Текст книги "Ибройим Юсупов"

Мана, шундай қилиб икки ёққа қатнаб юриб, Бибизода тўртинчи синфни ҳам битказиб қолибди. Хонтибека ўғли Матеке билан келини Болзодани чақириб:

– Мана, қизингиз ўн иккини тўлдириб, ўн учга қараб кетди. Бундан буёғига уни ўзингиз тарбияланг, энди унга менинг кучим етмайди, – деб Бибизодани қайтариб берган эди.

Ўшангача кампир халқнинг удуми, урф-одатини қизнинг қалбига жойлаштириб тарбиялаган эди.

Қиз болага хос бўлган ибо-ҳаё, меҳрибонлик, сабр-тоқат, каттага ҳурмат, кичикка иззат каби хислатлар, миллий қадриятлар қонига сингган Бибизоданинг устига-устак билим эгаллагани ҳам Ибройимни лол қилган эди. Ҳеч ўхшаши йўқ бу гўзалга, осмондан тушган фариштадай бу илоҳий мўъжизага биратўла берилиб, китобларда ўқиб юрган, бироқ бирови бировига ўхшамайдиган муҳаббат деган тубсиз гирдобга тушиб қолганини тан олди. Кўзлари оҳунинг кўзидек катта-катта, елка сочи бир қучоқ бўлиб тақимига тушадиган, агар ёйиб юборса, бутун танасини яширадиган, момиқдан ҳам оппоқ мана шу бадан ичида асл қорақалпоқ ҳамда замонавий билим билан тарбия уйғунлашиб кетган бошқа бир инсонни учратиш мушкул эди…

Ибройимнинг бугунги оқшоми тонгга уланиб кетди. Сергак хўрозларнинг чақирган товушлари эшитила бошлади. Муҳаббатнинг узоқ кутган тотли дамларини, ошиқлик деб аталган туйғунинг аҳду паймони изҳор этилиб, бир жон-бир тан бўлиб бирга яшашга қарор қилингани масрурлигини ҳис этиб, севгилисининг ҳар бир сўзи, ҳар бир ҳаракатини эслаб, ўринда мастона-мастона чўзилиб ётди. Илгарилари хотин-қизларнинг ҳеч қандай эрки йўқ бўлган замонларда, уларнинг кучи икки кўзида бўлади, фақат йиғлашни билади, деганларидай шоирнинг ҳам бутун кучи шеърларида бўлди. Унинг хаёлига шеърий мисралар кела бошлади.

 
Ёз оқшоми иккаламиз боғ ичинда,
Хилват ўриндиқда ўтирдик ёлғиз.
Биллур қадаҳ билан сен ўша тунда,
Ишқ шаробин менга ичирдинг, ёш қиз.
 
 
Юракда янгради ишқ ашуласи,
Оппоқ томоғингдан искадим сармаст.
Титраб сувга тушган ойнинг шуъласи
“Севаман”, деб менга сўйлагани рост…
 

Шеър мисраларини тезлик билан оқ қоғозга ёза бошлади. Ўша куни истироҳат боғида мусиқа чалиб турган духовой оркестр, япроқларни шитирлатиб эсган шамол, барча қушларнинг овозини жим қилиб қўйиб, фақат ўзи ярим кечагача сайрайдиган булбуллар, чуғурлашган чумчуқларгача “севаман, севаман” деб тургандек туюлса ҳам:

 
Сен айтмадинг ўша сеҳрли сўзни,
“Севаман” демадинг фақатгина сен.
Бироқ сенга кўзим тушганда кўзни
Киприк билан тўсдинг астагина сен…
 

Ушбу қисқагина шеърга нуқта қўйди-да, сатрлар тагига санани ёзди: “1950 йил”.

2

У одатдагидек шошилмасдан институтга етиб келганида илмий кенгаш мажлиси аллақачон бошланиб кетган экан. Адабиёт назарияси бўйича билимдон, етук мақолалар ёзадиган, саводли “икки муаллимнинг бири” ҳисоблана бошлаганидан буён мана шундай мажлисларга таклиф этадиган, нутқ сўзловчилар рўйхатига ёзиб қўядиган бўлишди. Бугун муҳокама қилинаётган масала бўйича сўз беришмаса, ўзи сўз сўраб, гапириши керак. Бунга анча вақтдан буён тайёргарлик кўрган.

Устози Давқораев 1946 йили XIX аср қорақалпоқ адабиёти тарихи бўйича номзодлик диссертациясини ёқлагандан кейин кейинги икки йил давомида докторантурага кетиб, “Қорақалпоқ адабиёти тарихидан очерклар” деган мавзудаги илмий-тадқиқотини битказди. Илмий иш уч бўлимдан иборат бўлиб, биринчи, энг катта бўлими “Фольклор” деб аталади. Олимнинг ушбу монографияси институтда дарслик сифатида ўқитила бошлаган эди. Биринчи бўлиб достонларнинг мазмунига, воқеалар содир бўлган даврга қараб, яратилиш тарихи бўйича ўзгачаликларни фарқлаб берди. Ибройим буларнинг ҳаммасини ўрганиб, талқин қилиб, тайёрланиб юрибди. Бунинг яна бир сабаби Давқораев Москвага ўқишга кетгандан буён айрим замондошлари унинг илмий янгиликлари ва изоҳларининг ҳар ёқлама талқин қилса бўладиган жойларини излаб, ҳар ер-ҳар ерда бош кўтара бошлаган эди. Уларнинг ичидаги амали катталари “Давқораевнинг издошимисан?” дегандай буларга ҳам кўз олайтириб юрганлари сезилаётганди.

