригадир, бўлим бошлиғи, ҳосилот лавозимларида ишлаб, эл ичида обрў топди. Фарзандлар ўстириб тарбиялади. Келжакдаги нияти ўғли Ўрозбойни катта шаҳарларда ўқитиб, Матекенинг болалари билан таништириш, ўзи эришмаган нарсаларга боласини эриштиришни мақсад қилиб юрибди. Бироқ бугун бу уйга келиши сабаби бошқа нарса, умуман олганда, тинчлик. У бировдан таъма қилиб, юзига солавермайдиган орли одам…

Ўша куни Матеке оқсоқол уйига ҳар кунгидан эртароқ келди. Эртароқ деганимизда ҳам, кун ботиб, қош қорайган эди. Катта раҳбарларнинг иши тунга томон авж оладиган замон. У кўпинча тун ярмида келиб, болалари донг қотиб ухлаётган пайт совиб қолган кечки овқатни иситиб, бир пиёла чойини апил-тапил ича сола, уйқуга кетади.

Нукусда бўлган кунлари шундай. Умуман айтганда, эрта баҳордан бошлаб, то янги йилга қадар умри далада ўтади. Баҳорда сув тошиб, қирғоқ бўйларидаги катта-катта ерларнинг ўпирилиши – дегиш бошланади. Катта каналлар билан дарё бўйидаги ерларни сув юта бошлаганида халқнинг кучи етмай қолади. Ернинг сувга тушиб кетишини тўхтатиб қолиш учун машиналар, тракторлар, қамиш бўйралар, мол фермаларида йиғилган пичан ғарамлари, юлғунлар, қоратолнинг ходаларига ўхшаган кўп нарса керак бўлади. Бу нарсаларни ўпирилиш бошланган соҳилларга келтириш, сув балосига тўғон қўйиш учун халқни сафарбар этиш зарур. “Мана шундай оғир йилларда Матеке Жуманазаров етиб келиб, дегишни тўхтатишга чиққан одамларга бошчилик қилар эди. Кегайлидаги Давуткўлда яшайдиган Далжон деган шоир йигит бу кишининг хизматларига бағишлаб:

 
Матеке дегиш жиловдори,
Ёнида минглаб мард навкари,
Шу киши келгандан бери –
Кўп офатдан қутулдик биз, –
 

деб ёзган шеъри бутун Қорақалпоғистонга тарқалган. Баҳор келишидан бошлабоқ Матеке оға оқ пашшахонасини отига ориб, Шўртанбойнинг соҳилидан топилар эди. Оқсоқол йил ўн икки ойда алмашиб келадиган беш мавсум, яъни: сув тошқини, канал қазиш, экин экиш, баҳорги ўтоқ, кузги терим давомида доимо халқ билан бирга бўлар эди. Матеке оға бу ишларнинг биронтасини бир-биридан кам ҳисобламаган”1010
  Камол Мамбетов. “Матеке Жуманазаров”. – “Қорақалпоғистон” нашриёти, 1996. – Б. 22.


[Закрыть].

Бугун ишдан эртароқ қайтганидан мақсади кўп вақтдан буён бойловда турган отини кўриш учун қўрага борган эди. Ҳовлининг чор атрофидан қуршалган қўрғоннинг кунботиш тарафида икки кишининг қораси кўринди. Бу одамлар ким бўлди экан, дея улар томонга бир-икки қадам ташлаган эди, кун бўйи инида ётган ит эгасига садоқатини кўрсатмоқчи бўлгандай ҳуриб, уларга қараб югурди. Улар икки ёққа айрилиб қочди. Номозшомнинг қуюқлаша бошлаган қоронғисида жуда ингичка кўринган узун йигит девордан сакраб ўтиш учун саксовул ғарами устига интилганида у босган шохчалар пастга юмалаб тушди, иккинчи ҳаракати ҳам беҳуда кетди. Бу пайт ит яқинлашиб қолган эди. Йигит энди ит унинг оёғидан олишига кўзи етиб, жонҳолатда саксовулнинг тепасига чиқди, бироқ чап оёғининг кенг пойчасидан ит тишлаб улгурган эди.

– Қўй,Қутлиоёқ, ёт дейман! – деган ўктам товушдан сўнг ит оғзидаги ўлжасини бўшатиб, букчайиб изига қайтди. Оқсоқол энди отга ҳам қарамасдан уйига кириб бораётганида бу воқеаларни кузатиб турган Болзода бойбича ҳам унга эргашди…

* * *

Тергов ўша куни меҳмонлар кетган ондаёқ бошланган эди. Оқсоқол болаларининг онасини тўрдаги уйнинг пойгоҳидаги юмшоқ ўриндиққа ўтирғизиб, эшикни ёпди.

