Текст книги "Ибройим Юсупов"

Ногаҳонда шимолий шарқдан бир сарин шаббода келиб, қора толнинг япроқларини шовуллатиб эсди. Эртага бошланадиган янги ҳаёт орзу-умидлари ҳақида ўртоқлашган ошиқларнинг ўй-фикрлари бир қарорга келса-да, барибир ажралиш қийин эди. Ибройим серсуяк қўли билан қизни қучоқлаб туриб:

 
Сув бўйида шовуллаган жоним қора тол,
Жонга ҳузур дим ҳавода эсган ҳур шамол.
 
 
… Кунботарда чуғурлашган шўх чумчуқларинг
Менга берган шўх қўшиғин, шўх қилиқларин.
 
 
Шамол турса, ўйга ботиб, чайқалиб сокин,
Ўзинг менга ўргатгансан ўйлашни вазмин…
 

– деган сатрларни ўқиди. Ҳозиргина сокин ва дим ҳавода эсган шамол, оғир-босиқ ва вазмин ўй, буларнинг ҳаммаси айни шу лаҳзаларнинг жонли кўриниши эди. Ушбу шеърни Бибизодага аввал ўқиб берганми, йўқми, эслай олмади. Қошларини кериб ҳайрон бўлган қиз эса, буни шоирнинг юрагидан ҳозиргина чиққан туйғулардай қабул қилди…

* * *

Ўша куни тушликдан сўнг Шомурадов уйидаги туркманистонлик меҳмонлар Бош Туркман каналининг бўлажак қулоқ бошига олиб келди. Уруш йилларида забардастлиги билан танилиб, энди кенг жамоатчилик эътиборига сазовор бўлган шоир Жўлмирза Оймирзаев билан ҳамроҳ бўлиш жонингнинг роҳати. Йўл-йўлакай боргунча, боргандан кейин ҳам учраган ноқулайликларга парво қилмай, кайфиятини бузмай, ҳеч нарса бўлмагандай қабул қилиб, бўлганда ҳам ҳаётда гоҳо шундай бўлиб туради, йўл ёмон, ҳали тузатилмаган, машина ҳам шундай бузилиб турадиган нарса, деб барини келиштириб ташлайди. Урушдан аввалги йиллари Қорақалпоғистондан бир гуруҳ йигит-қизлар Москвадаги театр санъати институтига ўқишга борганда орасида рус тилини билмайдиган, китобни ўқиб тушунолмайдиган ёшларнинг ҳам эплаб, йўлини топиб кетганини, орадан бир ўтгач барчаси русча кийиниб, соч қўйиб, фасон бўлиб келганларини, ўзининг шеърият сабоғидан қандай имтиҳон топширганини айтиб, ҳаммани ҳайрон қолдирди. Меҳмонга келган ёзувчилар ҳам шундан кейин унинг ҳаёти ва ижодига қизиқиб, шундай инсон билан учрашганларига кўнгли тўлиб, бирданига апоқ-чапоқ бўлиб қолишди.

Туркманистон Ёзувчилар уюшмасида ҳам худди биздагидай: “Асримизнинг катта қурилиши ҳақида ёзмаяпсиз. Замон билан ҳамнафас бўлолмаяпсиз”, деган гаплар бўлиб турган экан. Яқинда ҳукумат раҳбарлари ўтказган йиғилишда Ибройимга ҳам тайинланди. Темирйўл қурилиши ҳақида шеър ёзганига анча бўлди. Сиз ёшлар, етарли даражада фаол эмассиз, дейилган эди. Йил аввалида бошлаган “Акация гуллаган ерда” достонини ҳали битказмаганини, урушдан кейинги катта сафарбарликка муносиб ҳисса қўшолмаётганини тан олиб ўтирди. Ўша мажлиснинг шамоли билан яқиндагина “Қизил Қорақалпоғистон” газетасида “Армон ҳақиқатга айланмоқдадир” сарлавҳали мақола чиқарган эди. Йўл бўйи бораётиб меҳмонларга янги қурилишнинг ўрни Тахиятош деган жойнинг Нукусгача ўн беш чақирим масофада экани, Амударё билан Бош Туркман каналига платина қурилаётгани, Тахиятошнинг туби ўн олти метр чуқурликда, яхши электрстанция қуришга қулайлиги ҳақидаги гурунгларни бериб келди.

Уларни олиб бораётган машина икки жойда ўчиб, анча тўхтаб қолди. Ёзнинг қоқ ўртаси бўлгани учун кунлар узун эди, бироқ самолёт деган нарса белгиланган вақтда учади. Аэропортга кечикмаслик керак. Етиб бориши шарт. Борганда ҳам қўл бериб хайрлашиш йўқ, фақат “чиқмаган жондан умид” дегандай узоқдан бўлса ҳам, кўриб қолишни умид қилган. У қайтиб келганида ҳам албатта кутиб олишга ҳам чиқади.