Нажим Давқораев 1950 йилнинг августида Ўзбекистон Фанлар академиясининг президенти Саримсоқовга: “Менинг диссертациям ўн босма табоқ ҳажмида бўлиши керак эди, бироқ уни ёзиш борасида қорақалпоқ халқининг фольклор бойлигини тадқиқ этмай, қорақалпоқ адабиёти тарихини ёзиш мумкин эмаслигини тушундим. Бу масалани тўлдириш зарурлигини англадим. Шу сабабли, диссертациянинг ҳажми уч баробар кўпайди. Ишимнинг барча ортиқча чиқими ўзимнинг меҳнат маошимни ҳисобидан тўланади”, деб ариза ёзган эди.

Сўзга чиққанларнинг баъзилари бундан хабарсизми, айтганлари, топган камчиликлари асоссиз эди. Йиғилишга тайёргарликсиз келиб, Давқораевнинг меҳнатига гумон туғдириш орқали илмий ишнинг баҳосини туширишга қаратилган ҳаракатларни тўхтатиш мақсадида Қалли Айимбетов унинг Қорақалпоғистон Министрлар Кенгесининг Раиси Н. Жапақовга ёзган ҳисоботини ўқиб эшиттирди.

“Қорақалпоқ адабиёти тарихидан очерклар” мавзусидаги докторлик диссертациям машинкада 931 бет бўлди, у уч китобдан иборат”, деб бошланган хатда диссертацияга қўшимча 500 бетлик адабиёт хрестоматиясини тузганини билдирган эди.

– Ҳаммаси бўлиб икки-икки ярим йил ичида уч жилддан иборат диссертацияга хрестоматияни қўшиб тайёрлаш бир неча ходими бор илмий-тадқиқот институтининг ҳам қўлидан келмайдиган иш…

Қ.Айимбетов “Фольклор” бўлимида “Алпомиш”, “Қоблан” достонлари бошқа халқларнинг шу номдаги достонларига қиёслаб ўргангани, “Қирқ қиз” достони бошқа халқларда йўқ, фақат қорақалпоқларда бор эканини, бундай янгиликларни Давқораев биринчи бўлиб илмий тадқиқ этганига тўхталди. Ушбу нутқ Ибройимга анча дадиллик бағишлади. У ҳам ўзининг тайёрлаган баёнотини айнан шу мавзуга бағишлаган эди.

Нажим Давқораев бўй-бастига қараганда салобатли кўринадиган, ўртача йирикликдаги, қуюқ қора қошлари остидаги икки кўзи у қизишиб сўзлаганида ёниб турадиган, илк қарашда қаҳри қаттиқ кўрингани билан кулимсираб юрадиган одам эди. Кенг манглайидан тушавериш жойида ўртаси ботиқроқ бурни юзида кичикроқ кўринар, ундайларни халқда пучуқ эмас, “тампиш бурун” деб атайдиган, сўзни секин бошлагани билан бора-бора қизиб, чин кўнгилдан кулганда гуручдай оппоқ тишлари чиройига чирой қўшадиган эди. У дарҳол бийликни қўлга олиб кетадиган фаол, дипломатиядан хабардор, ҳар кимнинг ўрни, феъл-атворига қараб адашмай муомала қиладиган, одамгарчиликни, ўзаро ҳурмат-иззатни жой-жойига қўядиган инсон. Москвага борса, атоқли тарихчилар Иванов, Толстов, Баскаков, Бертельс, Тошкентда Ғафур Ғулом, Иззат Султон, қозоқлардан Мухтор Авезовлар билан қадрдон бўлиб юрадиган обрўга эга эди.

Шунга қарамай, эллигинчи йилга келиб, рақиблари кўпайиб кетди. Бердақ шоир вафот этганининг 50 йиллигига бағишлаб тайёрлаган баёнотидан кейин ҳар ер-ҳар ердан дастлаб ёқимсиз, бора-бора заҳарли сўзлар тарқалиб, матбуотга ҳам чиқа бошлади. Кутилмаганда бирдан “буржуазия-миллатчилик дунёқарашидаги одам” деган ёрлиқ тақалиб қолди. Бу – яқинлашиб келаётган олақуюн довул бошланиши олдидаги изғиринли шамол эди. Ўз халқи адабиёти тарихини XVIII асрдан бошлаб тирилтирган олим, бу хавфли шамолнинг кейин тез авж олиб, унинг ҳаёт гулини юлиб олиш учун ҳамла қилажагини, атрофида “қалдирғочдек тумшуғи билан сув ташиб”, унинг улуғлигини халққа етказиб юрган олимлар Қалли Айимбетов, Жумек Ўринбоев, Исмоил Сағитов, Янгибой Досумов, Ўринбек Кожуров, ёзувчилардан Жўлмирза Оймирзаев, Асан Бегимов сингари дўстларининг ҳам қўлидан ҳеч нарса келмай қолишидан ҳали бехабар эди.

