Текст книги "Умр дарёси"

ПЎЛАТИЛИК ЁШ ОЛИМ

Кечагина Пўлати қишлоғининг тупроқли кўчаларини чангитиб юрган Амир орадан етти йил ўтиб, Қашқадарёга иқтидорли олим, қишлоқ хўжалик фанлари номзоди Амир Тўраев бўлиб қайтди. Раҳбарият уни Қарши чўлини ўзлаштирилаётгани муносабати билан собиқ Ульянов (ҳозирги Касби) районида ташкил этилган (собиқ) Бутуниттифоқ пахтачилик илмий текшириш институтининг Қашқадарё филиали директорининг илмий ишлар бўйича ўринбосари вазифасига тайинлади. Орадан бир оз вақт ўтиб, 1971 йилнинг 27 июнида уни Москвага – Олий Аттестация Комиссияси Президиумига чақиришди. Жўнаш олдидан у устози В.М.Логостаевга ўзини ОАКга таклиф этишаётганини билдирганида, устози кулиб: “Сени текширишаяпти. Илмий-тадқиқот ишларингдан узоқ бўлган ҳамқишлоқларингдан икки киши устингдан шикоят хати ёзибди. Ишончим комил, сен ғалаба билан қайтасан! Айтганча, ОАКда ўқишинг керак бўладиган ёзма ишингни бир қараб чиқайчи” деди. Амир Тўраев ҳужжатларини устозига тутқазди. Устози уларни бирма-бир синчковлик билан ўқиб чиқаркан, “Роса катта олим бўлибсанку, яхши тайёрланибсан. Сенга муваффақият тилайман, ҳаяжонланмасдан ўзингни босиб олиб доклаб қилгин. Саволларга ҳам ҳар томонлама ўйлаб жавоб қайтаргин. Ҳеч кимдан қўрқма, илмий ишинг долзарб, ўзингга эса малака етарли…”, деб унга оқ йўл тилади.

Амир Тўраев 1971 йилнинг 27 июнь куни самолётда Москва шаҳрига учиб, тўғри Олий Аттестация Комиссиясига етиб борди. Эрталаб соат ўнларда Ўрта Осиё Республикаларидан келадиган илмий ишлар билан шуғулланадиган Анна Ивановна Каханик исмли аёлга учрашди. У Амир Тўраевни кўриб: “Вой, бунчалик кичкина ва нозик йигитча экансан. Мана, сенинг ишинг бўйича иккита ижобий тақриз бор. Уларда эътиборга лойиқ камчилик ва хато кўрсатилмаган” деди. Амир Тўраев эса ҳар доимгидек чўрт кесарлик билан : “Ҳамма нарса жойида экан, нега бўлмаса мени овора қилиб ОАКга чақиртирдинглар?” деди. Анна Ивановна унинг саволини эшитмагандек, сўзида давом этди: “Бундан ташқари илмий ишингиз билан норасмий тақризчилар – Собиқ Совет Иттифоқи (СССР) Фанлар академияси муҳбир аъзоси В.А.Ковда, Докучаев номидаги Тупроқшунослик институтининг директори, профессор Е.Е.Егоровлар танишиб, улар ҳам ижобий тақриз беришган. Сен мана бу хатларни ўқиб чиққин-да, яхшилаб тайёргарлик кўргин. Унутмагин, ОАК йиғилиши бугун соат тўртларда бошланади…”.

Амир Тўраев Анна Ивановнага миннатдорчилик билдириб, кутубхонанинг ўқув залига йўл олди. Ўриндиққа ўрнашиб ўтиргач, қўлидаги хатларни бирмабир ўқий бошлади. Хатлар ўзбек ва рус тилларида битилган бўлиб, уларнинг сони олтита эди. Уларда, Амир Тўраев ғирт саводсиз, ўрта мактаб ва қишлоқ хўжалик институтини пул билан тугатган, номзодлик диссертациясини Суннатов деган киши ёзиб берган, отаси бой, тиллалари кўп, судланиб қамалган ва шунга ўхшаш кўплаб туҳмат ва бўҳтон гаплар ёзилган эди. Хатларнинг ҳеч бирида унинг илмий-тадқиқот иши мавзусининг номи, мазмуни, ғоялари тўғрисида бир сўз ҳам келтирилмаганди. Бундан кўринадики, шикоят хатларини илмдан узоқ бўлган кимсалар ёзган.