Ўша рейсда Есемуратова Равия ҳам учади. Барча гапдан унинг хабари бор. Синглиси Гулойша Собир Камоловга қўшилиб, улар ҳам Москвага кетиб қолган. “Эс бўладиган одамлар кўп”, деб ўйлаб қўйди. Бу ҳақда Бибининг ўзига ҳам айтган эди. “Хоразм” деган китоби учун давлат мукофотни олган Сергей Толстов, тилчи ва тарихчи Николай Баскаковлар Қорақалпоғистонда узоқ йиллар илмий тадқиқотлар билан шуғулланиб, ўзимизнинг одамлардай бўлиб қолишган. Орадан қил ўтмас дўстлари Сирожиддин, Марат, Дўстжонбойлар ҳам ўша ёқда. Бироқ негадир улар ҳақида қизга айтгиси келмаган эди…

У аэропортга келган вақтда йўловчилар кутиш залидан ўтказилиб, самолётга чиқа бошлаган экан, бироқ Матеке оқсоқолнинг машинаси ҳали келмабди. Кўп ўтмай улар кўринди. Оқсоқолнинг 1946 йилдан кейин иккинчи марта СССР халқ депутати бўлганини булар ўйламаган экан, самолётга тўғри борди-да ичкарига кириб кетди. Ибройим узоқдан кўриб турди, отаси: “Сен қиз самолётга чиқмай қолиб кетасан, олдимга туш”, дегандай унга олдинда юришга ишора қилган эди, олдга ўтмади, қайтанга онасининг ҳам орқасига ўтиб олди. Йигит “Ҳозир орқасига қарайди” деб кутди. Қиз ростдан ҳам орқага ўтиш баҳонаси билан бир қиёлаб, аэропорт биноси томонга қараб олди. “Кетди, – деб ўйлади у. – Кеча хайрлашаётганда “Кўп ўтмай қайтаман-ку”, деган эди, қайтиш қайда, бу келиб-кетаверадиган йўл эмас, ота-онаси бир ўзини самолётга ўтқазмайди ҳали…”

4

Янги 1952 йил республикада ўзгаришлар билан бошланди. Январнинг иккинчи ярмида обкомнинг биринчи секретари Пиржон Сейтов бўшаб, ўрнига Арзи Маҳмудов бўлди. Ўшандан ўн кун аввал Қорақалпоғистон Ёзувчилари фаоллари йиғилиши ўтказилиб, обкомнинг секретари Ўтеген Сафаров адабиётнинг юксак ғоявийлиги учун, деган мавзуда баёнот берган эди.

Баёнотда ёзувчиларнинг кўпчилиги ҳозирги замон мавзусига юз бурди, деб озгина силаб-сийпаган бўлиб, Аббаз, Содиқ, Жўлмирза, Амет Шомурадовлар совет халқининг эришган тарихий ютуқларини тараннум этмоқда. Наврўз Жапақов, Хожибек Сейтовлар “Бахт”, Ибройим Юсупов “Йўлдош муаллим” достонларини яратди, деган сўзлар билан ижобий гаплар тугади. “Ўртоқ Сталиннинг тил илми ҳақидаги донишмандона асари асосий қўлланма бўлгани” билан ёзувчиларимиз асарларида бир қатор йирик-йирик камчиликлар мавжуд эканлиги қаттиқроқ айтилди.

Кейин ғоявий-бадиий бўш асарлар ёзаётганларнинг номини бирма-бир санаб ўтиш бошланди. Ушбу масала бўйича ўн саккиз киши музокарада қатнашиб, драматургияда Оймурзаев, Хўжаниязов, Давқораев, Шомурадов пьесаларининг саёзлиги, Тошкентдан келган ёзувчи Темур Фаттоҳ сўзга чиқиб, ўзбек ва қорақалпоқ адабиётлари ўртасидаги ўзаро алоқаларнинг даражаси пастлиги ҳақида гапирди.

Йиғилишда ҳамма нафасини ичига ютиб, чор-атроф сув сепгандай бўлиб қолди. Энг ҳайратланарли жиҳати – шу пайтгача фақат мақталиб, уф-суф билан олқишланиб келаётганларга ҳам таёқнинг бир учи тега бошлади. “Бу нима? Ўзгариш бўладими? Амалдорлар саҳнасининг қаҳрамонлари ўзгарадими?” деган жумбоқли ва сирли саволлар пайдо бўлди.

Музокарага чиққанларнинг баъзилари эртага нима бўлишини билишадими, ҳар куни олдида қўл қовуштириб юрганларнинг ҳам шеърларини танқид қила бошлашди.

 
Ватаним – онам у азиз,
Овулим, қалъам бу азиз.
Улуғлардан ҳам улуғ
Сталин отам шу азиз, –
 

деганга ўхшаган шеърларда ҳамду сано устуворлиги, буюк даҳони бундай енгил-елпи таърифлаш ярашмаслиги ҳақида гапирганларига кўра, шахмат тахтаси устидаги асосий доналарни ўрин алмаштиришга ўхшар эди. Бундан буёғига худди шундай давом этса, 37-йил қайта бошланмайдими, деган ҳадик бора-бора қўрқинчга айлана бошлади.

Бу ҳолат, эсиши сезилаётган кучли шамолнинг дастлабки эпкинига ўхшаб кетди. Ўн кундан кейин бўлиб ўтган партия пленумидаги баёнотда ҳам кадрлар бўлимлари бирин-кетин махсус текшириб кўрилгани, олий партия мактабини битказиб келган Тахтакўпир районининг раҳбари 1951 йил давомида фақатгина “Мария Егор қизи” деган биргина асар ўқигани ҳақида айтилган эди.

Ўша йиллари Нукус радиосидан:

 
Мария Егор деган рус қизи,
Ўн бешдан ўн олтига ўтган кези,
 

Ўша чоғда Мариянинг айтган сўзи:

 
Дударайим дудим,
Мен сен учун туғдим,
Дударайим дудим-а-ай… –
 

деган қозоқча қўшиқ кўп айтилар, бироқ шундай китоб бор эканини кўпчилик билмас эди. Йиғилиш жараёнида райком секретарини ўрнидан турғизишиб: “Бу қандай китоб? Коммунист одам ўқийдиган нарсами? Буюк доҳиймизнинг китобларини нега ўқимайсиз? Тил илми ҳақидаги асарини ўқидингизми?” – деб тергаганга ўхшайди.