Давқораевнинг ўша 1950 йили китобча бўлиб чиққан, сўнг Тошкентда “Шарқ юлдузи” журналида ўзбекча, “Звезда Востока”да русча эълон қилинган “Бердақ шоир” монографияси бўйича И.Ефимов деганнинг идеологик бузғунчи брошюра деган мақоласи шов-шув бўлиб кетди. Улар кўп вақтдан буён оғиз бириктириб, тайёргарлик кўриб юрган экан, ҳадемай Савицкий, Бектемиров, Соничев, Некрасовларнинг мақолалари ҳам “Советская Каракалпакия” газетасида кетма-кет босила бошлади. Маҳаллий олимлар ўзаро йиғилишларда: “Ундай эмас-ку, бу иш нотўғри бўлаяпти”, деб ғўлдирашгани билан, матбуотда фикр билдиришмади…

* * *

Кузнинг илк ойи бошланган эди. Тонг пайтлари ҳаво совиб кетди. Дарахтларнинг япроқларини шитирлатган шамоллар эсди. Ёзи билан етарли сув ичмаган дарахтларнинг япроқлари эрта қуврай бошлади. Манави елвизак шамол тўкилаётган япроқларни учириб, анча масофага элтиб ташлайди. Сепалаб ёғадиган ёмғирдан олдин худди шундай шамол елпиб ўтар эди. Тонг ёришаётганда уйғонган одамлар осмонга қараб туради-да ҳовучини очиб, томчи кутади. Тажрибалилари шамолнинг бундай эсишидан ёмғир ёғмаслигини, осмонни ҳар томондан кўланка қисиб келганидан кейин ёғадиганини билиб, булутларнинг ҳаракатини кузатади.

Бугун ҳам худди шундай бўлди. Япроқларнинг шитирлаши тўхтаб, жимжитлик чўкди. Фақатгина чумчуқлар гала-гала бўлиб, ўзларини улкан дарахтларга уриб, бир жойга қўнмай, галаси билан гоҳ қиялаб, гоҳ ёйилиб, яна тўпланиб, безовталик билан шитоб учарди. Улар ҳадемай ёмғир ёғишидан хабардор қилиб юргандек эди. Чошгоҳга қараб дастлаб сепалай бошлаган ёмғир осмондаги қопнинг оғзини биров ечиб юборгандек бирдан кишмишдек катталикда қуя кетди. Одамлар “Манави нима қилгани-ей”, дегандек осмонга қараб, сичқоннинг ини минг танга бўлиб, пана-панага югуришади, иложи борича тез чопишади.

Уч киши ёнма-ён юра олмайдиган тор сўқмоқдан келаётган Ибройим ҳамроҳларининг олдига ўтиб, Бабош пастроқ қоратолга тенглашган пайтда “Ёғин бир марта ёғса, дарахт икки марта ёғади” деган нақлни синаб кўрмоқчи бўлгандай толнинг шохини силкиб юборди. Япроқларнинг кафтларида ҳовучдаги сувдек тўлиб турган томчилар Бабошнинг устига дувва тўкилди. Унинг орқасидан келаётган Тажетдин буни кўриб: “Вой, астағфуруллоҳ! – дея ҳайратланди. – Охуннинг ўғли ҳам шундай шўхлик қилармикин!” – деди.

Бабош Тажетдинга ялт этиб қаради. Сўнг ҳеч ким эшитиб қолмадимикин, дегандай атрофга эҳтиёткорона разм солиб боқди. Унинг бу ҳаракати Тажетдинга “Бундай ҳазил қила кўрма”, дегани эди. Ибройим ҳам афти ўзгариб, кўзининг остидан хўмрайиб қаради. Бабош бирдан аэропортда бўлган бир воқеани эслади. Дўсти Нурмуҳаммедов Маратни тенгдош йигитлар билан Москвага аспирантурага кузатгани чиқишганида Эломон ҳаммага қарата: “Мана нақадар омон-омон замонга етишдик, “халқ душмани”нинг боласи эмин-эркин ўқиш учун Москвага бораётир”, деб қолса бўладими. Маратнинг ўша вақтдаги аҳволи ўла-ўлгунимча кўз ўнгимдан кетмаса керак, деб ўйлаган эди Бабош.

Эломон ҳазилкаш, ёнғоқдек шақиллаган, оқкўнгил йигит. Кўпчилик бу гапни ёмон ният билан айтмаганини билса-да, анча вақтдан буён айтилмай келаётган бу сўз Марат тугул, бошқа ҳамма йигитнинг жон-жонидан ўтиб кетгандек бўлди. Ўсарбойнинг топқирлик билан: “Вой, ҳазилинг қурсин, сен падарлаънатининг”, деган сўзларидан кейин йигитларга жон кирди. Тажетдиннинг ҳозирги ҳазили ҳам Эломоннинг қовун туширганига ўхшар эди. Ибройим сира ҳовлиқмас, ўзини бекдек салобатли тутадиган, шеърий сатрларида ботир кўрингани билан ниҳоятда таъсирчан, юрагида қандайдир қўрқувми ёки огоҳлик бордай, арзимаган нарсага титраб кетишини Бабош яхши билади. “Отаси охун, “халқ душмани” деган гапни эшитса, эсидан тонадигандек эди. Замон ҳам Эломон айтгандай “омон-омон” эмас, кундан-кунга қаттол бўлиб бораётганини ҳамма сезади. Шундай бўлгани билан, булар ҳаёт завқига тўла ёш йигитлар, бир-бири билан ҳазиллашмаса ўлади, гап-сўзларида ҳеч қандай ғаразли ният бўлмаса ҳам, оғзидан бехосдан чиқиб кетади.

