Текст книги "Умр дарёси"

Шомурод Шаропов
Умр дарёси

Амир Тўраев таваллудининг 70 йиллигига бағишланади

ТАРИХИЙ, ҲУЖЖАТЛИ ДЕТЕКТИВ АСАР

Дамин ТЎРАЕВ,

филология фанлари доктори, профессор

Инсон ва унинг рангин ҳолатларга бой ҳаёти ўша инсон яшаган умрни безаб, мазмун ва моҳиятини белгилаб келган. Дарвоқе, кишилик жамияти тараққиётининг барча босқичларида инсондаги инсонийлик фазилатларни, унинг маънавий дунёсини, ундаги салоҳият ва истеъдодни эътироф этиш ҳам муҳим ўрин тутган. Мутахассислар, хусусан, ўз даври қалам аҳли ҳисобланган ижодкорлар эса бу эътирофни миллат қалбига етказиш борасида изланишиб, турли ифода усулларини кашф этишган. Эл назарига тушган ва ибратли ҳаёт кечирган фидойи инсонларнинг эл-юрт тараққиётига ҳисса бўлиб қўшилган хизматларини эътироф этишда тарихий-бадиий асарлар битиш ана шундай воситалардан бири ҳисобланган. Таниқли ижодкор Шомурод Шараповнинг “Умр дарёси” номли китобини ҳам юқоридаги асарлар туркумига киритиш мумкин. Чунки, асарни қунт билан мутолаа қилган китобхон қашқадарёлик фидойи инсон, пахтачилик бўйича етук олим, улуғ мақсадларга эришишнинг ягона йўлини ҳалол меҳнат ва касбга садоқат деб билган, маънавий етуклик ва мустаҳкам эътиқод эгаси Амирқул Тўраевнинг ҳаёт йўли мисолида инсон ва у фаолият олиб борадиган ҳаёт муаммолари хусусида етарли тасаввурга эга бўлади.

Мен китоб муаллифи Шомурод Шараповни миллий қадриятларимизни эъзозловчи, анъаналаримизни тарғиб қилувчи таниқли ижодкор сифатида яхши биламан. Унинг Қашқа воҳасининг улуғ зиёратгоҳ ва қадамжолари, шунингдек, эл ардоғидаги фидойи фарзандлари ҳамда “орамиздаги одамлар” ҳисобланувчи камсуқум, аммо ўзининг камтарона меҳнати билан обрў топган инсонлар ҳақида ҳикоя қилувчи тарихий мемуар асарларини, портрет жанридаги китобларини мамнуният билан мутолаа қилганман. Айтиш жоизки, унинг ижод маҳсулларини нафақат қалам аҳли, балки турли касбдаги ҳамюртлар ва кўп сонли замондошларимиз ҳам яхши билишади, десам муболаға бўлмас.

Муаллифнинг “Умр дарёси” номли китобининг қўлёзмаси ҳақида тўхталар эканман, унинг ўзига хос хусусиятларга эга эканлигини таъкидлаш лозим. Бу китоб воқеалар кўламдорлиги ва персонажларнинг кўплиги, тасвирдаги ҳар бир воқеа – муаммога муаллиф нуқтаи-назарининг холислиги ва аниқлиги билан китобхонни асар қаҳрамони билан бирга нафас олишга ўзига хос касб этади. Китобхон мутолаа жараёнида муаллиф услубига хос бўлган проза жанридаги тарихийҳужжатлиликни ҳам, детектив адабиётга хос изқувар образ талқинини ҳам, жиноятни очиш билан боғлиқ воқеалар силсиласини ҳам, шунингдек, соф бадиий асарга хос психологик талқин намуналарини ҳам учратади. Тасвирдаги ана шундай услуб хилма-хиллиги китобхонни асар қаҳрамони изидан етаклайди, воқеалар иштирокчисига айлантиради. Хусусан, китобнинг биринчи қисмидаги “Ойсиз тун хаёллари”, “Пўлатими ёки…”, “Абу таксичи”, “Меҳмонлар борми?”, “Ертўладаги учрашув”, “Косонтоғдаги қотиллик”, “Инсон қиёфасидаги йиртқич”, “Самарқандга саёҳат”, “Қора илон”, “Хусумат” каби фасллардаги тасвирлар ана шундай фазилатлари билан ўқимишлиликни таъминлайди.