Хатларни ўқиб ўргангач, Амир Тўраев яна Анна Ивановнанинг хонасига кирди.

– Хўш, хатлар билан танишиб чиқдингми? – деди у.

Амир Тўраев гўё ҳеч нарса бўлмагандек табассум билан:

– Анна Ивановна, бу Олий Аттестация Қўмитаси-ку, менинг устимдан ёзилган бўҳтонларнинг илмий ишимга ҳеч қандай алоқаси йўқ! Илмий-тажриба ишларнинг барчасига профессор Виктор Михайлович раҳбарлик қилган. Профессор Виктор Михайлович Логостаев эса жаҳон мелиорация ва суғориладиган деҳқончилик фанидаги кўплаб ғояларни ишлаб чиққан, ўта қаттиққўл олим бўлса! Мен қишлоқ хўжалик институтини қизил диплом билан тугатганман. Ўзингиз бир ўйлаб кўринг-а, Анна Ивановна, ўқув давомида юзта фандан синов ва имтиҳонларни топширганман. Шуларнинг орасидан бирорта бўлса ҳам виждонли одам топилиб, адолат ва ҳақиқатни сўзлар! Ҳимоя ишимнинг стенограммасини ўқиб кўринг, ўн бешга яқин фан арбоблари, профессорлар ўз фикрларини билдирганлар. Улар орасида фақат биттаси – профессор Акром Расулов ўзбек, қолганларининг ҳаммаси рус ва бошқа миллатларга мансуб олимлар. И.Суннатовга келсак, эллик беш ёшли киши, шу пайтгача унинг ўзи номзодлик диссертациясини ҳимоя қилмаган. У қандай қилиб менга диссертация ёзиб беради? – деди сўзини якунлаб.

Анна Ивановна Амир Тўраевнинг гапларини бўлмасдан тинглади. Сўнгра:

– “Амир, сени руҳинг тушмасин, ўзбек тилидаги аризаларни таржима қилдирдик, рус тилидагилари ҳам бир тийинга қиммат. Эксперт комиссиясининг раиси, академик Александров менга сенинг илмий ишингни тасдиқлашга кўрсатма бериб, ҳар эҳтимолга кўра йигирма бир ёшлик диссертант билан бир учрашиб, суҳбатлашайлик деб, сени бу ерга таклиф этишни менга топширганди. Сен комиссиядан муваффақиятли ўтиб кетасан. Эсингда бўлсин, одам кўп, эртароқ келгин-а, сени биринчи чақиришади!” – деди кайфият билан ҳазил аралаш оҳангда.

* * *

Анна Ивановнанинг “…академик Александров сен билан қизиқаяпти…” деган гапи Амир Тўраевга янада масъулият юклагандек бўлди. Ўзида йўқ хурсандчилик билан билагидаги соатига қаради. Тушлик вақти ҳам бўлибди, хаёлидан ўтказди у. У ОАК биноси яқинида жойлашган “Пекин” меҳмонхонасининг ресторанига йўл олди. Овқатланиш залининг холироқ жойини танлаб ўтирдида, секин атрофига назар солди. Залнинг чап тараф бурчагида негадир одам гавжуму, қолган жойлар деяри бўш эди. Қандайдир банкет уюштиришган бўлишса керак, ўйлади у. Шунда ўша томондан қулоғига ўзбекча сўзлар ҳам эшитилгандек бўлди…

– Хўш, қандай хизмат бюрадилар, жаноб…, – Амир Тўраевнинг диққатини шундоққина тепасида тик турган официант йигитчанинг овози бўлди.

– Кечирасан, ҳали “менью”га қарамабман. Бу ерда қандай тантана бўлаяпти?

– “Сельская жизнь” газетасининг 50 йиллиги юбилейига ташриф буюрган ўзбекистонлик делегация аъзолари тушлик қилишаяпти, – тушунтирди официант.