Мана шундай воқеаларнинг эпкини билан, ёзувчиларнинг сиёсий билим даражаси текширилиши зарур, деган топшириқ берилибди. Ёзувчилар уюшмаси раиси Сейтов ёзувчилар, шоирларни бир-икки гуруҳга бўлиб, суҳбатга ҳозирлаган. Биринчи гуруҳдаги ёши улуғ ёзувчиларни обком секретарининг қабулига олиб келишади.

– Келганимиздан мақсад нима?

Сағитовнинг бу саволига шошилмасдан: “Танишув, ҳозирги жараён ҳақида фикрлашув”, – деб жавоб берди уюшма раиси.

– Унда ҳаммамиз бирга кирсак бўлмайдими?

– Битта-битта қабул қилишадиганга ўхшайди.

Аслида обком партия секретари буларнинг сиёсий саводини синаб кўриш учун имтиҳон олишга чақирган эди. Ичимиздан ёши улуғимиз бошлаб берсин, деган баҳона билан биринчи бўлиб Нажим Давқораевни киритишди. Ичкарида ҳар турли соҳадан чақирилган етти киши ўтирган эди. Улар Давқораевни кўришлари билан ўрнидан туриб кетишиб, саломлашиш учун олдинга чиқишди. Бу секретарга ёқмади, бироқ уларни тўхтатиш ноқулай эди…

– Марказий Комитетнинг кўрсатмасига биноан, обкомнинг қарори бўйича ёзувчилар билан олимлардан имтиҳон олишимиз керак, – деди секретар ўзини дадил кўрсатиш учун товушини кўтариб.

Бундай муомаладан Давқораевнинг авзойи бузилиб, тепа сочи тикка бўлиб кетди.

– Шунда сен мендан имтиҳон оласанми?

Давқораев титраб, ўрнидан учиб турди.

– Мендан-а? Сени ўқитган муаллимингданми? Ўзбекистонда биринчи филология фанлари доктори бўлган одамданми?

Секретар ҳам ҳовлиқиб ўрнидан турди.

– Вой аҳмоқ! – деган сўз билан унинг чаккасига тортилган шапалоқ товуши бирга чиқди.

Ёзувчилар уюшмасининг раиси “яна гувоҳ бўлиб қолмайин” дегандай эшикка томон ошиқди. Ўтирганлар учиб туриб Нажим Давқораевни ушлашди: “Оға, бир марта жаҳлингизни босинг”, – деб орага тушишди. Тўполон, шовқин-сурон кўтарилди. “Ҳей, илоё, унмагин!” – деб Давқораев эшикни қаттиқ ёпиб, ташқарига томон шашт билан юриб кетди. Қабулхонада ўтирганларнинг бошидан ҳуши учиб, ўрнидан турган жойларида тахтадай қотиб қолишди. Ҳамма ҳайрон, ҳеч кимда садо йўқ. Одамлар ўрнига ўтиришини ҳам, ўтирмаслигини ҳам билмай туришганда ичкаридан шаҳар комитетининг бўлим бошлиғи чиқиб: “Имтиҳон кейинга қолдирилади”, – деди-да, яна кириб кетди.

– Имтиҳонга олиб келганингизни нега биздан яширдингиз?

Улар Ёзувчилар уюшмаси раисига таъна қилишди. Ҳаммаси гапни тезроқ ташқарида давом эттириш учун чиқишди. Ҳали тунов кунги йиғилишда юз берган воқеалар таъсиридан чиқмай юришганда бу қўшимча бўлди.

* * *

Ибройим билан Бабошнинг атрофида “Қоратов” журнали қошида бирлашиб, адабий ҳаракатни ривожлантириб, сифат жиҳатидан янгилашга хизмат қиламиз, деб юрган ёшлар таҳририятга Бабош Исмоиловни чақиришди. У, мана, тўрт ойдан буён область партия комитетининг матбаа бўйича масъул котиб лавозимига кетган эди.

Ёзувчиларнинг кўпчилиги, деярли сўнгги вақтлардаги ўзгаришлардан бири Бабош боргандан кейин юз бермоқда, деган фикрга келган эди. Бугун таҳририятга йиғилганларнинг баъзилари бунинг аниғини билишмоқчи. Айримлари бунинг оқ-қорасини фарқлаб, кимнинг ким эканини билиб олайлик, дегандай гаров бойлашмоқда.

– Маърузани сен ёздингми? – деди Атағулла сал юмшоқроқ оҳангда Бабошга тергаш эмас, аниғини билмоқчи бўлган ниятда.

Бабошнинг ўзини эшитмагандай, ҳеч нарса бўлмагандай тутиш, доим кулимсираб, киприк қоқмай ўтириш одати бор. Савол берувчига тикилиб қарамасдан, шу ўтиришини бузмади. Чидамаган бўлса керак, унинг ўрнига Сирожиддин Аҳмедов жавоб берди.

– Ўша ерда Бабош ўтирса, ундан бошқа ким ҳам ёзиши мумкин?

– Қўрқоқ олдин мушт кўтаради, дегандай бир томонида ўзинг ҳам бор эмасмисан?

