Текст книги "Умр дарёси"

СУЛОЛА

Пўлати қишлоғи ўнлаб асрлар давомида ўзига хос илм ва ҳунар маркази бўлиб шаклланган. Бу ердан ўз асарлари билан азалда ҳам, ҳозирда ҳам илм аҳлини лол қолдирган машҳур аллома-олимлар, шоирлар, давлат арбоблари, шифокорлар, ишбилармон тадбиркорлар вояга етганлиги кўпчиликка маълум. Биз бугун ана шундай инсонлар тоифасига кирувчи олим Амир Тўраев шахси орқали бир сулола ҳаёт фаолиятига баҳоли қудрат назар солмоқни ният қилдик. Бу эса Пўлати қишлоғи тарихининг ҳали ўқиб ўрганилмаган зарварақлари сифатида, айниқса, мамлакатимизнинг ўтган асрдаги 20-90 йиллари даври тарихини ўрганувчилар учун керакли манбалар бўлса ажабмас.

Қишлоқнинг ҳар бир уруғи маълум бир шажара асосида юзага келган. Китобимиз қаҳрамони бўлмиш Амир Тўраев шажараси Пўлатининг мерганчи уруғига мансуб бўлиб, асоси битта. Орзиқул бобо, Жўра ва Тўра Орзиқулов, Али, Амир, Шодмон… Тўраевлар каби эл назарига тушиб улгурган ўнлаб инсонлар борки, ана шу шажара вакилларидир.

АМИР ТЎРАЕВНИНГ ШАЖАРАСИ

Амир Тўраевнинг шажараси бошида машҳур мерганлар сулоласига мансуб Холмурод мерган туради. Унинг Шарофиддин, Ғиёсиддин, Камолиддин, Рустам, Сайфиддин ва Сайидин исмли фарзандлари бўлган. Ғиёсиддиндан биз ҳикоя қилмоқчи бўлган шажара бошланади. Ғиёсиддин бобо ҳам ўз ҳаёти давомида Асад, Раҳматулла, Отақул ва Эрка исмли фарзандлар кўради. Асад бободан Орзиқул бобо (1900-1956 йй.) дунёга келади. Унинг Жўра бобо (1922-2001 йй.), Тўра бобо (1924-2009 йй.), Азим бобо (1953-2010 йй.) ва Райимқул бобо (1954 й.) исмли фарзандлари бўлиб, Тўра бобо Алиқул(1945 й.), Амир (1948-2014 йй.), Шодмон (1952 й.), Раҳмонқул (1955 й.), Тоштурди (1959 й.), Муҳиддин (1960 й.) Аҳмад (1964 й,) Юсуф(1964 й.), Элдор (1984 й.) исмли фарзандларни тарбиялаб, вояга етказди. Китобимиз қаҳрамони бўлмиш Амир Тўраевнинг ҳам Руҳиддин (1977 й.), Зафар (1981 й.), Толиб (1983 й.), Темур (1985 й.), Маҳмуд (1987 й.) ва Турон(1992 й.) исмли ўғиллари ҳамда тўртта қиз фарзандлари бор. Руҳиддиннинг Бобур (2000 й.), Зафарнинг Муҳаммад (2004 й.), Нурсултон (2006 й.), Амирмалик (2014 й.), Толибнинг Чингизхон (2005 й.), Тўра (2010 й.), Темурнинг Нурислом 2009 й.), Нуржаҳон 2010 й.), Маҳмуднинг Амирмаъсуд (2014 й.) ва Туроннинг Амиртўра (2016 й.) фарзандлари аждодлар умрини давом эттиришмоқда. Шу кунларга келиб, Амир Тўраевнинг олтита ўғли, тўртта қизи, 28 та невара ва тўртта чевараси бор.