Ижодда “Ҳаёт ҳақиқати ва бадиий тасвир” деган “қонуният” борлиги маълум нарса. Бу қонуниятнинг асосини “бадиий тўқима” ташкил этишини ҳам барча ижодкорлар яхши билишади. Шомурод Шараповнинг мазкур китобида ана шу “бадиий тўқима”га эрк беришни учратмаймиз. Асар қаҳрамони қиёфаси ва ички дунёси ҳамда воқеалар тасвири ҳаётда қандай бўлса шундайлигича ҳаёт ҳақиқатига хос – ҳаётдагидек берилган. Дарвоқе, камина асар қаҳрамони Амирқул Тўраевни яхши билишим, фидойи чўлқувар, моҳир раҳбарлик фаолиятидан хабардорлигим сабаб, китобнинг мазкур фазилатларини алоҳида қайд этаяпман.

Китоб муаллифининг ютуқларидан яна бири шундаки, у асар қаҳрамони ҳаёти, хусусан таржимаи ҳолини батафсил тасвирлашни мақсад қилмайди. Бошқача айтганда, асосий урғу – муаллиф нуқтаиназари асар қаҳрамони ҳаётидаги жамият тараққиёти муаммоларига дахлдор воқеалар тасвирига қаратилади. Натижада китобхон давр манзараси ва унинг ижтимоий-маънавий ҳолати ҳақида ҳам тасаввурга эга бўлиб боради. Ана шу холис тасвир орқали китобхон Қарши чўлини ўзлаштиришда фидойилик намунасини кўрсатган Шароф Рашидов, Рўзимат Ғойибов, Нажим Ҳамраев, Эркин Турсунов, Қарол Маҳмудов, Муродулла Саидов сингари инсонларнинг меҳнат фаолияти билан танишади.

Шуни алоҳида таъкидлаш жоиз-ки, китоб муаллифининг воқеалар тасвири ва унга муносабатида айниқса, собиқ шўролар даври тизимида ўзигагина хос бўлган давлат бошқарувидаги буйруқбозлиги, собиқ Марказнинг ҳукмдорлиги, унинг холис ўзбек миллатига хос бўлган урф-қадриятларини менсимаслиги каби тоталитар қиёфасига нисбатан танқидий ёндошиш уфуриб туради. Ҳар бир фаслда муаллиф бадиий тафаккурининг Истиқлол шукуҳига йўғрилганлигини ҳис этиш мумкин. Катта авлод вакиллари яхши биладиларки, собиқ иттифоқ даврида Иван Иосифович деган кимса узоқ йиллар давомида Қашқадарё вилоятининг иккинчи раҳбари сифатида фаолият олиб бориб, маҳаллий кадрларни топташ ва “чеканка” қилиш, оддий халқнинг нонини оғзидан олишда собиқ Марказга садоқатли хизмат қилган эди. Бирон-бир зиёли ёки собиқ раҳбар бўлмасин, унинг номини лаънатлар гирдобида эслашади. Хусусан, камина ҳам қайсидир битикларининг бирида унинг умри якунидаги қисматига маймунлар йиғлаб томоша қилганини қайд этган эдим. Қизил империянинг бу жаллоди ҳақида жиндек ортиқча тўхталганлигимнинг сабаби шундаки, Шомурод Шараповнинг “Умр дарёси” номли мазкур китобида бу кимса – салбий персонаж Иван Иосифовичга нисбатан қараш асар қаҳрамонининг кураши жараёнида очилиб боради.

Китобнинг “Замондошларнинг қалб сўзлари” номли иккинчи қисми ҳам китобхонларни асар қаҳрамони Амирқул Тўраевнинг инсоний фазилатлари билан таништиришда муҳим аҳамият касб этади. Чунки бу қисмда Амирқул Тўраев билан турли йилларда бирга ишлаган ва мулоқотда бўлиб келган замондошларининг қалб сўзлари жамланган. Булар орасида Жамол Камол, Ўткир Раҳмат, Эркин Аъзам, Комил Аваз, Убайдулла Уватов, Дамир Ёдгоров, Январ Иноятов каби республикамизнинг таниқли зиёлилари – шоир ва ёзувчилари, меҳнат фахрийлари ҳамда Амирқул Тўраевнинг бир қатор хорижлик дўстларининг хотиралари эътиборли бўлиб, бу хотиралар айни пайтда китоб мазмунини зийнатлаган.

Хуллас, китоб бағоят мароқли ва равон тарзда битилган. Асар қаҳрамони ва унинг замондошлари фаолияти тасвири бугунги ёшларимизни ватанпарварлик ва меҳнатсеварликка, илм-маърифатга етаклайди, юртимизнинг яқин тарихидаги бунёдкорлик ишлари билан таништиради. Ўйлайман-ки, унинг нашр этилиши ва китобхон қўлига етказилиши хайрли ишлардан бири бўлиб қолади.