Йиғилишган йигитлар анча вақтдан буён ҳамфикр бўлишгани учун ораларидаги бир-икки ёш катта-кичикликка қарамай, дўст бўлиб кетишган. Шу туфайли ҳали институтни битиролмай юрган Генжамуроднинг бу сўзини Сирожиддин ҳам, бошқалар ҳам унчалик жиддий қабул қилишгани йўқ.

– Ростдан ҳам, маърузада асарларни танлаш усули Сирожникига ўхшайди, – деб қолди биров.

Кун бўйи кўзойнагининг ўртасига бармоғини тираб, юқорига кўтариб ўтирган Марат Нурмуҳаммадов қаддини ростлади-да, томдан тараша тушгандай гап отди:

– Таҳлил ҳалиям бўшроқ бўлган, танқидни аллақачон бошлаш керак эди.

Ўтирганларнинг уйқуси қочиб кетгандай ўриндиқлар шиқир-шиқир этиб, қўзғалиш бошланди.

– Бунинг нимасига ҳайрон бўласиз? – деди ўзидан бўлак фақат тангриси билан сирлашиб, ичидан муножот қилиб ўтирган Ибройим. – Бўлмаса, айтилган камчиликлар нотўғрими? Қани, айтинг, ўша асарларга ёки ҳозир эълон қилинаётган кўпгина шеърларга қайсингизнинг кўнглингиз тўлади? Ичида “пахтакор”, “колхозим”, “меҳнатни сев” деган сўзларнинг бири бўлса, шеър деб ҳисоблаб, ўзини шоирман деб, кўчага сиғмай юрганлардан безор бўлмадингизми? Гапиришга ҳам арзимайдиган асарлар камми?

Ўтирганлар жимжит бўлиб қолишди. Уларнинг ҳаммаси ҳам шундай ўйлаб, шундай куйиб-пишиб юрган йигитлар. Ҳозир ўзларининг фикрига ўзлари қариши чиқишаётганини, шу билан бирга бировнинг бошига қийинчилик тушганида, унинг қандай одам бўлишига қарамасдан, ҳамдардлик билдириб ўтирганларини энди пайқашди.

– Шунда ҳам Тиловберганнинг “Икки оғайинли ботир” асарига сал ноҳақлик бўлган, – деди Атағулла.

Ана шу гапдан кейин Бабош тилга кирди.

– Мен у жойга ишга бормасимдан аввал уч гуруҳ тузилиб, 1948 йилдан буён яратилган йирик асарлар жанрлари бўйича ўрганилган, Тиловберган оғанинг асари танқидига менинг иштироким йўқ. Обкомга келиб тушаётган аризалар ҳам кўп, бир қатор фактлар ўшалардан олинган.

Тажетдин Сейтжонов қонли урушда иштирок этиб, одам боласининг бошига тушган балою қазоларни кўрганлигига бориб, ҳар нарсанинг “ангғисини англаб, тингғисини тинглаб”1414
  Гапни диққат билан эшитиб, мағзини чақадиган одам.


[Закрыть] ўтирадиган йигит. Ҳалидан буён сирти бутун кўрингани билан ичидан ҳаммасини ҳис этиб ўтирар эди. Охири сўз бошлади.

– Бабош, сен бизга ростини айт, йиғилишга тайёргарлик кўрилиб, маъруза ёзилаётганда элнинг биринчи бошчиси ишдан бўшашини билганмидингиз?

Бу ерда биринчи бошчи деганда Пиржон Сейтов назарда тутилгани билан бундан сал аввал Ўзбекистоннинг биринчи бошчиси Усмон Юсуповни Москвага пахтачилик министри бўлиб кетганига алоқадор лекини ҳам бор эди.

Ўтирганларнинг орасида ҳам, ташқарида ҳам бошчисининг ўзгартирилишини, шу муносабат билан бошқа ўзгаришлар бўлишини аввалдан билишган, деган гаплар юрар эди. Сейтов Иккинчи жаҳон уруши бошланган 1941 йилдан 1949 йиллар оралиғида Министрлар Кенгеси бошлиғи бўлиб, уруш йилларининг барча қийинчиликларига бардош берган, халқнинг ҳурматига сазовор бўлган инсон. Лавозимидан бўшашини халқ Тошкентда биринчи раҳбарнинг ўзгарганлигига боғлиқ, деб билди…

Бу киши сиёсий чиниққан, иқтисодиётдан хабардор, шу замоннинг талабларига зид келмайдиган даражада сипойи, овулларга чиқиб, экинзорлар бошида ўтказиладиган йиғилишларда айрим раҳбарларга ўхшаб сўкиниб, дўқ уриб, одамларни ҳақорат қилиб сўзламайдиган, юриш-туриши жуда расмий, унча кулавермайдиган, энг асосийси, қўли, йўли тоза одам эди. Кўп билганликдан бўлса керак, санитария-гигиена талабларини асло бузмаган дейишади. Сафарга чиқса, сочиғи, қошиқ-товоғини сумкасида олиб юрар экан. Районларга борганда, ўша қошиқ-товоққа тегишли қизиқ воқеаларни айтишиб ўтирган кезда: “Шоирлар ҳам нақд Пиржон оғадай бўлиши керак, – деган экан дўстларига Ибройим, – ҳар ким ўзининг қалами билан ўзининг қоғозига ёзсин…”

Тажетдинни саволининг жавобини ҳамма жим кутар эди.

– Менинг бундан ҳам хабарим йўқ эди.

Бобош ишонаверинглар дегандай, ҳаммага тикилиб қаради ва баъзиларнинг ишонмай, иккиланиб турганини кўриб: “Катталар билишган тақдирда ҳам, менинг даражамдаги ходимларга айтишмайди. У ердаги тартиб бутунлай бошқача”, – деб қўйди.