Амир Тўраев стол устидаги “менью”га тезгина кўз югуртирди-да, ўзига маъқул бўлган таомга бюртма берди. Официант қўлидаги ён дафтарчасига нималарнидир ёзганича ундан узоқлашди. Қашқадарёдан ҳам кимдир келган бўлса керак, деган ўй билан у банкет давом этаётган стол томонга тикилди. Унинг нигоҳи ўзи томонга тикилиб турган чеҳраси таниш аёлга тушди. Қаердадир кўргандек. Сўнгра кафтини кўксига босганча аёлга салом берган бўлди. Аёл ҳам ўзига хос имо-ишора билан алик олгандек ҳаракат қилди. Амир Тўраев аниқ эслади. Бу аёл институтда ўзи билан бирга ўқиган собиқ курсдоши, ҳозирда Сурхондарё областьидаги қайсидир район ижроқўмининг раиси бўлиб ишлаётган Чиннихол Худоёрова эди. Самимий ва ақилли бу аёлни талабалик йилларида ҳамма ҳурмат қиларди. У фариштадек қиз, аъло баҳоларда ўқир эди.

– Ассалому алайкум, Амирбек, ўзингизмисиз? Учрашган жойимизни қаранг-а, Москванинг “Пекин” ресторанида! Бу ҳам бир тарихий воқеа! Хўш, бу ерларда нималар қилиб юрибсиз, курсдоши аъло?!

Амир Тўраев унга стол четидаги бўш стулни кўрсатиб, ўтиришга таклиф этди. Суҳбат давомида у Москвага келиш сабабларини Чиннихол Худоёровага тушунтирди. Бу орада делегация аъзолари ҳам қўзғалиб қолишди. Амир Тўраев курсдоши билан ҳайрлашди,

ОАКдаги ҚАЙТА ИМТИҲОН

Бирор нарсани кутаётган кишига вақт жуда имиллаб ўтаётгандек туюлади. Айниқса, мусофир юртда. Бугун Амир Тўраев учун ҳам худди шу тарзда кечди. Қайтақайта соатига қарайди. Соат миллари эса имиллагандан имиллаб ҳаракат қиларди, хаёлида.

Соат учдан қирқ минут ўтганда у ОАКнинг илмий ишлар кўриб чиқиладиган чоғроқ залида ўтирарди. Анна Ивановнанинг далдалари, курсдоши Чиннихол Худоёрова билан учрашув унинг ҳаяжонини босиб, ўзига анчайин келтириб қўйганди. Умумий қилиб қараганда безовта эмасди.

Соат миллари тўрт рақамининг устига келганда ОАК эксперт Кенгашининг мажлиси бошланди. Анна Ивановна Каханик залга чиқиб, “Ўзбекистондан, Тўраев Амирқулни таклиф этамиз!” дея эълон қилди. Кенгаш мажлиси ўтказиладиган зал номдор олиму мутахассислар билан лиқ тўла эди. Тортинибгина ўрнидан турган Амир Тўраевни Кенгаш раиси тўғри президиум қаршисидаги минбарга таклиф этди. У маърўза матнини минбар саҳнига қўйиб, қоғозга қарамасдан доклад қила бошлади. Шу пайт кутилмаганда академик Александров докладчидан маърўзасини тўхтатишини талаб қилиб қолди ва:

– Амирқул Тўраев, бугун бошқача усул қўллаймиз. Биз савол берамиз, сен эса жавоб берасан, келишдикми? – деди очиқ чеҳра билан. Амир Тўраев рози бўлди. Бошқа чора ҳам йўқ эди-да! Савол-жавоб бошланди.

1-савол. – Сиз қачон ўнинчи синфни тугатгансиз, мактабда неча йил ўқигансиз?

Жавоб: – Мен 1963 йил 11-синфни олти йилда тугатганман. 1-,3-,5-,8-, 9– ва 11-синфларда ўқиганман. Менинг бундай ўқишим район маориф бўлими ва мактабимиз ўқитувчилари Кенгаши қарори билан амалга оширилган.