БИРИНЧИ ҚИСМ

УМР ДАРЁСИ

…Тўғриси, дунёнинг кўп мамлакатларида бўлдим, гўзал чеҳраларни кўрдим, кошона ва эҳромларни кездим, улар бир-биридан жозибадор бўлсада, ўзим туғилиб ўсган қишлоғимни севаман. Албатта, дунёнинг чек-чегараси йўқ, инсонларни ҳар қадамда ҳайратга соладиган мўъжикор, сир-асрорларга тўла нарсаларнику айтмаса ҳам бўлади, аммо сафардалик пайтларимда негадир кўз ўнгимдан қишлоғимдаги инсонлар бирма-бир ўтиб тураверади. Дубайда қад ростлаган баландлиги 824 метрли дунёдаги энг баланд “Бурж ал-Араб” кошонаси ҳам, Қизил денгиз ҳам, Ўрта ер денгизи ва Ўлик денгизи ҳам, жонларга дармон бўлган машҳур Карло-Вари суви ҳам, Ҳиндистондаги етти мўъжизанинг бири бўлмиш гўзал Тожмаҳал ҳам, Буюк Хитой девори ҳам, ҳамма ҳаммаси мени кечирсинлару, Каъбам бўлмиш Ўзбекистон дея аталмиш Ватаним, олти мингдан ортиқ хонадон яшайдиган ўзимнинг Пўлати қишлоғим ва унинг захматкаш оддий халқи барчабарчасидан устундир!

Дунёга келганимда менинг исмимни отам қўйган эканлар. Ўз боласига исм қўйиш, ўқитиш, тарбиялаш ва уйлантириш отанинг асосий масъулияти ҳисобланади. “Амир” деган исмимга ҳамма рози эди. Пўлати қишлоғида икки нарса кўпроқ қадрланади – ор-номус ва ўз номи. Афсуслар бўлсинки, баъзида номига ҳам, ор-номусига ҳам инсоннинг ўзи хиёнат қилиши мумкин. Лекин отам менинг исмимга умрим мазмуни ва мақсадини жо этган экан. Мен бу дунёда ўзимга сиғмасдан яшадим. Аллоҳнинг ўзига шукур, ҳеч нарса мен учун муаммо бўлгани йўқ. Ўтган кунларим мен учун энг бахтли онларим деб ҳисоблайман. Лекин бу кўҳна дунёнинг сирини ҳалигача ҳеч ким билган эмас. Дунё эса яна дунёлигича қолаверади.

Ватанни севишдек жасоратни инсон қалбига Аллоҳнинг ўзи жо қилади. Жасоратли инсонлар ҳаёт билан ўлим орасида ҳам ўз билганини қилади. Уларга қўрқув бегона, улар номус учун курашадилар, уларда армон бўлмайди, орзу-умидлари ўнгидан келаверади, ишлари зафарли бўлади. Жасоратли инсонлар ҳеч қачон Ватанига ва халқига хиёнат қилмайди. Буни бир сўз билан ВАТАНПАРВАРЛИК дейилади.

Ўзбек халқи эришган мустақиллик элимизнинг фахрли ютуғи. Бу бахт ҳамма бахтлардан ҳам буюкдир!

Бу бахтга мушарраф бўлган халқимизнинг юзи ёруғ, келажаги нурафшон бўлсин. Истиқлол йўлида курашган, ўз жонини фидо қилган ватандошларимизни Аллоҳим ўз раҳматига олсин!

Амир ТЎРАЕВ

“Пўлати ва пўлатиликлар”

китобидан.

ОЙСИЗ ТУН ХАЁЛЛАРИ

Азиз ўқувчим, булутсиз тунлари осмонга тикилганмисиз? Айниқса, ойсиз тунда! Ўшанда хаёлингиздан нималар кечганини эслайсизми? Кўз ўнгингизда чексиз уммондек коинот сукунатга чўмиб, киши қалбига ваҳм солади, гўё. Ўз-ўзингиздан хаёл денгизига суза бошлайсиз. Кўнглингиздан эса минг битта ўй ўтади шунда… Болалик, қишлоғингиз одамлари, тўпирли кўчалари, ўқувчилик даврингиз, мактаб ҳаёти, муаллимлар ва синфдошларингиз, талабалик йиллари, устозлар, курсдошлар, дастлабки иш фаолиятингиз, йўл-йўлакай учраган одамлар, замондош ҳамкасбларингиз, уларнинг сизга бўлган муносабатлари-ю, ҳақ-ноҳақ хаттиҳаракатлари… Бари-бари кўз ўнгизда гавдалана бошлайди, айниқса, юлдузларга боқсангиз!