Бу гапларга ишонмаганлар у ердаги талабнинг қандай эканини, сиёсий системанинг қатъий низом ва узлуксиз программа билан жадал бораётганини орадан икки ой ўтмаёқ ўз кўзлари билан кўришди. ЎзКП обкомининг матбаа бўйича котиби Бабош Исмоиловнинг “Қизил Қорақалпоғистон” газетасида “Ижодий ишни жадал қўлга олайлик” номли мақоласи босилди.

Орадан ўн кун ўтгач мақола яна иккинчи бора “Ижодий ишларни юксак даражага кўтарайлик” номи билан чиқди. Унда: “Ўзбекистон Фанлар академияси Қорақалпоғистон иқтисодиёт ва маданият институтининг (Н.Давқораев), Қорақалпоғистон бирлашган педагогика ва муаллимлар институтининг раҳбари (К.Убайдуллаев) асосий илмий масалаларни ҳал қилишини, қорақалпоқ тили ва адабиётини тадқиқ этишни ташкиллаштира олмаяпти… Адабиёт бўйича илмий-тадқиқот ишларида Н.Давқораев, Қ.Айимбетов, И.Сағитов, менинг ўзим ҳам К. Убайдуллаевларнинг ишларида миллий чекланиш, ўтмишни идеаллаштириш, фуқароларга, оддий халққа қарши достонларни тарғибот қилиш каби ниҳоятда улкан хатолар учрайди”, деган сўзлар ёзилган эди. Бабош дастлаб ўзига берилган топшириқни чала бажаргани сабабли, ўша мақолани айнан ўша газета учун қайтадан ёзишга мажбур бўлгани, ёзганда ҳам ўзининг камчиликларини қўшиб ёзганини ҳамма сезди. Бу ҳукумат билан ўйнашиб бўлмаслигини биратўла тушуниб етди…

5

Юртда бир қатор ўзгаришлар, янгиликлар бўлмоқда. Қишлоқларда маҳаллий радиоузеллар қурила бошлади. Энди ёзувчилар, шоирларни халқ кўпроқ танийдиган бўлди. Ҳукуматнинг ўгит-насиҳат берувчи сиёсий машинаси борган сари радиодан кенгроқ фойдаланиб, ундаги эшиттиришларни тинглаб, динг бўлиб турадиган қулоқларни кўпайтирмоқда. Уч-тўрт йил олдин Қурбонбой Аралбоев деган журналист эшиттиришлардан бирида: “Бундан фалон йил аввал 21 январь куни пролетариатнинг буюк доҳийси ўртоқ Сталин вафот этди”, – деб айтиб юбориб, хато гапирганини сезган ўша ондаёқ “Оғзимга қум, ўртоқлар, ўлган Сталин эмас, Ленин. Ўртоқлар! Оғзимга қум! Оғзимга қум!” деб қайта-қайта бўзлагани, унинг изидан тушки эшиттиришда эфирда қўшиқ айтаётган атоқли бахши Ешан (кўр) Қўспўлатовнинг ташқарида боғланиб турган эшагининг ҳанграгани эфирга эшитилиб кетганига ўхшаган салбий ҳодисалар бўйича қанчадан-қанча текширувлар бўлиб, чанги осмонга чиқиб кетган эди. Радио деганга ҳушёр бўлмасанг, матбуотдан ҳам хавфли экани аниқроқ маълум бўлмоқда.

Бундан беш йил аввал Туркманистоннинг Чоржў шаҳридан бу томонга қараб қуриб бошланган темирйўл Хўжаэли шаҳрига етиб келди, яна бир яхши нарса – барча овулларда тут ниҳолини экишга сафарбарлик бошланди. Бундан бошқа кундалик тарғибот ишларига шоирлар радио орқали кўпроқ жалб этилади. Ибройим бундай ишларга иложи борича қатнашмасликка баҳона изламасин, уни ўз ҳолига қўйишмайди. У институтда иккинчи курс талабаларига болалар адабиёти фанидан дарс беради. Иши ўзига ёқмайди. Ҳар сафар бўйнига қил арқон солгандай мажбур бўлиб келади. Бу соҳа қорақалпоқ адабиётида энди бошланиб, Амет Шомурадов эртаклар асосида ёзилган асарлари билан ўзининг болаларга бағишланган бир-иккита шеърларидан бошқа тилга тушадиган тайинли асарлар йўқ. Институт раҳбарлари эса унга бошқа дарс бериш нияти йўқ. Кўпинча кечикиб келиши, кечаси билан шеър ёзиб, тонгда ухлаб қолиши уларнинг ҳам қулоғига бориб етган. Унинг обрўйини ҳозир “Қоратов” журнали кўтариб турибди.