2-савол. – Тошкент қишлоқ хўжалиги институтига қачон ўқишга киргансиз? Ўқиш жараёнида нечта имтиҳон ва зачёт(синов) топширгансиз? Ўқиш жараёни сизга оғирлик қилмаганми?

Жавоб: – Мен 1963 йили Тошкент қишлоқ хўжалиги институтига ўқишга кириб, 1968 йил имтиёзли диплом билан тугатганман. 100 та фандан имтиҳон ва зачётлар бўлган. Ўқиш жараёнида ҳамма имтиҳонларни аъло баҳоларга топширганман, ўқишда эркин ва қийналмасдан ўқиганман.

3-савол. – Аспирантурага умумий асосдами ёки Илмий Кенгашнинг йўлланмаси билан кирганмисиз?

Жавоб: – Мен Тошкент Қишлоқ хўжалик институти катта Илмий Кенгашининг йўлланмаси ва профессор А.И.Автономов ҳамда А.И.Шлеахерларнинг тавсиясига кўра, “Қишлоқ хўжалиги мелиорацияси ва суғориладиган деҳқончилик” кафедраси аспирантурасига ҳамма фанлардан аъло баҳоларга топшириб кирганман. Мутахассислигим бўйича имтиҳонни кафедра мудири, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан ва техника арбоби, профессор В.М.Логостаевга топшириб, аъло баҳо олганман.

4-савол. – Сиз илмий тажрибаларингизни қайси областларда ўтказгансиз?

Жавоб: – Илмий тажрибаларим сувни тежаш ва ингичка толали ғўзани сув меъёрларини ўрганиш бўйича жанубий Сурхондарё ва Қашқадарё областларида, ишлаб чиқаришга жорий қилиш эса Бухоро, Сурхондарё, Қашқадарё ва Андижон областларида ўтказилган.

5-савол. – Илмий ишингизни самарадорлиги қайси областларда ишончли бўлган?

Жавоб: – Мен ўтказган илмий ишнинг иқтисодий самарадорлиги ҳозирги вақтда амалдаги жамоа ва давлат хўжаликларидагига нисбатан 42%га кўпайган ва 2 та суғориш бир гектар майдонга қисқарган. Бу эса 2000 метр куб/гектар сув дегани.

6-савол. – Тупроқ ва сувдаги зарарли тузлар миқдорини қандай нисбатларда аниқланади?

Жавоб: – Сувдаги зарарли тузлар миқдорини қаттиқ қолдиқ ҳисобида грам/литрларда, тупроқлардагиси эса фоизларда аниқланади.

Амир Тўраевнинг ҳар бир саволга жавобини академик Александров диққат билан тинглади-да:

– Эсперт кенгаши аъзоларида яна саволлар борми? – деди уларга қараб.

Эксперт аъзолари илмий ишни бир овоздан тасдиқлашди. Академик Александров якуний сўз олиб, илмий ишнинг самарадорлиги ҳақида ижобий фикрлар билдирар экан:

– Республиканинг жанубий вилоятларида ипак пахта экилган бир гектар далада 2000 метр куб сув тежалар экан, бу республика миқёсида жуда баланд кўрсаткич! Ёш олим Амир Тўраев ўз илмий ишида буни аниқ исботлаган. Ҳурматли эксперт кенгаши аъзолари, сизларнинг кўз ўнгингизда мамлакат учун изланувчан, савол беришингни тугатмасингдан жавоб қайтарадиган жуда ёш йигитча турибди. Аммо, Ўзбекистондан келган кўпгина аризалар бу йигитни бўғиб, шол қилмоқчилиги маълум, биз учун бу йигитнинг отаси ким, нима иш қилганининг аҳамияти йўқ! Сўраб-суриштирдик, отаси ҳам фидойи инсон, илғор жамоа хўжалигининг раиси экан. Мана, сизларнинг қаршингизда Ўзбекистондан келган жўшқин бир ёш олим турибди. Келинглар, Амир Тўраевни қишлоқ хўжалиги фанлари номзодлиги илмий унвони билан табриклаймиз! Дипломингизни Тошкентда ОАКнинг аъзоси Абдували Имомалиев топширади. Саломат бўлинг! Виктор Михайловичга бизлардан кўп саломлар етказинг! – деди ва ўрнидан туриб, Амир Тўраевга яқинлашди. Шунчаки қўл бериб хайирлашса керак деб турган ёш олимни у бағрига босди: – Сенга раҳмат, ҳамиша шундай дадил ва илмли бўлишингга ишонаман.