Амир Тўраев пўлатилик машҳур деҳқон ва эл кайвониси Тўра Орзиқуловнинг фарзанди. Тўра бобо аввалига савдо соҳасида фаолият кўрсатган. Кейинчалик эса жамоа ва давлат хўжаликларида узоқ йиллар раҳбарлик қилиб, эл-юрт ҳурматига сазовор бўлган. У номардлик, сотқинлик, икки юзламачилик, сохтагарчиликни жинидан баттар ёмон кўриб яшади. “Эркакнинг сўзи қасам, аввало, сўз берма, бир ишга киришма, сўз бердингми, шу ишга киришдингми, энди амалга ошириш ва бажариш керак!” дерди ҳар эрталабки йиғинида ўзи раҳбарлик қилаётган жамоа фаолларига қараб. Ўзи ҳам доимо шунга амал қилишга астойдил ҳаракат қилиб яшарди.

Кўпчиликдан кўп нарса чиқади. Баъзан ўзининг атрофида гирд-капалак бўлиб юрганларнинг икки юзламачилигини сезиб қолса, кўпчиликнинг ўртасида унинг айбини бўйнига қўйиб, “Сен нонкўрлик қилдинг. У дунёни билмадиму, шу дунёда азобингни кўриб яшайсан…” дея норози оҳангда огоҳлантирарди. Кўпинча унинг айтганлари рост келарди ҳам. Шунинг учун бўлса керак, одамлар бир-бирига “Тўра буванинг қарғишини эмас, дуосини олишга ҳаракат қилгин. Бу инсонга Хизирнинг назари тушган-а” дейишарди. Унинг учун ҳамма бирдек эди. Тўй-маъракалардан қолмас, элнинг иссиқ-совуғидан ҳамиша хабар оларди.

Тўра Орзиқулов жамоада қандай тартиб-интизом билан раҳбарлик қилган бўлса, оилада ҳам ўзига хос темир интизомли падари бузруквор эди. Иложи борича фарзандлари даврасида бўлишликни, ҳеч бўлмаса ҳафтада бир маротаба дастурхон атрофида улар билан бирга ўтиришни канда қилмасди. Шундай паллада уларнинг ҳар биридан ҳафталик иш фаолиятларини сўраб-суриштирар, ютуқларию камчиликларини кўрсатиб ўтишга ҳаракат қиларди. “…Ютуқ ўзларингники, хато қилманглар. Ака-укалар қанчалик бирикса, ишларида шунчалик барака ва ютуқ бўлади. Ака-укалар орқаворотдан бир-бирларининг ишини кузатиб юрса, хато-камчиликлари тез кўзга ташланади. Сизу бизга баҳони халқимиз беради. Халқ орасида кўпроқ бўлишликни одат қилинглар. Ана ўшанда бир-бирларингизни хато ва ютуқларингизни билиб оласизлар. Йўл қўйилган хато-камчиликлар билан тезликда бир-бировларингизни огоҳлантириб, уни тузатиш йўлларини бамаслаҳат ҳал қилишга киришинглар. Аканинг обрўси уканики, уканинг обрўси эса аканикидир, шуни унутманглар”, дерди ота ўғилларига зимдан назар ташлаб.

Ота-ўғиллар даврасида ҳар доим оиланинг жипслигию юртнинг равнақи тўғрисида сўз борарди. Гап орасида Тўра Орзиқулов оиланинг иноқлигини юзага келтириш йўлларини бот-бот эслатарди ва “…Инсон оламнинг сир-асрорларини ўзининг тафаккури орқали англаб етади ва ечишга ҳаракат қилади. Лекин, ўзига ато қилинган қисматдан ҳеч қачон қутила олмайди. Ушбу қисматни ҳар ким ўзича, бу менинг хатоим, чалкашдим, адашдим, алдандим деб ўзини қоралайди. Аммо, вақт ўтиб, ҳаётида юз берган яхши қисматни авваллари амалга оширган яхшиликларининг натижаси, юз берган ёмон қисматлари эса қачонлардир қилган ёмон, гуноҳ ишларининг акси эканлигини, аммо энди кечиккани, уларни тузатишга имкон ҳам йўқлигини тушуниб етади. Ўшанда тақдирга тан беришдан бошқа илож қолмайди!