Йигитга Худо феъли билан берган насибаси камайгани йўқ. Дўсти Бабош билан иккаласи талабалик вақтларидан бошлаб вазмин, биров шошилтирса чопавермайдиган, олҳа, ундай қиламиз-бундай қиламиз деганга ҳовлиқавермайдиган феълига кўпчилик кўникиб қолган. Бабошнинг йўли бошқа, у гап қайтаролмайдиган, ҳозирги куннинг сиёсатига, олдиндаги вазиятга қараб саводли ёзув-чизув қўлидан келишини пайқаган институт раҳбарлари сиёсий-ижтимоий ишларга эртароқ солиб юборган эди. Ўқишни битказиб, институтда қолгандан кейин биратўла жамоатчи бўлиб кетди. Унга Худо ато этган – бир жойда сира турмайдиган, манглайининг қоқ ўртасидан икки тарафга айрилиб, диркиллаб турадиган қалин сочини биров айтмаса, вақтида олдиришни ҳам, ора-сирада тараб қўйишни ҳам унутиб қўядиган йигит. Бироқ қанчалик дарвештабиат бўлса ҳам, сиёсий ишларда пишиқлиги туфайли область комитети деган катта идорага хизматга олиб кетишди. Ўша ерда куртакдек очилиб, кунига камида бир марта ойнага қараб, уст-бошини тузатиб, бўйинбоғнинг тугуни муштдайларини тақиб, югуриб-йўртганингни билмай қоласан…

Ибройимнинг кўнгилхушлиги ҳам секин-секин заифлашиб бораётгандай. Бўйини ғоз тутиб, баъзи вақтлари ўзида йўқ ғайрат билан енгил кўчиб, қандайдир бир руҳий қанот бойлагандай бўлиб юрган кунлари ортда қолди. Муҳаббат ақлга ақл қўшиб, юраги жўш урган кунлари ўзини танимай қоладиган, шеър ҳам тилга тошиб келаверадиган эди. “Маъшуқанинг узоқлиги диққатни пасайтиради, ўй-фикрни заифлаштиради”, деган гапни қайдадир ўқигандай. Шу ростмикин? Бир сафар унга: “Мени чин сева бошлаганингни сезганим сайин роҳатга тўла азобларим ҳам кўпайиб бормоқда”, – деган эди. Ҳозир-чи? Шубҳа-гумон ё ишончсизлик пайдо бўлдими? Нега бу аҳволга тушди? Жалолиддин Румийнинг: “Ғам ва хафагарчилик заифликнинг белгиси”, деган сўзларини кундалигига катта ҳарфлар билан ёзиб қўйган ўзи эмасми?

Равия Москвага ўқишга кетгандан кейин Марал редакцияга кўпроқ уймалашди. У билан орани узил-кесил очганига бир йилча бўлган эди. Ўз вақтида кундалик ўқиш ва иш борасидаги бир-бирига бўлган яхши муносабатлар бора-бора муҳаббатга айланиб бораётганининг олди олинган эди. “Севмоқ – айб эмас, севилмоқ – бахт-иқбол” деган шеър сатрлари билан тушунтирган бўлди. Уни айблашга ҳаққи йўқ. Кўнгил қурғур бировни яхши кўриб қолса, ўз ихтиёридан айирса, нима қилади. У бир сўз билан орани очмасдан қоладиган қиз эмас. Унда ҳам севилмоқ учун етарли бўлган гўзалликлар тўлиб-тошиб ётибди.

Ибройим институтга кирган дастлабки йиллари уруғдош оғаси Айтжон Есемуратовнинг уйида ётиб ўқиди. Унинг қизлари Равия билан Гулойшалар туғишган қариндошларидай. “Адабиёт гули” газетасини чиқаришга ёрдамлашиш учун Равия Марални эргаштириб келган эди. Йигит қизнинг кўнгли борлигини ҳадегандан сезса ҳам пайқамагандай бўлиб, кўп чидаб юрди. Марал чидамаган бўлса керак, ўзининг кўнглини Равия орқали билдирди. Кўп ўтмай теварагидагилар гумон қила бошлади. Оғаси Маден ҳам пайқаб, бора-бора ҳадиги ҳақиқатга айланиб бораётгандай эди. Бир гал уйда ҳамма биргаликда тушлик қилиб ўтирганда: “Опа, кўрпа-кўрпачангизни қавийверинг, болангиз бирдан қиз олиб келиб қолса, шошилиб қоласиз”, деб теккизиб гапиргани шундан эди.

Марал гўзал қиз. Ҳеч қайси йигит унга бир суқланиб қарамасдан ёнидан ўтолмайди. Феъли яхши, кўнгли ҳам чиройидек очиқ. Ота-онаси Тошкент томонлардан бу ёққа ишга юборилганига тўрт-беш йил бўлиб, бизнинг ёқларга ўрганишиб, кўникишганга ўхшайди. Қиз европача эркин тарбияланганди. Дастлабки йиллари ўзининг дугоналарига кўра йигитларга кўпроқ аралашиб юрар эди, бу ернинг қиз болаларини кўриб, анча босилиб қолди.

Туғишган деган бефарқ юроладими, Маден ҳар куни институтда тонг азондан кечқурунгача банд бўлгани сабабли, ҳаммасини пайқади. Инисининг йигит сифатида ҳам, шоир сифатида ҳам ўсиб бораётган обрўйига ичидан қувонади. Ибройим элнинг пешқадам азамати бўлса. Энди у яхши қизга қўшилиб, бахтли бўлишини тилайди. Ибройимнинг тиббиёт билим юртида муаллим бўлиб ишлайдиган, бундай айтганда “қўлидан ҳам, йўлидан ҳам келадиган” дўсти Эломоннинг қистовига кўра, институтнинг орқасидан бир қатор муаллимлар билан уй-жой олиб, педагоглар кўчасини тузган эди. Бошидаги икки жойни Ибройим икковига беришди. Маден Чимбойдаги дўстлари, Озод овулидаги оғайниларини уй қурилишида ҳашарга айтиб, шунинг кетидан юрибди. Худо Ибройимни азалдан оқсуяк қилиб яратган. Акаси уни лой ишларига аралаштиравермайди. Уйнинг пойдевори қурилаётганда бир-икки марта келиб кетди. Инисини ўша қиз билан бирга кўрганидан кейин уй-жой қурилиши тезлатишни ўйлаб қўйган эди. Сўнгги вақтларда фикри ўзгариб кетди. Ибройим Матеке оқсоқолнинг қизига биратўла кўнгил берган. Энди унинг юриш-туриши, одамлар билан сўзлашишлари ҳам бошқача. Юзи кулимсираб, меҳрли, диққатли бўла бошлагандай. Оёқ-қўли енгиллашиб, уйдан чиқаётганида шашт билан юриб кетадиган эди. Яқиндан буён оёқ босишлари яна оғирлашди. Ҳазил-ҳузули сийраклашиб, одамлардан узоқлашгиси келаверади. Институтдаги қизнинг ҳам бунинг ёнига келишидан кўра, кетиши тез. Уларнинг устидаги гап-сўзлар ҳам озайганга ўхшайди…