Ибройим ўртоқларининг мум тишлаб қолгандек жимжитлигини бузиб, сенинг ҳазиллашмоқчи бўлганингни тушундим, дегандай сўз бошлади:

– Ўн тўрт ёшида ўқишни битказиб, овулдаги масжидга мулла бўлиб келган ёш бола (ҳазрати Хўжа Аҳмад Яссавий демоқчи эди, қўрқди) дарсдан кейин овулдаги болалар билан томнинг бўғотидан чумчуқ ушлаб, ўйнаб юрса, масжиднинг имоми кўриб қолиб: “Сиз ўзингизни мана шу шогирдларингизга дарс берадиган мулла эканингизни унутдингизми?” – дебди.

– Унутмадим, тақсир. Ўзимнинг ҳам ҳали бола эканимни, вақтида ўйнаб қолишим керак эканини сиз ҳам унутманг, – деб жавоб берган экан.

Бу мисолни Бабошнинг устига дарахтдан ёмғир томчиларини қуйдирганини оқламоқчи бўлиб айтса ҳам, ҳазил-ҳузул авжга чиққанида ҳам қаттиқ кулмайдиган, кулганда ҳам қандайдир сипойилик белгилари сезилиб турадиган Ибройимнинг бу ҳазили янгиликми, юпатишми, ҳар ҳолда ёнидагиларига эркалангани эди.

Ҳалиги олдинги сафдаги ўрнини бермай, дўстлари билан гаплашиб келаётганида бир оёғи ёмғир суви тўпланган кўлмакка тушиб кетди. Ҳали тарқалмаган ноқулай вазият унутилгандай, ҳамма бирдан кулиб юборди.

Бабош Тажетдиннинг оёғига қаради.

– Биз ҳам сендан ўрганишимиз керак-эй.

Ибройим унга қарши чиқди.

– Тажет, сен оёғингдаги ковушингни ташла. Уни бошқа кийма. Боядан бери айтаман деб юрган эдим. Этикнинг сиртидан ковуш кийсанг, худди шаддод кампири бор чолларга (қўрққанидан киядиган демоқчи эди) ўхшайсан.

– Қўнжингга сув киргандан кейин мени кўра олмай турган бўлма, ма, кийиб ол, ечиб бераман.

– Ботинкамнинг ултон88
  Ултони – таги, таг чарми (падоши).


[Закрыть]и тушиб қолса ҳам киймайман.

– Нечанчи курсда ўқирдинг, ёдимда йўқ, бир сафар оқ этикнинг сиртидан сен ҳам кийиб юрганинг эсимда.

– У кигиз этик эди. Сеники булғари, хиром этик. Бойлар шундай пухта, зиқна бўлади.

– Қаёқда адашиб юрган экан бойлиги. Бу совет офицерининг парадний пойабзали.

Гапга Бабош аралашди.

– Эй, Тажет, сен йўқ ердаги парадни айтма, ўзинг эмасми ҳар сафар: “Урушдан битлаб-қуртлаб элга зўрға етдим”, деяверадиган. Буни шинелнинг астарига тикиб олиб келган пулингга олгансан.

– Қандай пулни айтаяпсан?

– Бизнинг овулда бир язнамиз урушдан кўп пул олиб келган. Йўлда ҳеч кимга билдирмаслик учун шинелининг астарини сўтиб, ичкарига яшириб тиккан. Зил-замбил бўлиб кетган шинелни киймай олиб келган, овулда ҳам ҳеч кимнинг қўлини шинелга теккиздирмаган.

Йўл лой, сирпанчиқ. Тор сўқмоқда “томоқларига сув пуркаб” келаётган бу уч ошнанинг ёнидан айланиб ўтиб бораётган ёш йигит билан қиз “пиқ” этиб кулишди. Уларга гавдаси тўлиқ иккаласи эмас, уларнинг тепасидан қараб келаётган Ибройимнинг юзигина кўринди.

– Вой-бўй, топган гапини қара. Уруш қирғинида қон кечиб юрган одамда ундай пул қандай номаъқулни есин. Пулни 1945 йил япон урушига борганлар олиб келиши мумкин, сабаби, японларни енгиб бўлишгандан кейин хавфсизлик учун уларни олти ой, бир йилга қадар Тинч океанида кемаларда ушлаб туришган. Бари бўрсиқдай семириб, пачка-пачка пул билан қайтишган…

Гап тугаган вақтда Ибройим уларни тўхтатди.

– Мана бу ерни бир айланиб, зиёрат қилишимиз керак.

Тажетдин унинг кўрсатган ерига қараб, зиёрат қилгудек жой топмади. Ибройим изоҳ берди.

– Бу ерда айрим одамлар қучоғидаги жуфтини (бир жуфт деган сўзни бузиб айтди) тушириб, шу ерга кўмган.

– Вой, бопладинг-эй, – деб Бабошнинг ҳайрон қолганига Тажетдин тушунмади. Ўтган йили декабрнинг қаҳратон совуғида ёзувчи Хўжабек Сейтовнинг топшириғи билан икки куви шиша ароқни қўлтиғига солиб келаётганида ерга тушириб синдирганини Тажетдин эшитмаган эди.

– Қучоққа эмас, қўлтиққа, – деди Бабош.