Ўшандай тунлари ўз-ўзингиздан болалик ва ёшликни қўмсайсиз. Ўтган ҳаётингизни сарҳисоб қила бошлайсиз. Бобо-момоларнинг сўзлаган эртак ва ривоятлари эсингизга тушади. Умр сўқмоқларида учратган кишиларнинг ўзингизга қилган яхшиликлари-ю, ёмонликларини эслайсиз. Негадир, кутилмаганда руҳ ва жисм ҳақида фикр юрита бошлайсиз… Руҳ моддийми ёки жисм? Мана шу саволга жавоб ахтаришга тушасиз…

Бир оз вақт ўтиб, яна юлдузларга тикиласиз. Улар бамисоли ловуллаб, қалбингизга нур мисоли оқиб кирмоқчи бўлади. Юлдузлар шу қадар равшан порлаб кўринади-ки, қўлингни узатсанг, гўё кафтингга қўнадигандек. Шу пайт болалигинг ва ўсмирлигингда ҳам юлдузли осмонга тикилиб, хаёл сурганларингни эслайсан. Юлдузлар оламида нималар ўзгарганини билмоқчи бўласан. Аммо ҳеч бирини англай олмайсан. Осмон ўша-ўша…, фақат Вақт деган буюк тушунча узлуксиз ҳаракатда. У гўё азим дарё мисол доимо ҳаракатда бўлади. Азал тоғларидан бошланиб, Абадиёт уммони томон олға силжийди. Инсон деб аталмиш хилқат эса улар оралиғидаги Вақт дарёсида умргузаронлик қилади. Унинг Абадият уммонига ўз аксини қанчалик муҳрлаши умри давомида амалга оширган фазилатли ишлари билан белгиланади, албатта. Бу ҳақда қўлингиздаги китобимиз қаҳрамони бўлмиш Амир Тўраев ҳам ёшлик йиллари ўзи туғилиб вояга етган Пўлати қишлоғидаги уйлари томига чиқиб, бот-бот фикр юритган.

ПЎЛАТИМИ ЁКИ…

Пўлати қишлоғи вилоят марказининг шимол томонида, Қарши шаҳридан 25 километрлар олисликда жойлашган. У воҳадаги анчайин қадимий манзилгоҳлар сирасига киради. Пўлати ариғи ишга туширилгунга қадар қишлоқ аҳли асосан чорвачилик ва лалмикорлик соҳалари билан шуғулланишган. Аҳолиси ўзининг тадбиркорлигию ҳунармандлиги орқали узоқ-яқинга танилиб улгурган.

Қишлоқнинг номланишига келсак, турли қарашлар мавжуд. Пўлатилик машҳур инсон, давлат арбоби, Ўзбекистон халқ шоири Жуманиёз Жабборов ўзининг “Ҳайрат олами” номли хотиралар китобида қишлоғининг номланиши тўғрисида қуйидагича фикр юритади:

“…Қишлоғимизнинг номи Пўлати. Нега шундай – то ҳануз мени қизиқтиради. Пўлат деган машҳур бир одам номи билан боғлиқ бўлса, қариялар билишарди. Ўзбекларнинг Пўлат, Пўлатчи, Фўлодчи уруғиданми дейилса, бу ҳам тўғри келмайди. Ўзбек қомусида кўрсатилишича, диёримиз ҳудудида бешта Пўлат, Пўлатчи деган қишлоқлар бор. Масалан, Хоразм, Самарқанд, Бухоро, Қашқадарё вилоятларида.

Ўзларининг асли келиб чиқишларини арабий уруғларидан деб ҳисобловчиларнинг гапида жон борга ўхшайди. Минг йиллар мобайнида неча-неча уруғу элатлар табиий бир тарзда макону манзил алмаштириб, яйлову сув излаб силжиб, аралашиб, чатишиб-қовушиб кетиб, яъни Амударё ва Сирдарё оралиғида собиту ўтроқ яшовчи туркий уруғлар билан қўшилган ҳолда ягона ўзбек халқига айланганлиги тарихий ҳақиқат. Наршахийнинг “Бухоро тарихи”да ҳам бу ҳақда аниқ айтилган. Нима бўлмасин, ҳамқишлоқларим ҳам катта ўзбек халқининг бир ирмоғига оид уруғлардан эканлиги шубҳасиз. Тасаввур учун битта муқояса келтирай.