Шу куни эксперт аъзоларининг барчаси ёш олимни чин қалбдан қутлашди. Анна Ивановна Каханик Амир Тўраевни ўз хонасига бошлаб кирдида, табрик конвертига “Сизни табриклаймиз” деган битикли муҳрни босиб, унинг қўлига тутқазди.

Соат бешлардан ўтиб Амир Тўраев ОАК биносидан чиқди-да, ўзининг ҳақиқий олим бўлганини тасдиқловчи конвертни қўлига тутганича ўша яқиндаги меҳмонхонага юзланди. Барча шароитларга эга номерли хонага жойлашгач, туни билан мириқиб ухлади.

УСТОЗНИНГ ТАКЛИФИ

Тушликдан сўнг Амир Тўраев меҳмонхонадан отасига қўнғироқ қилди. Бўлиб ўтган барча воқеаларни сўзлаб берганида отаси ўзида йўқ хурсанд бўлди.

– Майлига, ўғлим, хафа бўлмагин, ҳаммаси яхшилик билан тугади. Сен ишхонангга телефон қилиб, бир ҳафтага меҳнат таътили сўрагин ва тўғри Ялтага учиб, яхшигина ҳордиқ чиқариб ол. Сўнгра Симферопол-Қарши рейсида уйга қайтаверасан. Айтганча, пулинг борми? – деди отаси.

– Ҳа, бор, ҳозирча етарли.

Амир Тўраев телефон гўшагини жойига қўйгач, йўлйўлакай харид қилган бугунги газеталарни варақлаб, ўқишга тутинди. Орадан ярим соатлар вақт ўтказиб, Тошкентга, Бутуниттифоқ пахтачилик илмий текшириш институтининг директори, академик С.Х.Юлдашевга телефон қилди. Гўшакни академикнинг ўзи кўтарди. Юз берган гап-сўзлардан директорни ҳам хабардор қилди. Директор уни ютуқ билан самимий қутлади. Аммо, таътил ҳақидаги таклиф унга хуш келмади. Шундай бўлсада:

– Майлига, бир ҳафта дам олингда, тезгина етиб келинг, ярим йиллик ҳисоботлар бор. Апробация комиссияси филиалига боради. Илмий ишларнинг сифатига, уларнинг тўғрилигига директорнинг илмий ишлар бўйича муовини жавоб беришини унутманг! – деб гапини тугатди.

Амир Тўраев ўша куннинг ўзида билет олиб, самолётда Ялта шаҳрига учди. Шаҳарнинг энг баҳово гўшасида жойлашган “Кавказ” меҳмонхонасида бир ҳафта дам олди-да, Қаршига эмас, Тошкентга қайтиб келди. Аэропортдан такси тутиб, тўғри устози В.М.Логостаевнинг уйига кириб борди. Москвада бўлиб ўтган воқеаларни унга ҳикоя қилиб берди. Виктор Михайлович шогирдининг сўзларини диққат билан хурсанд бўлиб тинглади. Пиёлага ҳозиргина қуйилган кўк чойни Амир Тўраевга узатар экан:

– Амир, мен бугун-эрта Москвага жўнаяпман. МГУнинг “Тупроқшунослик” кафедрасига ишга таклиф этишаяпти. Кўриб турибман, жуда ҳаракатчансан. Тўғрисини айтсам, қишлоқдагиларинг илмий ишни нима эканлигини яхши тушунишмайди. Аммо, улар сени тинч ҳам қўймоқчи эмас. Яхшиси, сен мен билан Москвага ишга кетгин. Уч-тўрт йилда доктор бўласан. Ёқмаса, кейинчалик яна қайтиб келаверасан. Шу ярамас одамлардан йироқроқ бўлгин дейманда! Мен сенга ўғлимдек ўрганиб қолганман. Людмила Михайловна ҳам менинг фикримни маъқуллади…, – деб гап бошлади.