– Қўлтиққа деб, кийимнинг сиртидан қисилганни айтади. Сен плашнинг ичидан қучоққа қисгансан…

Улар шу юриши билан “Нукус” кафесига етиб келишди. Кафенинг булар келаётган томонидан ўнг ёнида жуни ҳурпайган ориқ ит, унинг рўпарасида катта қари мушук бир-бирига қараб чўзилиб ётган эди. Ўзаро келишмай, доим жанжаллашиб юрадиган эр-хотинларни одамлар “ит-мушук” дейишади, мана бу ерда эса бир-бирига душман икки жонивор одамларга ўрнак бўлмоқчидай ёнма-ён чўзилиб ётибди. Кафенинг ичидан чиқиб келаётганларнинг ғала-ғовури эшитилди. Қулоғига таниш товуш эшитилган Ибройим дарҳол эшик томонга қаради. Бир-бирига суйкалишган уч кишининг ўртадагиси Маден эди. У ёнидагиларга қараганда чарчаганроқ. Шу ҳолатда одамни таниши гумон. Ибройим Тажетдинни паналаб, кўринмасликка ҳаракат қилди. Унга кўринганнинг ҳам фойдаси йўқ. Хавотирга ҳам ўрин йўқ, ҳали ёп-ёруғ кундуз бўлса. Нукусга кўчиб келгандан кейин тунлари излаб, тополмай қайтганида, тонготарда қийшайиб омон-эсон уйга кириб келишига ўрганиб қолган. Ёнидаги дўстлари ҳам ўзини уларни кўрмаганга олишди.

Уларнинг вақт ҳали тушга бормай, эрта кундан кафега боришининг сабаби бор эди. Қонли уруш даври салгина нафас ростлаб тинчгина дам олишга имкон туғилганида кўк қаламининг учини тупуги билан ҳўллаб, дуч келган қоғозга шеър ёзиб юрадиган шоир Сейтжонов ҳандақда ётиб, туш кўради. Тушида билаклари тўқмоқдай бир немис унинг қўлини қайиради, бошига гурзидай мушти бир уриб, ҳушидан кетгизади. У кўп вақтдан кейин ўзига кела бошлайди. Негадир бир қўлини қимирлатолмайди, бетига томчилаган қон қотиб қолган. Бошини кўтаролмайди. Аста-секин ҳушига келганида нима бўлганини билмайди. Ўрнидан турмоқчи бўлади, ҳоли етмайди. Кейин ҳалиги жангчилар билан тўқнашишдан аввал ҳандақда ётгани эсига тушади. Ингранг-синграб қийналса ҳам секин ён томонга қарайди. Одам йўқ, жимжитлик. Бошининг устида икки букилиб ётган аскарни элас-элас кўради. Ўшанда ўзининг ярадор бўлганини, ҳалиги кўргани туш эканини билади. Хаёлида узоқ ётгандай туюлади. Атрофда ундан хабар оладиган тирик жон йўқ. Навқирон йигит ваҳимага тушиб, ўлим хавфини сезади. Қўрққанидан “Ким бор? Ёрдам беринг!” деб бақира бошлайди. Бироқ товуши жуда заиф чиқади, ўзига зўрға эшитилади. Яна ҳушидан кетади. Орадан бир кун ўтиб, госпиталда ўзига келади. Суриштириб билса, булар ётган ерга снаряд тушиб портлаган, ўнг қанотда турган жангчиларнинг уч-тўрттаси жон таслим қилган. Унинг қўлига, бошига осколка тегиб, ҳушидан кетган экан…

Тажетдин ўша кунни ўзининг иккинчи марта туғилган куни, деб ҳисоблайди. “Снаряд бир қадам яқинроқ портлаганида, мен бу ёруғ дунёда тирик бўлмас эдим”, деб кўзига ёш олади. Уч дўст ўша кунни нишонлаш баҳонаси билан кафега келишаётган эди. Унинг:

 
Тунлари қолганман қишнинг ойида
Қонсираб Белорус тўқайларида, –
 

каби қаҳратон қиш азобларини ёдга солувчи хотираларини,

 
Неларни кўрмадим, замондошларим,
Номма-ном айтишга тил бормас барин, –
 

деб юракларни эзадиган қайғу-ҳасратларини,

 
Бугун шу урушдан қайтган қаҳрамон,
Бир дўстимни кўрдим икки оёқсиз.
Кетиб бораётганда тратуардан
Уни туртиб кетди бир маст, уятсиз.
 
 
У кетди қайрилмай ўз йўли билан,
Дўстим тол тубига йиқилиб қолди.
Шоирнинг ўқ теккан ўнг қўлим билан
Югуриб бордим-да, кўтариб олдим, –
 

деган ўкинчларини эшитиб, дардларини енгиллатишга келишмоқда.

Ўша кунги ўтириш узоқ чўзилди. Шоирлар йиғилган жойда дастлаб адабиётнинг “миннатли” бир вакили ўтдан олиниб, сувга ташланади. Гап қизий борган сари ундайларнинг сафи кўпая бошлайди. Сўнг бирови: “Мен бундайларга мана бундай сатрлар билан жавоб берганман”, – дейди-да, шеър ўқий бошлайди. Ана энди гапнинг янги босқичи бошланади. Кундалик воқеалар унут бўлади. Шеър ўқиш авж олади. Бош тобора қизиб, бир-бирини тингламай, икков-учов бирйўла шеър ўқий бошлайди. Шу жойга келганда ўтиришни эплаб якунлайсан, ё бўлмаса эсингни билмай даврани ҳам, ақлу ҳушингни ҳам тарк этасан…

Тажетдин улардан тўрт-беш ёш катта, ҳали шеърлар тўплами чиқмагани билан ўзини тажрибалироқ санаб, ора-орада ёши катталигини эслатиб, тартибга чақириб қўяди. Булар ҳам қулоқ солгандай бўлиб, гоҳо: “Оға, гапингиз тўғри”, дегани билан ўзларини тенгдош сезарди. Шоқолларнинг: “Қани, бир улушиб олайлик, овулдаги кўппакларнинг тинчи бузилсин”, деганларидай улар ҳам бир яйрашди.