Бир олимнинг ҳисоблаб чиқишига кўра, мабодо, иложи бўлиб, ер сатҳининг йигирма миллион йиллик ҳаракатини ҳар ўн йил-ўн йилда бир лаҳзалик кино тасвирига тушириб, уни бир кеча-кундузлик ҳажмдаги сиқиқ ва шиддатли фильм тарзида томоша қилсак, ажойиб манзаранинг шоҳиди бўлар эдик, яъни, тоғлар емирилаётган, денгизлар қуриётган ёки аксинча, пайдо бўлиш манзараларини кўрардик. Чунки, йигирма йиллик ҳаёт бир неча лаҳзага сиғдирилган-да! Худди шундай, инсоният тарихининг сўнгги икки минг йиллигини бир йиллик муддатга келтириб, тезлик шитобида кўрсак, халқларнинг аралашуви, қўшилиши, ташкил бўлиши, ажралиши, янги-янги сифат белгиларга эга бўлган этник уюшмалар юзага келишини кўрган бўлардик. Чунки, соф ҳолдаги бирор халқнинг бўлиши мумкин эмас. Ҳар биримизнинг томиримизда аждодларнинг қони оқиб турганлиги аниқ. Турк, мўғул, араб, тожик, туркман, қозоқ ва бошқалар ҳамиша ўзаро инсоний, ижтимоий мулоқотда бўлиб, бир-бирини бойитган. Эрону арабий уруғлар, сомонийлар, қорахонийлар, ғазнавийлар, чингизийлар, шайбонийлар узоқ асрлар мобайнида хоҳ ихтиёрий, хоҳ зўрлик, хоҳ бошқа йўл билан бўлсин, бирбирларига аралашиб кетганлар. Ҳозирги ўзбек уруғларининг ранг-баранглиги ҳам буни исботлайди. Қорахитой, Мўғулон, Арабхона деган қишлоқлар борлигини эсланг. Қиз олиб, қиз бериш орқали қудаандачилик ва қариндошликнинг юзага келиши, туғилган фарзандларнинг янги этник хислатлар ҳосил қилиши ёки турли-туман минтақаларга бўлиниши, инсонларнинг оила қуриши натижасида юзага келадиган янгича сифат ўзгаришлари ҳам миллатни “янгилаб” турадиган жараёнлар сирасига киради.

Ўзбек тилини кўринг. Унинг бағрида қанчадан-қанча арабий, форсий сўзлар, атамалар яйраб, ўзлашиб яшаётганлигини биламиз. Навоий асарларининг тили, луғавий бойлиги буни исботлаб турибди. Бу тарихий жараённи инкор этувчи киши ҳақиқатдан кўз юмган одам ҳисобланади…”.

Қаршидан Пўлатигача кўплаб қишлоқлар азалдан мавжуд. Уларни Қашқадарё дарёсидан қазиб келтиришган иккита катта ариқ ўзани ўзаро бирлаштириб турган. Бўлмас, Губалак, Ушоқтепа, Дарча, Шербек, Пўлати қишлоқлари шулар жумласидандир. Оқар сув келтирилган ушбу ариқлар шарофати билан атроф қишлоқлар боғу-токзорлар, полиззорларга айлантирилди.

* * *

Қашқадарё заминини улкан энциклопедияга ўхшатаман. Пўлати қишлоғи эса унинг ҳали ўрганилмаган бир саҳифаси, холос. Воҳадаги ўнлаб қадимий қишлоқлар каби, Пўлатининг тарихига назар ташлайдиган бўлсак, ўнлаб асрлар нарисидан акс-садо беради. Машҳур Буюк ипак йўлининг Насаф-Самарқанд тармоғи бўйида жойлашган бу қишлоқнинг номланиши тўғрисида, ҳали юқорида таъкидлаганимиздек, турфа қарашлар, тахминлар мавжуд. Бу ҳақда Республикамизнинг таниқли топоном олими, профессор Тўра Нафасовнинг “Ўқитувчи” нашриёти томонидан 1988 йилда чоп этилган “Ўзбекистон топонимларининг изоҳли луғати” асарида “Пўлати – Косон р., Деҳқонобод р. Қ-қ (Оқтош). Қорқалпоқлар кендикли уруғининг бир тармоғи “токполат”(120; 167). Тожикистон барлосларида “пўлатбачча” деган кичик уруғ бор (153; 79). Этнонимларнинг асоси – пўлат – полатчи аффикси жамликни ифодалайди.

И аффикси аслида –ти(Пўлат-и) тарзида бўлган. Сўз таркибида т—ч товуш мослиги бор. Этнонимдан қишлоқ номи яратилган”, деб тушунтирилади.