– Мен отам билан маслаҳатлашиб кўрай. Агар рухсат берсалар, албатта сиз билан кетаман, – деди Амир Тўраев.

– Ўйлаб кўргин, ўз қарорингни менга айтарсан, – деб Виктор Михайлович шогирдини ўз кутубхонасига бошлади. Унинг кутубхонаси ростакамига хазина бўлиб, жаҳон адабиётидан тортиб, дунёдаги қишлоқ хўжалиги соҳасига тааллуқли минглаб нодир асарлар жовонларга тартиб билан териб қўйилганди.

– Бу китобларни Москвага ортмоқлаб юрмайман. Ҳаммасини сенга қолдираман. Китобнинг қадрига етишингни яхши биламан, – деб устоз ўз шогирди билан шу ерда хайрлашди. Ўшанда Виктор Михайлович етмиш етти ёшга кирган эди.

* * *

Ўша оқшомнинг ўзида Амир Тўраев поездга ўтириб, Қаршига қайтди. Темир йўл вокзалидан тўғри Пўлатига йўл олди. Ҳовлисига кириб борганида онаси Ўғилой ая ҳар доимгидек ўчоқ бошида куймаланаётганди. Фарзандини кўрибоқ, унга талпинди. Қучоқ очиб, бағрига олди. Ўғлининг юзларини авайлаб силаркан, негадир овоз чиқармасдан йиғлашга тушди, онаизор. Бир умр рўзғор ташвишларидан ортмасдан тандир-тандир нон ёпиб, ўнта фарзандни оқ ювиб, оқ тараб тарбиялаган муштипар она фарзандининг муваффақиятларини эшитиб, хурсандчилик кўз ёшларини тўкаётганди. Ёшлигидан кўплаб ситамларни ўз бошидан кечирган, қатағон йиллари отаси қамалган, мол-мулклари мусадаро қилинган, Аваз исмли укасини бевақт тупроққа топширган бу аёл бир умр отаси ва укасини ёд этиб яшади. “Ўғил болаларни яхши кўриши ҳам шундан бўлса керак”, деган ўй ўтди бошини онасининг кўксига қўйиб турган Амир Тўраевнинг хаёлидан.

Онаизор қўлидаги юмушини қўйиб, дарвозахонадаги тахта караватга янги кўрпачалар тўшаркан, лаблари пичирлаганча “Айланай олим ўғлимдан-а, умргинанг узун бўлсин, илоҳим! Московларга бориб келаяпти, болам…” деб дуо қиларди. Амир Тўраев эса тик қотганича онасининг чаққон ҳаракатларидан, шу ёшга кирибдики бирор маротаба ҳам ҳаётдан нолиганини эшитмаганидан, иродаси мустаҳкам ва мағрур аёл эканлигидан фахрланиб турарди. Ҳақиқатда ҳам шундай эди. Ўғилой ая гапирганда гапларни кесиб гапирар, ўз фикрини аниқ-тиниқ қилиб тушунтирар, рўзғорда эса мазали овқатлар тайёрларди. Оқ шўрва, қозон кабоб, калла-поча тозалаш, айниқса, лалми буғдой унининг обдан муштланган хамиридан нон ва патир тайёрлаганда, мазаси оғиздан кетмасди.

– Амиржон, чарчаб келган кўринасан, бир оз нафасингни ростлаб олгин, оқ шўрва ҳам ҳозир тайёр бўлади, – онасининг овози хаёл уммонида сузиб юрган ўғилни ҳушёр торттирди.