Орадан бир кун ўтиб, яна учрашиб қолишди.

– Кечаги ўтириш ўтириш бўлмади, – деди Тажетдин, – ёш, ёш дегани билан бўғини қотиб кетган, қорақалпоқнинг ягона институтини манаман, деган муаллимисиз. Миянгизни адабиёт билан шеър еб кетганми дейман, билмайман, шунча вақт ўтирсак ҳам, аёл зотидан асло сўз очмадингиз.

Бабош, Тажетдиннинг бир кўзи қисилиб, мийиқ тортганда юзидаги кулдиргичи ўйилиб, хотин-қиз ўтса сузилиб қарамай туролмайдиган кўзларига қаради. Ўзи ҳам ўша “халқ”нинг назаридан четда қолмайдиган кўркам йигит. Ҳаттоки, уруш азоби ҳақидаги шеърларидан ҳам: “Ўчоқда ўт қолди лов-лов ёнмаган, Қучоқда дард қолди меҳри қонмаган”, деган ажойиб сатрларни топадиган шоир.

– Бу ерга шу камчиликни тўлдиргани келдингми?

Бабошнинг бу ҳазилида жон бордай туюлди. “Бу бекорга юрмайди”, деб қўйди ичидан. Тўғрисини айтганда, кафеда гапни кўпайтирган ҳам шу Тажетдиннинг ўзи.

– Сен тунов куни Давқораевнинг “Бердақ шоир” китоби бўйича ўтказилган йиғилишда катта қаҳрамонлик кўрсатдинг, – деди Ибройимга. – Бердақнинг “Аҳмоқ подшо” достонини роман, деб атадинг. Унинг яратилган вақти чамаси 1875–1880 йилларга тўғри келади, дединг. Ўша йиллари Чор Россияси бутун Ўзбекистонни, Хоразм воҳасини қорақалпоқлар билан қўшиб, босиб олган эди. Асарда Россиянинг мустамлакачилик сиёсатининг оқибати ифодаланган, деб қўрқмасдан айтдинг…

Адабиётнинг тараннуми ана ўшандан бошланган эди. Ёш шоир Ибройим Юсупов ўша мажлисда сўзга чиқди, ғамхўр ва меҳрибон устози Нажим Давқораевнинг илмий тадқиқотини баҳолаб, унинг қадрини кўтаришни ният қилиб юрган эди. Ўз баёнотида: “Бизнинг замонамизга қадар қорақалпоқ адабиётида… Бадиий жиҳатдан юксак бир асар бор. У – Бердақнинг “Аҳмоқ подшо” романи. Хива ва оқ подшо ҳукумати амалдорларининг зулмига қарши кўтарилган халқ қўзғолонини ифодалаган бу роман 1800 мисра шеърдан иборат бўлиб… қорақалпоқ халқининг XIX асрдаги юз йиллиги ҳаёти манзарасини беради. Шу нуқтаи назардан, асарни тарихий роман деб атаймиз”, деган кескин фикрни айтди. Унинг воқеаларини шарҳлаб: “Романда шундай улкан кўламда бўлишига қарамасдан, дин таъсирининг унчалик кўринмаслиги асарнинг реалистик хусусиятини, севимли шоиримизнинг демократик дунёқараши кучли бўлганини исботлайди”, – деб хулоса қилди.

Айни ҳозирги даврларга келиб Бердақ шоирнинг асарларига ишончсизлик билан қараш, уни олим Давқораев бўрттириб юборгани йўқми, кейинги пайтларда у Бердақ асарлари орқали ўз миллатини кўтаришга, бошқалардан ажратиб қарашга ҳаракат қилаётгани сезилмайдими, дегандек гумонсирашлар пайдо бўлди. Айниқса, “Аҳмоқ подшо” деган образли ифоданинг ўзи икки хил маънони билдириб тургандек, коса тагида нимкоса бугунги кунга ҳам тегиб кетадигандек туюла бошлаган эди.

Совет даврининг янгидан ёзилган тарихида қорақалпоқ халқининг ёзма адабиёти, ёзма тарихи ҳам бўлмаган, бу эл тарихи фақат октябрь революциясидан кейингина ёзила бошланган, унгача аҳолининг ноль бутун юздан икки фоизигина ҳарф таниган, деб мактабларда ўқитилаётган вақтда Давқораев қорақалпоқ адабиёти тарихини ўрта асрларга қарата чуқурлаштириб, уни ёзма адабиёти бўлган халқ эканини исботлагани шўро даври “ҳақиқати”га қарама-қарши бўлди. Бунинг устига бир қатор ёшлар бош кўтариб келаётир. Ўша вақтдаги обкомнинг матбуот бўйича котиби Давлатмуратовни юқорига чақириб:

– Бу Ибройим Юсупов деган ёш шоир қаёқдан пайдо бўла қолди? Ёзган шеърлари бир ғалати, бошқаларга ўхшамайди. Ўқиб кўрсанг, яхшига ҳам, ёмонга ҳам йўйишни билмайсан. Бердақнинг “Аҳмоқ подшо”сини роман дебди, шу сўзнинг маънисига ўзи тушунармикин? Роман Ўрта Осиёда нима қилиб юрибди, ахир? “Йўлдош муаллим” деган достон ёзди деб, ичини ўқиб кўрмай, кўтар-кўтар қилиб юрганингиз йўқми? – деб кўп гапларни айтгани бир дамда ҳамма ёққа тарқалиб кетди.