Менинг шогирд сифатида устоз домламиз Тўра Нафасов шахсига нисбатан бўлган ҳурматим беқиёс. Аммо, мустақил шахс сифатида ўзимнинг ҳам шахсий қарашларим борлигини инобатга олган ҳолда, устознинг Пўлати қишлоғи ҳақидаги “Этнонимдан қишлоқ номи яратилган” деган қарашларига қўшилаолмайман. Авваламбор, Пўлати қишлоғи аҳли манзилгоҳ юзага келганидан буён этник тарафдан қарайдиган бўлсак, араб миллатига мансуб. Юқоридаги асарда тасвирланганидек, бу қишлоқда қорақалпоқлар кандикли уруғининг бир тармоғи бўлмиш “токполат”лар ҳам, Тожикистон барлосларининг “пўлатбачча” деган кичик уруғ вакиллари ҳам яшамайди. Шундай экан, қишлоқнинг номланиши туркий уруғлар этнонимига алоқаси йўқ.

Пўлати қишлоғини яна кимдир қадимда шу ердан манзил топган Пўлатбой исмли бадавлат киши номи билан боғласа, кимдир пўлатсоз уста билан чоғиштиради. Аммо, униси ҳам, буниси ҳам ақл тарозисига тўғри келмайди. Аввало, ўрта асрларда битилган адабиётларда “Пўлат” исмли ёки исмига аниқловчи “бой” қўшимчаси қўшилган инсонлар номи ҳам учрамайди. Агар манзилгоҳ киши номи билан боғлиқ бўлса, Самарқанд вилоятидаги Пастдарғом, Бухоро вилоятидаги Жондор туманларида жойлашган Пўлати қишлоқларининг номланиши-чи? Улар ҳам кимларнингдир исми билан боғлиқмикан, деган савол туғилади, шу ўринда.

Саволларга жавоб излаб, мозийга бир назар ташлаш фойдадан холи эмас. VII-IX асрларда Мовароуннаҳр ҳудуди Бағдод халифалиги тасарруфида эканлигини инобатга оладиган бўлсак, Бухоро, Самарқанд ва Насаф шаҳарларидаги бошқарув вазифаларида кўпроқ араб миллатига мансуб кишиларнинг мавқеи асосий ўринни эгаллаб турган. 888 милодий йилга келиб, Аҳмад Сомонийнинг ўғли Исмоил Сомоний бутун Мовароуннаҳр ҳукумдорлигини ўз қўлига олади. Кейинчалик у Хуросонни ҳам тасарруфига киритиб, ўз давлатини мустақил деб эълон қилади. Шу даврга келиб, Мовароуннаҳрнинг марказий шаҳарларида асосий мавқени эгаллаб турган араб миллатига мансуб кишилар замон ва сиёсат зайлига кўра, аста-секин марказий шаҳарлардан олисроқ бўлган даштлик жойларга кўчиб чиқадилар ва булар ўрнашган янги манзилгоҳлар атрофида яшайдиган маҳаллий аҳоли уларни “баладийлар”(“шаҳарликлар”) деб аташгани ҳақиқатга яқин туради. Улар яшаган манзилгоҳлар эса вақт ўтиши билан тўғридан тўғри “Балади” деб юритила бошланади.

“Балад” сўзи араб тилидан ўзбекчага ағдарилганда “шаҳар” маъносини англатади. Албатта, вақтлар ўтиши билан лаҳжаларнинг ўзгариши туфайли “Балади” атамаси “Пўлати” кўринишини олган бўлса ажабмас.

“Б” ва “П”, “Д” ва “Т” ҳарфларининг талаффузи бирбирига яқинлиги “Балади” сўзини “Палати”, кейинчалик “Пўлати” деб юритилган кўринади. Бунга Бухоро, Самарқанд ва Косондаги Пўлати қишлоқлари ҳам алоқадор. Булар менинг шахсий фикрларим, албатта.

Ушбу фаразларнинг ҳақиқатга яқинлигини XII асрнинг Қуръон, ҳадис, фиқҳ, тарих, шеър ва насаб илмларини аъло даражада ўрганган машҳур араб сайёҳи Абдулкарим ас-Самъонийнинг “Китоб ал-ансоб”(“Насаб ҳақида китоб”) асарида ҳам кўриш мумкин. Ушбу асарда у насафлик ва кешлик олиму уламолар, шоиру ёзувчилар ҳақида кўплаб манбалар келтирган. Шунингдек, “Баладий” нисбали олимлар тўғрисида ҳам.