Амир Тўраев оз бўлсада онасининг меҳрига қониқиб, ишхонасига отланди. Бориб, ишхонасида давом эттирилаётган илмий-тадқиқотларнинг натижалари билан танишди, тупроқ таҳлили лабораториясида олиб борилаётган ишларни кузатди. Ишлар анчайин тўпланиб қолгани сабабли уйига кеч қайтди. Акаси уйда, отаси эса ҳали ҳам келмаган экан. Ака-ука Москвада берилган саволларни муҳокама қилиб туришганди, дарвозадан оталарининг шарпаси кўринди. Қўл-юзини ювиб, у ҳам келиб кўрпачага чўкди. Ҳол-аҳвол сўрашгач, Амир ўғлига қараб:

– Менинг “дўстларим” энди сенга тармашаяптими?! Кўрдиларингми, доимо ҳушёр ва тоза ишлашларинг керак, – деди хуш кайфият билан.

Ота-ўғилларнинг суҳбати ярим тунгача давом этди. Гап орасида Амир Тўраев отасига устози Логостаевнинг таклифини айтди. Отаси бир зум хаёл сургандек бўлдида:

– Борсанг-ку яхши бўлардия. Болаларинг ҳам анча саводхон бўлиб улғаярди. Лекин бизлар сени соғиниб қоламизда. Яна бир томони у ерларнинг менталитети болаларингни меҳрсиз қилиб қўйишидан қўрқаман! Масофа жуда олис, бу масалада жиддий ўйлаб, бир қарорга келиш керак, ўғлим, – деди қўлидаги бўш пиёлани дастурхонга қўяркан.

ОТА НАСИҲАТИ

Амир Тўраев Тошкентдан қайтиб, собиқ Бутуниттифоқ пахтачилик илмий текшириш институтининг собиқ Ульянов райони марказида жойлашган филиали директорининг ўринбосари бўлиб бораётганида отаси унга қуйидагича панд-насиҳатлар қилиб, тўғри йўл кўрсатган эди:

“…Болам, истеъдодли инсонлар кўпинча ёлғиз яшашни хуш кўришади. Уларнинг бошини бирлаштириш, ҳамкорлик қилиш осон иш эмас. Қобилиятсиз одамлар бир-бирлари билан омонат, фойдасиз ва ақилсизлик билан амалга ошириладиган ишларда тез топишиб оладилар ва катта кучга айланиш учун ҳаракат қилади, аммо уларнинг ишини охири вой бўлиб, ўзларининг номаъқул ҳаракатлари билан элу-халқ олдида ким эканликлари ошкор бўлади.

*

Элига зиён етказмайдиган, уларга беҳад шодлик ва яхшиликлар келтирадиган, ўзини фидойилик, меҳрибонлик, инсонпарварлик хислатларини кўрсата олган ҳар бир инсон халқ орасида обрў ва эътиборга лойиқ бўлиб қолаверадилар.

*

Халқимизнинг яхши урф-одатлари кўп йиллар давомида сақланиб, яшаб келмоқда. Улуғларга ҳурмат, ёшларга тўғри йўл, шафқат, хеш-ақробалар ўртасида қариндошлик ришталарини мустаҳкамлаш ва сақлаб қолиш, уларга оқибат ва мурувват кўрсатиш, бордикели қилиш, диёнатли ва инсофли бўлиш, ҳар бир ишга ҳалол-покиза ёндошиш ақлли ва тарбияли инсонларнинг фарзандларига хос ишдир.

*

Бир яхши инсон ўз дўстига “Қишлоғимизда руҳий касалликка чалинган қанча одамлар бор, санаб бераоласанми?” деб сўраганида, дўсти “Улар сон-саноқсиз, мабода ақиллиларини сўрасанг санаб бераоламан, улар бир нечтагина” деган экан. Ўғлим, дунёда ақилли ва доно инсонлар жуда кам, шуларнинг сафида бўлишликка доимо ҳаракат қилиб яшагин.

*

Ким бўлса ҳам ўз шажарасини, ҳеч бўлмаганда етти пуштини билиши керак. Яхши ота-оналар ўз фарзандларига ўз аждодларининг шажарасини айтиши шарт! Бу, буюк аждодларга нисбатан авлодлар олдидаги мажбурият ҳисобланади!