– Давқораев, Давқораев деб ёшларни қутуртириб юборманг! – деган қаттиқ топшириқ бўлди.

Шу орада ёш шоир Ибройим Юсуповнинг ўша йиғилишда сўзлаган нутқи “Адабиёт ёдгорлиги” сарлавҳаси билан ёшлар газетасининг 1951 йил 10 январь санасида чиқиб кетгани сабабли, партия саройининг ичидаги баъзи зотларнинг “сочи сувланмай олинган”…

* * *

“Қиличини қайраб” қиш келди. Бу фаслда ер юзини оппоқ қор қоплаб, яхши-ёмон ҳамма нарсаларнинг устини оқ кўрпаси билан ёпади. Дунёни кўз қамаштирадиган оппоқ нурга белайди. Қор устида қунишиб ўтирган қора тўрғай қиз лабининг четида ярашиб турган холдай бўлиб кўринадиган бўлади. Инсон кўнглининг кири ҳам кампир қуёшнинг меҳрида эриган қор сувларига ювилиб, ҳамма ширин умидлар билан янги йилни кутади…

Бу йил ўнинчи синфда ўқиётганлар олти ойдан кейин мактабни битказади. Шу билан “фаришталар” ҳаётидаги ёшлик даврининг дастлабки қисмини якунлайди. Энди маълум даражада эркин қушдай учиб, кокиллари селкиллаб, кўзлари ой нурида ялтираб, юлдузларнинг ердаги шуъласидай яшнаб, боғ оралаб эсган шўх шамолнинг тортқилашидан этаклари ҳилпираб, оқшомги сайрга чиқади.

Ҳозирги фаришталар анча эркин. Улар ойли оқшомни кутиб ўтирмасдан тол тушда сайрга чиқиб, боғнинг қуюқ япроқлари орасида бир-бирининг қучоқларига кириб, бўса оладиган “гулистонга” эришди. Унинг фариштасини тарбияси бошқа, у ҳаттоки, қоронғи тунларда ҳам оқ юзини олиб қочиб яширгиси келади, ҳаё билан юзингга тик қарамайди. Бу фаришта дастлабки кунлари катта киши деб юрган Ибройимга ҳам тун маъқул. Шоирлар ҳам укки, япалоққушдай ўлжасини тунда пойлаб ўтиради. Авваллари: “Худойим шоирлар шеър ёзиши учун тунни яратган”, – деб юрган ёш шоир йигитнинг илҳом фариштасига энди оқшомлари кундош топилди. Зимдан қараса, иккинчисининг дарди кундан-кунга ортиб бораяпти. Бир яхши томони бу дардлар қўша-қўша туғилиб, қўша-қўша кўпайиб борар экан. Ҳали тажрибасиз бўлган дастлабки кунлари япроқларини тўкаётган дарахтларни паналаб, тун ярмидан ошгунча интизор кутиб қайтган шоир:

 
Уйингнинг олдида бир туп қора тол
Кузда салма ичига япроқ тўлатар.
Дарвозанг олдида турдим анқайиб,
Мисли тўпни кутган анқов воратарь, –
 

деган шеърини деразадан ташласа ҳам жавоб бўлмай, йўқ “соқолини сийпаб” қайтар эди. Муҳаббат қўрғонини забт этолмай, енгилиб чекинганини оқлаш учун:

 
Уйингнинг олдида учта туп дарахт,
Ҳеч бири қалбимдан эмасдир йироқ.
Мендан ўпкалама, жонгинам, фақат,
Ёмон кўраман сенинг итингни бироқ.
 
 
Итдан қўрққан севги севгими, ахир!
Қўрқмасам ҳам, куйдим Қутлиоёқдан.
Эшигингга етдим деганда охир
Вов-вов этиб, тишлаб олар балоқдан, –
 

дея яна шеър ёзиб, ўзини овутган кунларини эслади.

Йигит бўлса ҳам, қиз бўлса ҳам муҳаббатда одамни энг ўкинтирадигани, ҳаттоки, ғазабингни қўзитадиган нарса – бегонага сирингни айтиш. Бироқ минг бора эҳтиёт бўлсанг ҳам, ушбу фронтда эришган ғалабаларинг шодлиги юрагингга сиғмай, кўрган азобларинг билан орттирган дардларинг жигар-бағрингни ўртаган вақтда “энг яқин” дўстларинг кўпайиб, уларга чин кўнглингдан очилганингни билмай қоласан. Ўшанда уларнинг баъзилари ҳамдардлик билдириб, баъзилари маслаҳат берса, устингдан мазах қилиб куладиганлар ҳам топилади.

Оқсоқолнинг уйидаги товуши юракни ёрадиган қашқир итдан кўриб юрган азобларини айтганида Ибройимга ана шундай маслаҳат берувчилар топилди.

– Сен ўша итни ўзингга ўргатиб олишинг керак, – деди Ўразоқ.

– Милицияни қандай ўргатаман?

– Мен ўша уйда бўлганман, – деди Ўсарбой, – улар итга ишонади, ит уларнинг олдига ҳуриб бормайди.

– Сен итнинг олдига Холмуратни ташла, – деди ҳазиллашиб Эломон. – Уни еб бўламан дегунча, кўп ишинг битади…

Институтнинг қуйи курсида Сапаров Холмурат деган бир бола бор, халқнинг тили билан айтганда, бўйи бир қарич. “Болаликдан етим қолиб, бўйим ўсмай қолган”, – дейди ўзи ҳам. Кириш имтиҳонида қорақалпоқ тилидан етарли жавоб бера олмай, ўзининг етимликда улғайиб, кўрган қийинчиликлари тўғрисида муаллимга ўша ерда шеър ёзиб бериб, ўқишга кирган. Шоир бўламан деб, Бабош билан Ибройимнинг изидан етим қўзидай эргашиб юради. Эломоннинг гапи туртки бўлиб, ўша кундан бошлаб Ибройим бемаҳал юришларида Холмуратни эргаштириб юрадиган бўлди.