* * *

Хат келди. Йўлига кўзлари тўрт бўлган, хаёллари чархпалакдек айланиб, юрагини борган сари зил босиб, кўнглини ёмонликка олиб бормай, “овчининг кечикканига нақадар суйинайин” деса ҳам, ихтиёри ўзидан кетиб бораёзган вақтда келган бу хат энди қўрқинчли нарсага айланди. Унинг кечиккани ўйлантирадиган эди. Қизнинг ўша хайрлашув оқшомида “мен хат ёзмайман” деганини унинг нозига йўйиб, сабабини сўрагани йўқ эди. Хат кечиккани сайин йигит турлича ўйлай бошлади. У қишки таътилда ҳам келмади. Борган-келганлардан хабарини суриштирган бўлди, университетдаги ётоқхонасининг манзилини ҳам билди. Хат ёзмади. Қиздан хат кутди. “Аввал у ёзиши керак, менинг манзилим аниқ”, деган фикр ичида йигитга хос ўз қадрини билиш ҳам бор эди.

Хатни очишга ошиқмади. Конвертнинг ичидаги оқ қоғозда “мен хат ёзмайман”нинг сабаби бунинг ёмонликка кўпроқ майл бериб турган кўнглидагидай бўлиб чиқса, нима бўлади? Хат тунлари уйқуси бўлиниб, орзу-армонлар билан кутгандай эмас, ичида типратикани йўқми, дегандай авайлаб очилди…

“… мен хат ёза олмайман, ёзиб ҳам кўрганим йўқ. Ҳар бир сўзни ўлчаб турадиган синов тарозуси бор шоирга хат ёзадиганлар бор бўлса керак, бироқ у мен эмас… Тилчисан-ку, сен ёзиб берақол десам, Равия мендан бадтар қалтираб қолди. “У оддийликни яхши кўради, ўз сўзинг билан ёзавер”, деб мени қайтанга адаштиради.

Ёдингиздами, хат ёзмайман, деб айтганим (қизнинг “сиз”лаганига Ибройим кулиб қўйди), ёзмаслик ёзгандан қийин экан, кечикиб бўлса ҳам ёздим… (Хатдаги сўзлар бўлиниб, хатнинг бир-икки қатори очиқ қолдирилган. Ибройимнинг юраги дусурлаб кетди, мана бу ёзилмасдан очиқ турган қаторларга мен сени нақадар севишимни ёзишга уялдим, ўзингиз юракдаги сирни ўқийдиган башоратчими, йўқ-йўқ, файласуфсиз-ку, деган фикрни уқди).

… Мен ёзиб бўлдим. Янги шеърларингизнинг ҳар кунгисини хатга солиб юборинг. Маошингиз конвертга етса керак… Мен бўлдим. Вой, Худойим-ай! Соғиниш дегани шу бўлса керак… Бибизодангиз”.

“Хатнинг боши йўқ. Кичкина ҳарфлар билан бошланган, деб ўйлади Ибройим, нега? Менинг ўйлаганимдаймикин? Агар шундай бўлса… Қанийди?! Худди шундай, сабаби “Ибройим оға” деган сўзни ҳали айтиб кўргани йўқ. Отимни айтиб, севгилим ёки ошиғим деб бошласа, унинг тарбиясига тўғри келмай қолган бўлар эди. “Салом” деган ёрти сўз “Ассалому алайкум”га ишора. Кейинги хатларида ўйлаб кўради. Қаранг, ақлли бўлиш, ибо сақлаш нақадар қийин. Қиз бола номи бор, озгина ноз қилиб, ўзини бутунлай ошкор этмаслиги ҳам керак…”