– Ҳалиги, от қўрани айланиб қочган Шойданми?

У тўнғич қизи Бибизодани эркалатиб, шундай чақирар эди. Қизи эсайганида папам (дастлаб “оға” дер эди, уйида русча ўқиган укаларига қўшилиб у ҳам “папа” дейишга мажбур бўлган) нега мени “Шойдан” деб чақиради, дея онасидан сўраган.

– Сенинг юришингга қараб, шундай деган.

– Менинг юришим қанақа экан?

– Бувингнинг ёнида қолганингда овулдан шаҳарга келиб кетган вақтларинг чалқайинқираб, катта қадам ташлаб юрганингни эркалатиб, сени шундай айтар эди, шу сўзни яхши кўриб қолдими, доим шу номни айтадиган бўлди.

– Энди-чи, ҳозир қандай юраман?

– Ҳозир жуда чиройли юрадиган бўлдинг. Одамлар: “Қизингиз кийикдай, қадамини жуда чиройли босади”, деб мақташади, – деди онаси.

Оқсоқол саволни яна қайтарди. “Билмайман ёки биламан” деёлмай иккиланиб турган Болзода анча вақтдан кейин ерга қараб “ҳа”, деди.

– Бугун кўришишдими ёки аввалдан учрашиб юришадими?

– Бироз вақтдан буён.

– Мен эса бу қизга сени Москвада ёки бирон чет давлатда ўқитаман. Ҳали Африканинг қовунини едираман, дея яхши ният қилиб юрибман… Сен дарров куёвга бермоқчимисан?

Бу сўзлар Болзодага ботиб кетди. Қайси қиз онасидан сўраб, йигит билан танишади. Дастлаб қизиқувчилик сезими қиз боланинг кўнглига ҳамроз бўлади. Бора-бора ётсираш йўқолиб, кўнгиллар яқинлаша бошлайди ва бу севгига айланади. Она бечора эса, қиз ва йигит ўртасидаги муносабат чуқурлашиб кетгандан кейингина гап нимада эканлигидан хабар топади. Болзода ҳам яқиндагина хабар топди. Аввал “Иккаласи икки дунё, йигитнинг ёши каттароқ, бора-бора қизнинг ўзи ақли етиб, воз кечиб кетар”, деб юрган эди. Йўқ, йилт этган бу учқун аста-секин ўт олиб бораётганини қайниси Амет Шомуродовнинг аёлидан эшитди.

Шундоққина ён қўшниси бўлганидан ҳар куни кўришиб юрган Айимхон бир гал шу гапни айтайин деб, атайин уйингизга чиқдим, деган эди. Унинг айтишига қараганда, икки ёшнинг ўртасида хат олди-бердиси, учрашиб юриш бошланганига бир йил бўлган эмиш. Ибройим Юсупов деган ёш шоир йигит катта уламонинг авлодига ўхшайди. Институтни битказиб, шу жойда муаллим бўлиб ишда қолган. Онаси, оғаси оиласи билан бир уйда яшашар экан. Аметнинг айтишига қараганда, келажакда катта шоир бўладиган йигитнинг шеърлари газета-журналларда тез-тез чиқиб турар эмиш. Қизи истаган шаҳарда ўқийверсин, йигит кутади. Ўзим кўз-қулоқ бўламан, кафилликка оламан, деганга ўхшайди. Она ўзи эшитган, билган шу гапларни оқсоқолга аста-секинлик билан бирма-бир айтиб берди.

2

Шу кунларда “Қоратов” журналининг редакцияси “Маслаҳат тепа”га ўхшар эди. Кўнгиллари бир-бирига яқин, ўй-фикрлари, адабий тушунчалари ўхшаш, янгиликка ўч ёшлар кунда, кунора ҳеч қандай таклифсиз кутилмаганда келаверадиган одат чиқарди. Кўпчилиги Ибройим билан Бабошнинг ҳали талаба пайтидаги “Адабиёт гули”га бир қўниб, энди эса “Қоратов” чўққилари томон учиб бораётган ёш бургутлардай бир-бири билан топишган. Уларни адабий муҳит ва эзгу ниятларнинг муштараклиги бирлаштирган.