“Балад” арабча сўз бўлиб, шаҳар деган маънони англатади, дейди Абдулкарим ал-Самъоний ўз асарида ва бу манзилгоҳда яшаб ижод этган қуйидаги алломаларни санаб ўтади:

“Машҳур муҳаддис олим Абу Бакр Муҳаммад ибн Аҳмад ал-Баладий Насаф аҳлидан. Абул Аббос Жаъфар ибн Муҳаммад ал-Мустағфирийдан ва оталари Абу Наср ал-Баладий дан таълим олганлар. Бухоро, Самарқанд, Насаф ва Маймарғ(ҳозирда Майманоқ)да бу киши ҳақида менга йигирмадан кўпроқ киши маълумот берди. Неваралари Абу Наср Аҳмад ибн Абдулжаббор ал-Баладий дан бу нисбат ҳақида сўрадим. У зот айтдилар: “Канат ул-уламоу фи замони жаддий ал-ҳуро ва ан-ноҳи. Ва кона жаддий мин аҳли ал-балад. Фаурифа би ал-Баладий. Фабақо алайна ҳазил исм.(Катта бобом Абу Наср замонларида аксарият уламолар Насафнинг қишлоқ ва ноҳияларидан эдилар. Бобом эса шаҳар аҳлидан бўлганлар. Шунинг учун “Ал-Баладий” нисбати билан танилганлар. Шундан кейин бизга бу исм қолди). Абу Бакр ал-Баладий Абу Ҳафс Умар ибн Муҳаммад алБужайрийнинг “Ал-Жоми ас-Саҳиҳ”(“Саҳиҳ ҳадислар тўплами”) китобларидан дарс берганлар. Ҳижрий 504(милод. 1111 ) йилда вафот этганлар.

Неваралари Абу Наср Аҳмад ибн Абдулжаббор алБаладий солиҳ шайх, чиройли сийратли, Насафнинг таниқли ва кўзга кўринган олими эдилар. Абу Ҳафс Умар ал-Бужайрийнинг “Ал-Жоми ас-Саҳиҳ”ларини шу кишидан таълим олганман. Ўғлим Абул Музаффар асСамъоний ҳам ушбу китобнинг айрим жузларидан таълим олганлар. Ҳижрий 551(милод. 1157) йилда у кишининг ёнларидан кетганимда тирик эдилар.

Боболари Абу Наср Аҳмад ибн Муҳаммад алБаладий қози, ҳадисни яхши кўрувчи муҳаддис эдилар. Абу Муҳаммад ат-Тарсусий, Абу Исҳоқ Иброҳим ибн Аҳмад ал-Ғужжар ал-Ҳофиз ва Абу Бакр ибн Идрис алЖаржарийдан таълим олганлар ва устозлари ҳақида “Мўъжам аш-шуюх”(“Шайхлар қомуси”) китобларида маълумот қолдирганлар”…

Киши назарида йирик қишлоқ бўлиб кўринган Пўлати манзилгоҳи ўнлаб ички маҳалла ва гузарларга ажралган бўлиб, уларнинг ўзига хос тарихи бор. Шунинг ўзи ҳам пўлатилик суҳбатдошларимнинг “Қишлоғимиз ўрнида минг йиллар аввал бешта оила кўчиб келиб, яшай бошлаган. Кейинчалик уларни қора қилиб, узоқ-яқиндан бошқа араб уруғлари ҳам кўчиб келишган. Ҳозирги авлод ўшаларнинг давомчиларидир” дея изоҳлаганидек, манзилгоҳ бир неча уруғ вакилларидан жамланганлигини кўрсатади. Ўша беш оила бир замонлар Насаф шаҳридан кўчиб келган “Баладий”(“шаҳарлик”)лар эмасликларига ким кафолат беради?

Биз ҳозиргача ўрганиб, аниқлаган Пўлати қишлоғи ва гузарлари уруғларининг номланиши қуйидагича кўринишни ифода этади:

1. Мергантўп.(Мерганча)

2. Қорабўйин

3. Пўстхўр

4. Серри (Новча, Узунпойча)

5. Худойбойшоҳ (Худойбош)

6. Калтатой

7. Дод-вой

8. Бахшибойи

9. Балиқчи

10. Кўтарма

11. Беш капа

12. Бой тўп

13. Позил

14. Тўпка

15. Лакки

16. Мардон тўп ва бошқалар

Эътибор берган бўлсангиз, ички уруғлар номланиши “Пўлати” атамаси билан (“Беш капа”ни инобатга олмаганда) боғлиқли эмас.

Инсонларнинг кўпчилиги ўз кўзи билан кўрган, ўз қулоғи билан эшитган ва қўллари билан ушлаган нарсаларнигина бор нарса деб қабул қилишга ўрганиб қолишган. Ақилли одамлар ўзлари тушуниб етмаган бирор бир нарсани дарҳол инкор этишга шошилмайдилар. Орамизда шундайлар ҳам борки, баъзи нарсаларни билимлари етарли эмаслигидан тушунмаётганликларини тан олгилари келмайди. Ҳар эҳтимолга қарши дарҳол унга салбий баҳо бериб, бу борада билимларининг камлигини беркитишга ҳаракат қилишади ёки умуман билимсизликларини ошкор бўлишидан ҳадиксираб, бир йўла уни инкор қилиб, ундан қутилиб қўйгилари келади. Шунинг учун ҳам бирбиримизни билиб-билмасдан рад этишга ўрганиб қолганмиз.