У ўзидан-ўзи пиқ этиб кулиб юборди. Атрофида уни кўриб ёки эшитиб ўтирган ҳеч ким йўқ эканини унутгандай эшик томонга қаради. Ўшанда ўзининг хонасида оёғи бир қарич хонтахтанинг четида чап қўлининг тирсаги билан ёстиққа ёнбошлаб ўтирганини, кейинги кунларда хуфтонга етмай чироқни ўчираётганини, бояқиш онаси у келмасдан бурун уйдаги биттагина ўнинчи лампани шу ерга ёқиб қўйишини, янгасини болалари билан қўшиб қудасиникига қайтариб юборганини, уйдаги барча иш онасига қараб қолганини, ҳалигина келтирилган чойнакнинг чойини қайтариш учун ерга қўя сола, кундузи иш пайтида очиб ўқишга юраги дов бермай, йўл-йўлакай ўқиса қадрсизланиб қоладигандай, хатни ҳозиргина очганини, чойнакнинг қопқоғи дастурхонда бир қиялаб ётганча чойининг совиб қолганини энди сезди. Хат ўқишга берилиб кетгани учун эмас, Тошкентга ўқишга кетган бир дўстига алоқадор воқеа эсига тушганида пиқ этиб кулиб қўйди. Воқеа бундай бўлган экан. Овулдош дўсти биринчи курс таътилида еттинчи синфни битирган бир қизга уйланган. Тўй ўтганданоқ ўқишга кетган. Ётоқхонада ўша ёқдан борган йигитлар билан бирга турар экан. Кўп ўтмай хат келган. Бироқ ҳадеганда у ўқишдан кела қолмаган. Ичи қизиб ўтирган дўстлари: “Шу хат ёш келинчакдан келган, ўқиб кўрайлик”, деб тил бириктиришибди. Хатни очишса: “Олис йўлда, азиз ишнинг бошида юрган арслоним, соғ-омон юрибсанми?” деб бошланган экан. Ҳаммаси бир кулишибди-да, қайтадан елимлаб қўйишибди. Кечга яқин келган йигит конвертни оча-сола каравотда гоҳ ўнг, гоҳ сўл томонга ағдарилиб ўқиётса, дўстларидан бири сўрабди.

– Хат келдими?

– Ҳа, уйдан хат келган-ку.

– Нима деб ёзибди?

– Тинчлик.

– Энди айта қол, нима дебди? – деса, йигит индамабди.

– Нима деяр эди, нари борса “азиз ишнинг бошида юрган” дегандир-да, деса:

– Ҳой, ўқиб қўйдингми? – деб ўрнидан туриб кетган экан…

Ибройим кулгисини тийиб, ўша келинчакни кўз олдига келтирди. Ораларида осмон билан ерча фарқ бор. Ҳозирги ўқимишли, тарбияли йигит-қизларнинг қанчалик ўзгаргани, яна зиёли авлод етишиб келаётгани, ўқимишли бўлмаса ҳам, ота-онанинг берган оилавий тарбияси барча замонларда миллий мезонларнинг қадри баланд бўлиб, баъзиларнинг “замонавийлигини” кулгига қолдирганини эслади.

У хат кела қолса, фикру зикримни чархпалакдек айлантириб, муҳаббат ҳақида ҳали теша тегмаган сўзларни топиб, севгилисини бир лаҳза ҳам эсидан чиқармай ўтказган тотли онларидаги ҳижрон азобларини, руҳий устози Ажиниёз шоир айтгандай: “Кўнглим садафларин бирма-бир санаб”, – хат ёзсам, деган армонда юрган эди. Кўнгли дарҳол Ажиниёз бобосининг севги шеърларини қўмсади. Қўли етадиган жойда турган муқоваси қалин қоғоз билан қопланган шеър дафтарини олди. Эй, Ажиниёз бобо, ишқ дардини, ҳижрон азобини ўзингиздан ортиқ чеккан ким бор? Юракни ўртаган дардларни ўзингиздан ошириб қоғозга туширган инсон борми?

 
…Фалакнинг ўйини – Жайхун гирдоби,
Бир табассум этсанг кўнглим офтоби,
Севги лашкарининг даҳшат саркоби
Бу омонат жонни тандан бездирар!
 

Сўзга қаранг, истиорага қаранг. Ишқ деганнинг ўзи забт этиб олмайдиган нарсаси йўқ лашкар экан, шоир севгилисига қарата, лашкарларингдан ҳам қўрқинчли саркобинг, яъни саркарданг бу омонат жонимни олади, деганини қаранг!

 
Кўнглим садафини бир-бир ёздириб,
Қайта бошдан кўҳна дардим қўзғатиб,
Кофир кўзинг мусулмонни оздириб,
Бечора Зеварни диндан бездирар.
 

Мана, сенга яна керак бўлса! Бундан кейин айтадиган сўз қолдирмай, михлаб ташлаганига қара. Лиммо-лим тўлиб турган, чок-чокидан сўтилиб кетай деб турган кўнглимнинг садафини ёздирдинг, энди сени муҳаббат денгизига ғарқ қиламан. Битай-битай деб турган жароҳатимни қайтадан тирнадинг, – деб менинг ҳозирги аҳволимни айтганига қара. Диндан безиш мусулмон учун ўлим билан тенг нарса эканини ҳаммадан ҳам яхши билган Ажиниёз охун, сенинг кўзларинг кофур, одамни йўлдан оздиради, ақлу ҳушдан айиради, бечора шоир қандай диндан безганини, шариатга тўғри келмайдиган чорасизликдан мажбур бўлганини билмай қолади, дейди…

У ўзича туйғуларидан роҳатланар, тўғрига қараб ўтиргани билан ҳеч нарсани кўрмас, эшитмас эди. Кейин пайқаб қолди, керосин билан тутуннинг билинар-билинмас иси тарқалиб турган чироққа қараб, кўзлари қамашган экан. Қоғоздаги ёзувлар хиралашиб, аниқ кўринмади.

Алламаҳалга бориб шоирнинг “Дилбарим” шеърига аста-секин равшан тортган кўзлари билан назар солди.

 
Соғиниб, сарғайиб, ёзган хатингни
Жўнатган муллангдан олдим, дилбарим.
 
 
Айрилиқнинг сирин очди қоғозинг…
Ўлгандим, тирилтирди ёзган баёзинг…
 

Икки давр бургутлари бир тилда сайрашиб, замонларни учраштириб тургандай эди…