Давқораев диссертациясининг муҳокамаси воқеаси уларни бир-бирига яна-да яқинлаштириб юборгани аниқ. Бироқ негадир аввалгидек қизғин баҳслар кам. Тез орада барининг феъли вазминлашган, гўё ёши кексайиб, қариб қолгандай эди. Гоҳи кунлари ундан-бундан гаплашиб, суҳбат қовушмай, совуққина учрашиб кетишади. Ҳаммаси асосан нега келиб юрганини, нима гапни айтмоқчи эканлигини яхши билишади, лекин юрагини очиб, тиш ёришмайди. Бундай ҳолатда узоқ юриш мумкин эмас эди, дангал гапиришнинг вақти етган куни мадда бойлаган яра ёрилди:

– Нима қиламиз, ҳаммамиз биргалашиб ёзамизми?

– Нимани ёзамиз?

– Билиб туриб, билмагандек сўрашни бас қилинглар-эй!

– Кимга ёзамиз?

– Қайдам, Тошкентга, академияга бўлса керак.

– Улар Нукусдаги бу гапдан бехабармикин?

– Қаердан хабардор бўлади, тушида кўриб биладими?

– Бизнинг гапларимиз катталарникидан кўра муҳимроқ бўлиб, эътиборга олинармикин?

– Катталаринг ким?

– Айимбетов, Кожуров, Сағитов, Аймурзаев, Бегимов, Ўринбоев, Досумов, Бердимуратов, яна давом эттираверайинми?

– Улар қаёққа ёзишибди?

– Ёзиб ҳам, айтиб ҳам юришган йўқми? Баъзиларининг ўша куни безовта бўлганини кўрмадингми?

Савол-жавоб тўхтаб қолди. Ҳамма ерга қараб жим ўтирибди.

– Қўрқиш керак.

– Кимдан?

– Яна айтаман, қўрқиш керак! – деди кескин сўзлаб Ўринбой.

– Ҳақиқатни айтишдан қўрқамизми?

– Қўрқасан! Нега қўрқмас экансан?! Биринчи сўзга чиқиб, Давқораевнинг авра-астарини ағдарган одам мабодо институтга директор бўлиб кетган йўқми?

– Тўғри гап, – деди Ўразоқ, – яна сенга қандай исбот керак?

– Ибройим, сен нима дейсан?

– Бабош билади.

– Бабошга қарасанг, жўхоринг бу йил пишмайди, очдан ўласан.

– Ундай дема, у пишиши керак бўлган экиннигина пиширади…

Ибройимнинг кўнглидагини шундай очмай, Бабошга тўнкаб, воқеа чигаллашиб, томонлар келиша олмай қолган вақтда бирдан қизиб кетиб, масалани кескин ҳал этишини, бироқ ҳадеганда қизишмаслигини дўстлари яхши билишади.

Улар бировлардан дакки еб, аччиғи тарқамай юрган одамга ўхшар эди. Бу дунёнинг ўткинчилиги, чархи фалак гардишининг галма-гал айланиб келиши тўхтаб, ҳамма нарса фақат шунга тақалиб қолгандай, бир неча кундан буён шу гап. Москвада ўқиётган аспирантлар Марат Нурмуҳаммедов билан Сирожиддин Аҳмедов ҳам келган. Улар ўтган февраль ойида Москвадаги Шарқшунослик институтининг директори, атоқли тарихчи археолог Сергей Павлович Толстов билан сектор бошлиғи, Давқораевнинг илмий раҳбари Евгений Эдуардович Бертельснинг (у вақтларда иккаласи ҳам Сталин мукофоти совриндорлари) бошчилигида Давқораевнинг докторлик иши муҳокамаси қандай ўтганини бошидан охиригача батафсил айтиб берган.

– Бизлар Марат иккаламиз диссертацияни машинкадан кейин текшириб бердик. Соат ўн иккида ҳимоя бошланиши керак эди, кўп одамлар йиғилган бўлса ҳам, негадир Нажим оға безовта бўлаверди, – деган эди Сирожиддин.