*

Ўлим ҳамманинг бошида бор бўлиб, изида қолганларга ҳисобсиз ғам ва қайғу олиб келади. Ота ва онасидан ажралиб, ўз ғамида қоврилиб турган фарзанднинг аҳволини бир ўйлаб кўргин! Марҳумнинг иззат-ҳурматини жойига қўйиб, сўнги манзилга кузатиш, бандачиликни бажо келтирган одамга эмас, изида қолган фарзанд, хеш-ақробаларга керак. Омонатини Аллоҳга топширган инсон учун уни қай йўсинда дафн этиш ҳеч бир аҳамиятга эга эмас. Лекин, бу дунёда элим деб яшаган, ўзидан яхши ном қолдирган инсонлар учун уни иззат-икром билан кузатиш ва хотирлаб туриш – бу катта савоб иш ҳисобланади.

*

Айтишларича, буюк Искандар Зулқарнайин бандачиликни бажо келтириши олдидан дўсти-биродарлари билан видолашаётган вақтида бир яқин дўсти келиб қолибди. “Дўстим, кўриб турибсан, мени билан видолашгани кўп инсонлар келишган. Вақт зиқ, мен омонатини Аллоҳга топширай, дафн этилганимдан сўнг етти кун ўтгач қабримга бориб, “Искандар-р-р!” деб чақирасан. Қабримдан чиқиб, сен билан бафуржа суҳбатлашаман” дебди Искандар. Содиқ дўсти Искандар айтганидек, не-не умидлар билан қабристонга бориб, “Искандар-р-р!” деб чақирган экан, замин ларзага келиб, етти юз минг Искандар “Лаббай!” деб жавоб берибди. Содиқ дўстнинг боши қотиб, “Ё Аллоҳ, бу қандай сирсиноат бўлди?” деганича бундоқ қараса, ёнидан бир муйсафед киши ўтиб бораётган экан. Содиқ дўст юз берган воқеани унга тушунтирибди. Мўйсафед эса : “Болам, ажабланма, буни кўҳна дунё дейдилар. Бу қабр ўрнида олам пайдо бўлганидан буён етти юз минг Искандар исмли инсонлар дафн этилган. Сен қайси Искандарни чақираяпсан?” деган экан.

Кўриб турибсанки, ер юзидаги тирикларга нисбатан ер остидаги ўлиқлар кўпчиликни ташкил этади. Шунинг учун ҳам бу фоний дунёда инсон яхшилик ва диёнат билан яшамоғи керак. Жаҳонгир Искандар образи буюк сўз соҳибларининг асарларида ҳамма даврларда куйланиб келинган. Деҳлавий, Низомий Ганжавий, Жомий ва Навоийдек авлиё зотлар унга бағишлаб достонлар битишган. Дарҳақиқат, Искандар қаерни босиб олмасин, ҳар бир ишда адолатли бўлган.

*

Идора ва амал ходимларни текшириб, ёмон раҳбарларни илмдан четлаштиради, яхшиларини рағбатлантиради, ёшлардан эса ҳалол ва пок амалдорлар тайёрлайди. Улар нарх-наво масаласида ислоҳ ўтказиб, товар баҳосини ошириб сотганларни жазолаб туради. Тарозиларнинг икки палласини баробар ушлаб, сотиладиган нарсаларга аниқлик киритиб сотишни таъминлайди. Тарози тошларини темирдан ясаттириб, давлат муҳрларини бостиради. Газмолларни ўлчаш учун темир ўлчагичлар жорий қилади.

Бундай давлат раҳбарлари даврида савдони аниқ таъминлаш мақсадида катта тарозилар ихтиро қилинган. Бу савдо амалидаги низоларни бартараф қилишда қўл келган, адолат маҳкам ушланган. Карвонлар ва йўловчиларнинг хавфсизлигини таъминланган. Искандар адолат байроғини баланд кўтаргани учун ҳам кийиклар арслонлардан қўрқмасдан эркин яшай бошлайдилар. Натижада Рум аҳли унинг адолат соясида бойиб, бадавлат бўлиб кетадилар. Кўриб турибсанки, ҳар бир адолатли, ҳалол, халқпарвар ишлар кўп йиллар яшайди, ҳамиша эсдан чиқмайди, катта ҳурмат-эҳтиром билан ёдга олиб келинади.