Аммо, тортишаётганлар қадимий қўлёзма асарларни ўрганиб, бир бирига чоғиштириб манзилгоҳларнинг номланиши тўғрисида бир тўхтамга келишни ўйлаб ҳам кўришмайди. Бу муаммони ҳал этиш, албатта осон иш эмас. Тўғри келган кишидан билиб-билмасдан ҳар нарсани сўрайвериш эса кишида нотўғри, чалкаш фикр ва тасаввурлар пайдо бўлишига, бинобарин, ҳақиқатдан узоқлашувига сабаб бўлиши мумкин. Буни юқорида келтирилган мисоллардан ҳам билиб турибмиз.

Пўлати қишлоғини баҳоли қудрат ўрганар эканман, ҳозирда номдор бўлиб танилган ўнлаб қишлоқларнинг ўзаги шу ерга келиб туташига гувоҳ бўлдим. Яна ўнлаб қишлоқларда эса турли миллат ва элат вакиллари билан баҳамжиҳат яшаётган пўлатиликлар дўст-биродар, қудаанда бўлиб кетишган. Қуйида келиб чиқиши пўлатилик бўлган аҳоли яшаётган қишлоқ ва қўрғон-шаҳарлар, шунингдек, пўлатиликлар маҳаллий аҳоли билан бирга яшаётган манзилгоҳларнинг рўйхати билан танишасиз:

1. Пўлати

2. Андабозор

3. Райимсўфи

4. Яккасарой

5. Жайлов

6. Мўлали

7. Ёдгор

8. Уйрот

9. Қорабайир

10. Пистали

12. Номард

13. Бўрихона

14. Хўжақудуқ

15. Алачабоб

16. Бойтерак

17. Шербек

18. Шайх Али

19. Дарча

20. Қанотли

21. Оққудуқ

22. Гужумли

23. Тошли

24. Қўнғиртов

25. Узунқудуқ

26. Еттисув

27. Қоракамар

28. Шамол қудуқ

29. Човқай арабхонаси

30. Пистакент арабхонаси

31. Наврўз (Қарши тумани)

32. Кўприк (Мост)

33. ”Сурхон” 34. Ҳамза (Нишон тумани)

35. ”Беруний” (Касби тумани)

36. Ширинтепа

37. Оқрабод (Қамаши тумани)

38. ”Наврўз” (Ғузор тумани)

39. Қовчин арабхонаси (Ғузор тумани)

40. Хонобод (Ғузор тумани)

41. Боғобод (Қарши тумани)

42. Кўҳна Фазли (Миришкор тумани)

43. ”Тошкент” (Миришкор тумани)

44. Қарши шаҳри

45. Оқтош (Самарқанд)

46. Каттақўрғон (Самарқанд)

47. Жума (Самарқанд)

48. Пастдарғом (Самарқанд)

49. Денов (Сурхондарё)

50. Шеробод (Сурхондарё)

51. Шўрчи (Сурхондарё)

52. Сайроб (Сурхондарё)

53. Когон тумани (Бухоро)

54. Хўжам (Когон тумани)

55. Тошкент шаҳри

56. Душанбе (Тожикистон)

57. Самарқанд шаҳри

Ушбу рўйхатда келтирилган манзилгоҳлар сони ҳали ҳаммаси эмас, албатта.

Пўлати қишлоғидан азалда ҳам, ҳозирда ҳам эл орасида обрў қозонган кўплаб машҳур инсонлар етишиб чиққан. Улар орасида давлат арбоблари, аллома олимлар, санъат ва маданият ходимлари, қишлоқ хўжалик мутахассисларининг саноғи йўқ. Ўзининг паҳлавонлиги билан Бухоро амирининг эътиборини қозонган пўлатилик Муқим полвон, қишлоғига биринчи бор патефон (грамофон) келтириб, ҳаммани ҳайратга солган кекса муаллим Раҳмон Имомов, таниқли оқсоқол Орзиқул бобо Асадов, Республикада хизмат кўрсатган артист Баҳром Камолов, Ўзбекистон халқ шоири Жуманиёз Жабборов, давлат арбоби Хушвақт Қўйбоқаровлар билан бугунги кунда пўлатиликлар ҳар қанча фахрлансалар арзийди.