– Мухтор Омархонович келиши керак, сизлар Марат иккингиз ташқаридаги эшикда кутиб туринг, келганидан олиб кирасиз…

Ташқарида қор бўралаб ёғмоқда. Биз аввал у киши билан учрашмаганмиз, фақат суратини кўрганмиз. Москва давлат университетининг профессори эканини биламиз. Чамаси ярим соатлар ўтгандан кейин келди. Дарров мажлисга олиб кирдик. Президиумда Нажим оғанинг дўсти, олим Иззат Султон, атоқли олимлар Зелинский, Шериф, Авдеевлар ўтиришибди. Бертельс Мухтор Авезовни кўрганидан ўрнидан туриб қарши олди. Ёнига ўтирғизгандан кейин, қулоғига нималарнидир шивирлаб тушунтирган бўлди. Ҳимояда сўзга чиққанларнинг баъзилари диссертациянинг мавзусини маъқул кўрмаган. Адабиётнинг барча даврлари олинган, тарих кўп аралашиб кетган, деб эътироз билдиришган. Протокол ёзиб ўтирган Айсулув Валитова бизларга қарата: “Аҳвол унчалик яхши эмас”, дегандек қаради. Қўрққанимиздан жон-понимиз чиқиб кетди. Сўзга Авезов чиқди.

– Ўрта Осиёда яшайдиган туркий халқлар маданияти ва тарихида қорақалпоқларнинг ўз ўрни бор. Бу халқнинг адабиёти, фольклори ўзига хос бир олам. Уларнинг адабиёти у ёқда турсин, ҳатто гражданлик тарихи ҳам ҳали ёзилган йўқ… Тарихи ёзилмаган халқнинг адабиётини ўрганиш учун тадқиқотчининг тарихчи бўлмасликка ҳаққи йўқ… Тарих фольклор билан, фольклор эса тарих билан чамбарчас боғлиқ… Уларни ташқаридан келиб биров тадқиқ этиб бермас. Нажим Давқораевнинг юрак ютиб олган бу илмий иши ҳали қанчадан-қанча тадқиқотчилар учун мавзу бўлишига шубҳа йўқ.

Бу гапларни ўз халқини, ўз элини чин юракдан, жон тани билан севган, ўз ватани тарихи бўлсин, бугунги муваффақиятлари бўлсин, барини кўнглидаги фахру ғурур билан ардоқлаган, эл-юрт деганда, ватанпарварлик туйғулари дарҳол уйғониб кетадиган ёшлар теран тушуниши керак. Шундай синовлардан ўтиб келаётганига кўнгиллари ўсиб юрганда теваракдаги республикалар орасида филология фанларининг дастлабки доктори бўлажак устознинг ушбу илмий иши ўз туғилган элида кутилмаганда шундай кутиб олинганини ёш юраклар кўтара олмай қолди.

“…Пединститутнинг қорақалпоқ тили ва адабиёти факультетининг биринчи курсини битириш арафасида, сўнгги ойлар эди. Деканимиз Султонмурод Бекмуродов келиб, бугун 17-хонада Нажим Давқораевнинг докторлик диссертацияси ҳимояси бўлишини, хоҳлаганлар қатнашиши мумкинлигини эълон қилди. Бизлар, Носир Камолов, Қобил Мақсетов, Солий Ақдавлетов каби талабалар ёнма-ён ўтирдик. Йиғилиш қизиқ бўлди, узоқ вақтлар эсимизда қоладиган гаплар айтилди. Масалан, Кенжабой Убайдуллаевнинг сўзлаган сўзи ҳали-ҳамон қулоғим остида худди бугунгидек жаранглаб турибди.

– Менинг илмий ишдан аввал айтадиганим, – деб бошлади у ўз сўзини, – бу, Нажим Давқораев Қўнғиротдаги катта фабрикантнинг боласи. Фамилиясини ўзгартириб юрибди. Фамилияси Алламберганов бўлиши керак. Сабаби, Алламберган бойнинг боласи. Давқора унинг тоғаси. Булар, аниғини айтганда, совет ҳукуматига қарши одамлар. У асли наслига тортмай турмайди. Шунинг учун бундан ҳеч қандай илм чиқмайди. Мен бошқа сўз айтмайман1111
  “Нажим Давқораев”. Абдусайид Пахратдиновнинг хотираларидан. – “Қорақалпоғистон” нашриёти, 1990. – Б. 24-25.


[Закрыть], – деб жойига ўтирди.

Ўша институтда тарихдан дарс берадиган Емберган Давлатбоевнинг сўзи ҳам анойи бўлмади. У Москвадаги муҳокамада сўзлаган айрим олимларнинг сўзини такрорлаб, тарихга кўп кириб кетган, адабиёт тарихнинг очеркига жавоб бермайди, деди.

“Дангена1212
  Дангена – гўштни тортмасдан тарқатиб, улашиш.