У қишда ҳали ёғмаган қорни эслади. Ўзини гоҳ қировли қиш сурат солган деразага, гоҳ ёниб турган шамга қараб учадиган парвонага ўхшатар эди. Кечаю кундуз ёғиб, тонг олдидан тинган қорга биринчи из солганни халқимиз “шар бузув” дейди. Унинг ўша вақтдаги кўринишини айтмайсанми? Осмондаги қудратли тегирмон оппоқ гавҳарлардан ун янчиб сепгандай, ҳар зарраси ўзгача шуъла сочиб туради. Ҳар босган қадамингда эриган сув қолдириб, узоқ-узоқларга из солиб бораётганингда сендан ҳам эрта уйғониб, изига тушган ёвларни адаштириш учун узоқ-узоқларга сакраб яна изига қайтган, яна олға югурган ҳаракати билан ҳийла қилган қуённинг излари рўпарангдан чиқади. Унинг хаёлига “Қишнинг куни қор гуллар, ёрим, сен юрган ерда” деган сатрлар келди. Дарров қаламни олиб: “Ифор исин сочар еллар, ёрим, сен юрган ерда”, деб қўшиб қўйди. Мухаммас. Бизнинг адабиётимизда, бахшичилик санъатимизда кенг тарқалган шеър тури. Ажиниёз бобомиз ўзининг “Уйғон” номли мухаммасида:

 
Субҳи шаб келдим қошинга, нозли жононим, уйғон,
Шамчироқ ёқдим бошингга, нури анварим, уйғон, –
 

деб кучли тўлғанишни тараннум этади-да:

 
Ошиғинг маҳтал бўлиб, бошингдадур, ёрим, уйғон, –
 

деб якунлайди. “Бери кел” сарлавҳали мухаммасида бундай дейди:

 
Ай – алифдек ноз этиб, ҳайкални таққан, бери кел,
Бе – буралиб, соз этиб, қошини қоққан, бери кел…
 

Алишер Навоий замонидан “Мухаммас” аталиб, ҳар банди беш мисрадан иборат ғазаллардан улгу олиб ёзилган шеърларни қорақалпоқда “мухаллас” деб атайди. Бахшилар уларни созга солиб, тўрт-беш турини яратган. “Мен ҳам севимли фариштамга бир мухаммас бағишлаш вазифам борга ўхшайди”, деб ўйлаб, юқоридаги икки мисрани давом эттириб, қайтадан ўқиди:

 
Қишнинг куни қор гуллар, ёрим, сен юрган ерда,
Ифор исин сочар еллар, ёрим, сен юрган ерда,
Бўстонга дўнар чўллар, ёрим, сен юрган ерда,
Ўзгача сайрар булбуллар, ёрим, сен юрган ерда,
Қадамингга қойил ер, ёрим, сен юрган ерда.
 

Шеърнинг сатрлари бир текис униб чиққан ғўзалардай қаторма-қатор, изма-из келаверди. Одам бировга ихтиёрсиз берилиб, бутун дунёни фақат шу орқали кўриб, жон-жонидан севса, қандай гўзал сўзлар, аввал сира хаёлига келмаган ўхшатишлар туғилишини айни ҳозир билгандай, ич-ичидан ҳайратланди. У фаришта тўлқинланиб оқаётган Амуни ёқалаб бораётир. Тўлиб оққан тўлқинли дарёнинг соҳилида ҳар ер-ҳар ерда “гумм” этиб жар ўпирилиб турибди.

 
Жар остида жайин кўриб сени мабодо,
Янги ошиқ бўлгандай ўрдан иққа чопади…
 

Яна:

 
Қадам боссанг хаймиғиб, қор эрир сув бўлгали,
Баҳор навосин чалиб, шаррос сойга тўлгали…
 

Ё бўлмаса:

 
“Кўрсанг, таърифин айт” деб тунлар ялиниб тонгга,
“Гул юзига қўнма” деб шабнам ўтинар чангга…
 

Ёш шоир тўлғанди. Сўзлар мунчоқдай тизилиб, янги сатрлар келаверди, янги ташбеҳлар туғилаверди. Насиб бўлса, муҳаббатни улуғлаган бу қўшиқ ҳар бир ошиқнинг дардли дамларига дармон, севишганлар кўнглини бирлаштириб ивитадиган кўнарги99
  Кўнарги – сутни қатиқ қилиб ивитадиган оқлик.


[Закрыть] бўлажак. Шеърнинг якуни Ажиниёз бобосининг “Бери кел” мухаммасига ўхшаб кетди.

 
Баҳор айёми сенсан, хумор кўзим, кел бери,
Гулғунчалар уйғонар сен қадам қўйган сари,
Сен десам яйраб жоним, тарқалгай кўнгил чери,
Ўрик гулларин сочиб қорақалпоқнинг ери,
Шодлик баҳори кулар, ёрим, сен юрган ерда!
 

Муҳаббат тошқини оппоқ қор қоплаган қиш қаҳрини юмшатиб, ўрик гуллари қордай тўшалиб ётадиган баҳорга олиб келди.