[Закрыть]нинг улканини туя сўйганда кўрасан” деганларидай, йиғилишнинг қоп-қора зулматли қисми охирида экан. Минбарга Давқораевнинг дўсти Қалли Айимбетов билан бирга халқ орасида фольклорни йиғишга биринчи отланишган, бу пайтларга келиб сиёсий партия ҳужжатлари, материалларини Тамандер Сафиевдан кейинги кучли таржимони, “Қизил Қорақалпоғистон” газетасида кўп йиллар масъул котиб бўлган Ўринбек Кожуров чиқди. У ўз фикрларини аниқ мисоллар билан исботлаб, кўп сўзлади. Давқораевнинг илмий иши пролетариатнинг ғоявий таълимотлари асосида ёзилган улкан иш эканини айтди. Сўнгроқ ўзини бошқара олмай қолган бўлса керак: “Агар марксизм-ленинизм тўғри бўлса, Давқораевнинг бу иши ҳам тўғри”, – деб сўзини якунлади. Минбардан тушиб бораётган эди, залнинг орқа тарафидан:

– Тўхтанг! – деган буйруқ эшитилди.

Ҳамма орқага қаради. Бу Бердақ шоирнинг вафот этганига 50 йил тўлганига бағишланган республика миқёсидаги шоирнинг ҳаёти ва ижоди бўйича яқиндагина баёнот берган обкомнинг секретари Ўтеген Сапаров эди.

– Сизнинг марксизм-ленинизм илмига эътирозингиз борми?

– Ўртоқ Ўтеген Сапарович, мен эътироз билдириб, шак келтирганим йўқ, Давқораевнинг ишини тўғрилиги ҳақида гапирдим.

– Ундай эмас, сиз “агар марксизм-ленинизм тўғри бўлса”, дедингиз. Сўзингизга жавоб беринг?!

Секретар ўрнига ўтирмай, тик тураверди1313
  “Нажим Давқораев” номли ўша китоб, 27-бет.


[Закрыть].

Булар адабиёт ва илм тарихида унутилган воқеалар эди. Эркинлик берилди, деб оёғини кўпроқ чўзиб юборган ёшларга, “ёпилган кўрпасининг” ўзлари ўйлагандек узун эмаслигини, замон сенга эмас, сен замонга боқишинг керак, деган гапни уқтириб қўйишди.

“Қоратов”нинг атрофига йиғилган ёшларнинг бирзумда улғайиб, ўйчан бўлиб қолишганининг сабаби шу эди. Ибройимнинг ўз таржимаи ҳолини айтавермайдигани, “халқ душмани”нинг боласи деган гапни эшитганида томоғидан сув ўтмай қолишининг ҳам, энди ҳаётдан роҳат кўраётганида илҳом деб аталган руҳий пойгада чопиб бораётиб, эҳтиётлик билан оёғи остига кўпроқ қарай бошлаганининг ҳам сабаби шу эди.

Институтда ёзги сессия бошлангандан буён Ёзувчилар уюшмасидаги ишида тўлиқ ўтирадиган бўлди. Москвадан ўқишни битириб келган Амет Шомурадов Ёзувчилар уюшмасининг раиси лавозимида ҳам ишламоқда эди. У Ибройимни чақириб: “Институтда ҳам ишлайвер, шу билан бирга Ёзувчилар уюшмасида маслаҳатчи ҳам бўласан”, деган.

Улар – Матеке Жуманазаров, Қалли Айимбетов, Жўлмирза шоир, Давқораевлар бари бир кўчада, ёнма-ёнма қўшни туришади. Ёзувчиларнинг идораси ҳам шу атрофда. Қоронғу тушганда шу кўчани бир айланмасдан уйига қайтмаслигини биладиган Амет оғасининг уни ўша кўчага яқинлаштирганидан мингдан-минг рози.

Масофа қанчалик яқин бўлса ҳам, бугун кун узайиб, тун пардасини ҳали бери туширадиган эмас. Унинг фақат ўзи биладиган, кўп вақтлардан буён синалган бир ирими бор. Ишлари ривожланиб, яхши ҳодисалар кўпайиб кетган кунларининг сўнгида ўзи кутмаган қандайдир кўнгилсизлик билан мақсади амалга ошишини, кўнгли ўксинса, кейин яхшиликка айланиши воқеалари юз бериб туради. Бугунги кун унутилмас лаҳзаларга бой бўлган эди…

“Нажим оға бошқарган илмий-текшириш институти ҳам шу атрофда. Борсам, Жўлмирза оға иккаласи чиқиб келаётган экан. Улар мени эргаштиришиб, Амет оғаникига келдик. У уйида таниқли туркман ёзувчилари Қора Сейтлиев, Қурбондурди Қурбонсахатовлар билан ўтирган экан. Бош Туркман каналининг қурилиши бошланишидан аввал унинг Нукусдаги штабига келишган экан. Биз боришимизданоқ Айимхон янга овқатнинг хуш исини бурқситиб олиб келганида Жўлмирза оға хурсанд бўлиб, ўзининг операбоп товуши билан: “Во, Айимхон, саҳнамизнинг булбули, Булбул қушлар сендан олган улгуни”, деб бор овози билан қўшиқ айтиб юборди. “Шу товушинг сўнмай туриб, бизда ҳам опера яратилгай”, деб кулди Амет оға. “Қирқ қиз” пьесасини операга айлантиринг”, деди Айимхон рўйхушлик билан. У умр йўлдоши Шомурадовнинг шу кунлари ўша пьесани ёзиб тамомлаб юрганини яхши билар эди”.

Ёш шоир устозларига эргашиб юриб, кўрган-билганларини ёзган кундалигида шундай сўзлар бор: “Қорақалпоғистон зиёлиларининг қаймоғи бўлган бу теран тафаккурли, билимли, маърифатли азаматлар гуруҳи биз ижодкор ёшларга “Афлотун академияси” эди. Изларидан эргаштириб юриб, ўқитиб, ўргатиб, синаб тоблайди. Мажлисларида қатнашамиз. Уларнинг олдида шеър ўқиймиз, саҳнага қўйган пьесаларини томоша қиламиз, шеърларимизни ўқитиб олиб, нашрга топширамиз…”

* * *

Бир кўчанинг икки бошида икки юракнинг қуёш уфққа энгашган сайин қаттиқроқ гурсиллаб уриши бир-бирига эшитилиб, ўзлари кўп бора ўтиришган толларнинг соясига қараб яқинлашишни, висолга интизорининг дийдори, юзларида пайдо бўладиган табассумларни кўришни қўмсар, шу боис аввалги сиполикни йўқотиб, беихтиёр тобора тезроқ босган қадамлари қоқилар, унсиз, забонсиз фақатгина интиққан кўнгилларга эрк бериладиганини, бундай дамларда юракка буйруқ бера олмаслигини, ичида тўпланиб, ҳали гўзаллик навосига айланмаган сезимларини ҳис этиш билан бошланадиган учрашувни сабрсизлик билан кутар эди.

Табиатга, умуман, дунё гўзаллигига ошиқ, уни таъсирчан зеҳн кўзгусига солиб, ундан лаззатланишдай туйғуларга юрак сезимлари етилиб бораётган ёш йигитга бу яқинлашиб келаётган гўзаллик ҳали сир-асрори очилмаган тилсим эди.

Қуёш оламни қанчалар нурга чулғагани билан ошиқлар учун туннинг ўрнини боса олмайди. Тун севишган юраклар, шоирлар учун илоҳий туйғуларнинг жилваланиш вақти-соати. Висол дамларида атрофни сув сепгандай сукунатга чулғаб, сенинг сезимларингни қитиқлайдиган атирлар сепиб, қулоғингга сенга қараб яқинлашиб келаётган юрак дусуридан бошқа товушларни ўчириб ташлайдиган мўъжиза бор тунда.

Йигит юмшоқ ер кўрпасининг устидан оёқ учида кийик юриш билан келаётган парининг ҳусни-жамолидан маст бўлиб, эс-ҳушини унута бошлади. Кечагина сўнгги қўнғироқ садоси билан хайрлашиб, қиз гўзаллик мамлакати маликалиги тахтининг юқори зиналарига кўтарилган, ёшлик даврининг ҳукмдори бўлажак эркинлик фариштасининг саробдан ҳақиқатга айланиб, намоён бўлиши эди.

Қўллар қўлларга тегди, энтикишлар кучайиб, нафаслар бир-бирига уйғунлашиб кетди. Чинакам муҳаббатда тилнинг хизмати қисқариб, суҳбатлар кўз билан бармоқларга ўтар экан. Дастлаб дийдорга тўйиб олгиси келгандай, узоқ сукунат ҳукм сурар экан.

– Эртага кетаман, – деди қиз маъюс товуш билан ерга қараб.

От кўтармас бу оғир сўзнинг айтилишини йигит сўнгги қўнғироқдан буён бўйнига олиб юрибди. Уни ўзгартириш ёки кечиктириш мумкин эмас эканини, бошқа илож йўқлигини ҳам аллақачон билган. Бу воқеа ишқ ўтининг янада авж олиб, юракни ўрташини, одобли, билимли, чин севишган кишилар учун ҳижрон азобини енгиш қийин эканини ўйлаб, ўзаро ишонч ва садоқатга чақирувчи аҳду паймонни ўртага қўйишга тайёрланиб юрибди.

Йигит қиздан бу борадаги фикрини сўрашни бошлади.

– Мен жон-таним, руҳим билан доимо сенинг ёнингда бўламан. Фақат сени деб яшайман. Бизнинг висол дамларимизни яқинлаштириш учун сени шеърлар денгизига ғарқ этиб, хаёлан сенга томон учаман…

Қиздан жавоб бўлмади. Гилосдек лабларидан ваъда ҳам, хўп деб маъқулловчи сўз ҳам чиқмади. Йигит ишонч дарахтига тирмашиб, онт бериш дарахтига чиқмоқчи бўлди. Қизда эса, садо йўқ эди.

Дард деган нарса одамнинг ичида кўп турмайди. У узоққа бормай сиртга чиқади. Бироз тўлғонишлардан кейин қиз сўз қотди.

– Уйимиздагилар иккимизнинг бирга бўлишимизга қарши…

Йигитнинг миясида яшин чақнаб кетди. Бу гап-сўзнинг учини Айимхон янгасидан эшитган, бироқ бугун қизнинг ўзидан эшитаман деб ўйламаган эди. Дастлаб “бундай гаплар бўлаверади, қизи борнинг нози бор”, деб ўзини юпатган эди, сўнг чуқурроқ ўйлаб кўриб, шундай оилада, шундай отанинг фикрини ўзгартириб, қиз бола ўз сўзида туролармикин, деб кўп азобланди. “Шундай бўлиши ҳам мумкиндир, замонавий одамлар, замонавий қиз”. Шунақасига ўз-ўзини алдаб юрган эди. Қиз “отам” демади, “уйимиздагилар” деди. Гапнинг шу жойи хавфли эди. Қиз йиғлаб юборди. Юпатганни тингламади. Бу ҳаммасидан ҳам қўрқинчли эди. Бу йиғи: “Сени севаман, бироқ отамнинг гапига қарши чиқолмайман”, демоқчига ўхшар эди.

Қиз ўпкасини босиб олгандан кейин, улар гапни секингина майдалаб сўзлашишди. Отаси Москва давлат университетига ўқишга юборишга қарор қилибди. Қизнинг орзу-ҳаваси билан ҳисоблашиб ўтирмаган. Гап тамом-вассалом. Рус синфида ўқийдиган туғишганларининг: “Тилни яхши билмайди, қийналиб қолади”, деган фикрлари ҳам рад этилган. Бундан бошқа тилаклар ҳам қабул қилинмай, самолётга билетлар олинган.

Ибройим анча пайтгача сабабини сўрамайман деб ўтирса ҳам, сабр-тоқати тугаб: “Бизнинг айбимиз нима экан, ахир?” деб юборди.

Қиз индамади. Ибройим қиз йиғидан сал овуниб олсин, деб кутди. Барибир сукут давом этди.

– Бир гаплари бордир? – деб қайтадан сўради.

– Шоирга бермайман, дейди.

“Шоирми ё охуннинг боласими?” деган ўй хаёлидан ўтди Ибройимнинг. “Халқ душмани” дейишни ўзига раво кўрмади.

– Шеър дегани энди кераганинг бошида қоладиганга ўхшайди…

Бахтига қарши айтилган гапларга чидаб, уларга қарши ўзича ечим топиб, бироз бўлса ҳам кўнглини юпатиб ўтирган эди, энди бу сўзлар йигитнинг ғурурига тегиб кетди. Фалсафа, мантиқ илмларини ўзлаштириб, дунё адабиётидан, айниқса Шарқ адабиётининг ҳикматли насиҳат ва ўгитлари, дидактик ва маиший шеърияти сарчашмаларидан баҳраманд бўлиб, Жалолиддин Румий, Ҳофиз, Алишер Навоий, Махтумқулилар асарлари руҳида яшаб, дунёни доноликдан бунёд бўлган шеърият денгизига ўхшатиб, унга бир томчи бўлиб қўшилиш ишқида ёниб юрган ёш шоирга бу гаплар ҳаммасидан кўра қаттиқ ботиб кетди.

“Бу гапни айтмаслиги керак эди, ёшлик қилди, беғубор кўнгил билан соддалик қилди”, – деб ўйлади йигит. Бироқ қизнинг чин юракдан ўксиниб йиғлаши қайтадан умид ва ишонч уйғотди. “Дунёда бизлардек жуда кўп ошиқлар қанча қаршиликларга, зулмга учраган, охир-оқибатда муроду мақсадга эришганлар, Тоҳир-Зуҳра, Лайли-Мажнунларнинг олдида бу нима бўлибди. Ҳозир ХХ аср бўлса, одамлар маданиятли, ўқимишли бўлса…” Ибройим яна бир бор ўзига тасалли бериб, ўзининг қадрини биладиган йигитга муносиб фикр юритди.

Дастлаб зим-зиё, қоп-қоронғи кўринган тун бора-бора чеҳраси очилган келинчакнинг жамолидай тиниқлаша бошлади. Осмонда гоҳ булутлар ортига яшириниб, гоҳ кўриниб, уфқ томонга сузиб бораётган ўн тўрт кунлик ойгина ҳаракатда. Севишганларнинг шивирлашларини тинглашга ўрганиб қолган қора тол уларнинг боши узра чўгирмадай уюлиб турибди. Икковининг зимдан ўйга берилиши тўхтаб, сабр билан келажакка дахлдор гаплар бошланди.

Ёш шоир ўтган ой ва йиллар давомида Бибизодага, унинг танҳо ўзига бағишлаган ҳазил-мутойибали, таг маъноли шеърлари, муҳаббат лирикасидан намуналар ўқиб берар эди. Оддий ва тушунарли, бироқ ўн бора ухлаганда ҳам одамнинг тушига кирмайдиган сўзларни қофиялаштирганига қиз ҳайрон қолар эди. У илгари унча шеър ўқимаган, ўқиганда ҳам эътибор бермай, нома қўшиқларини бахшилар, артистларнинг ўзи тўқиса керак, шоирларнинг бари шундай қилиб ёзиши мумкин, деб ўйлаб юрар эди. Энди адабиёт дарслигига кирган бошқа шоирларнинг шеърларини диққат билан ўқийдиган бўлди, лекин бундай самимий, бундай ўйноқи сатрларни учратмади.

Бир сафар ҳали битмаган шеъридаги:

 
Тандир ёпган янгаларда бор таклиф,
Рухсат йўқ оғиз тегмай ўтишга, –
 

деган, ё бўлмаса:

 
Агар уйга беш кун қўноқ келмаса,
Чойи қўнмас менинг мунис онамнинг, –
 

деган мисраларни эшитганда бундай нарсаларни ҳам шеърга айлантириш мумкин эканига ҳайрон бўлган эди.

Шоир қизнинг дидига муҳаббат ҳақидаги шеърлар билан қопқон қуриб, шеърият тузоғига аниқ тушириб олгандан кейин, аста-секин дунёнинг моҳияти, одамнинг ҳаёти ҳақидаги шеърларни ҳам ўқий бошлади. Ўтган йили, қиз ўнинчи синфда ўқир эди, 1950 йилнинг октябрь ойи бўлса керак.

 
Дунёдаги барча халқлар оёқ қўшиб,
Бир вақтда ерни тепса, ер силкинар.
Дунёдаги барча халқлар урт тўлдириб,
Пуфласа, довул туриб, кун гуркирар, –
 

деган шеърни ўқиб бўлиб, унинг юзига қаради. Афтидан шеърда айтилган гапнинг мағзини тўлиқ чақмай қолганини пайқади. Шеърдаги фикрни бироз тушунтириб, қайтадан ўқиди. Қиз унинг кўзларига узоқ қараб турди-да: “Ўзингиз ёздингизми ёки таржимами?” – деб сўради. Ана ўшандан бошлаб, ўз севгилисига куни кеча ва айнан бугун ёзилган шеърларни ўқишга йўл очилди. Шеърнинг мавзуси қандай бўлса ҳам, қизнинг кўнглида “шеър дегани мана бундай бўлар экан-ку, у нима учун керак экан, десам, гап бу ёқда экан-да”, каби тушунча, ҳиссиёт, бора-бора адабиётга меҳр уйғонгани йигитнинг шеърият эмас, муҳаббат майдонидаги ғалабаси эди. “Мол мўнграшиб топишади, одам сўзлашиб” деганларидай биров бировни синаб билса, сўзлари, ўйлари билан ҳар тарафлама кўнглига меҳр-муҳаббат солаверар экан.