Оламнинг тинчлиги, мамлакатнинг тинчлиги аслида оиладан бошланади.! Бу эса, ота-онанинг фарзандларига берган тарбиясига боғлиқ. Айниқса, кўп фарзандлик отаоналар ўз фарзандлари тарбиясида озгина хатога йўл қўйишлари оилага ҳам, жамиятга ҳам касофатлар келтиришига омил бўлади. Бундай бўлмаслиги учун отаонанинг ўзлари ҳам тарбияли бўлишлари керак. Ота-она фарзандларини яхши-ёмонга ажратмасдан, барчасини бирдек яхши кўришлари лозим. “Аканг ақлли, сен ақлсиз”, “Аканг яхши ўқийди, сен саводсиз” деб дашном беришлар, бирига яхши кийим, иккинчисига арзонроқ уст-бош харид қилиш, арзимаган камситиш оилада тарбияни бутунлигича бузиб, ўғил ва қизларда нотекис хулқ-атворларни келтириб чиқишига олиб келади.

Отанинг ўз фарзандларини бекаму-кўст, бир-биридан устун қўймасдан оқилу-доно қилиб тарбиялаши Аллоҳ олдидаги энг буюк бурчи ҳисобланади. Адолат ва меҳр билан тарбияланган фарзандлар ота-оналарини ҳурмат ва эҳтиром ила яхши кўрадилар. Уларга ва ўзларига номус келтирадиган уятсиз ҳамда шармсиз ишларни қилмайдилар. “Қуш уясида кўрганини қилади” деб бекорга айтишмаган, болаларим…” дерди, гапини тугатиб…

БОЛАЛИК

Азиз китобхон, қўлингиздаги ушбу китоб орқали ҳаёт-фаолиятини ҳикоя қилмоқчи бўлганим, пўлатилик талантли олим Амир Тўраев ҳам Вақт дарёсида униб, улғайди. Улуғ мақсадлар сари доимо интилиб яшади. Оиласида таҳсинга сазовор падарибузрукворлик ўрнини яратди. Фарзанд тарбиясида ҳам кўпчиликка ўрнак бўлди. Унинг ҳали амалга оширмоқчи бўлган орзуистаклари бисёр эди. Афсуслар бўлсинки, инсон умрининг узун-қисқалиги, унинг қачон тугаши ўзининг қўлида эмас! Кимдир асрлар оша яшаб, Гиннеснинг рекордлар китобига кирса, кимдир жуда қисқа умр кўради. Аммо, инсон умрининг мазмуни унинг қисқаузунлиги билан ўлчанилмайди. Инсоният учун амалга оширган яхши ишлари унинг умр мазмунини билдириб, замондошлари ва авлодлари учун ўрнак сифатида бот-бот эсланади. Амир Тўраев шахсини ҳам шундай инсонларнинг сафига қўшса арзийди.

Ҳар бир инсон борки, албатта ўз бошидан болалик даврини кечиради. Кимнингдир болалик ҳаёти шўхушодонликларга тўла бўлса, кимларникидир ичимдагини топ бўлади. Амир Тўраевнинг болалиги ва ўсмирлик йиллари Косон туманидаги Пўлати қишлоғида ўтди. Унинг ўзи болалигида жимитдеккина бўлсада, жуда ўжар, ўта билармон, баъзида у ҳеч кимнинг етти ухлаб хаёлига келмаган ажабтовур юмушларни келтириб чиқарарди. Унинг бу ҳатти-ҳаракатлари бир неча бор бобоси ва отаси томонидан жазоланишига ҳам сабаб бўлган.

Ўзининг ҳам ҳеч эсидан чиқмайди. Болалигида билиб-билмасдан Орзиқул бобосини ҳақоратлаганида, иккинчи бора эса Гулсум аммасини хивчин билан урганида бобоси қулоқларидан чўзиб қўрқитганди. Отасининг жаҳли бобосиникидан ҳам баландроқ эди. Хўжаликка раис эмасми, этигининг қўнжидан доимо қамчиннинг дастаси кўриниб турарди. Амир навбатдаги шўхлигини сал ўтказиброқ қўйди шекилли, отаси ўшанда уни аямасдан санаб туриб, ўн бир марта қамчин билан урганди. Кўриб туришган бўлса-да, оилада уни ҳеч ким ҳимоя қилаолмаганди. Тўққиз ёшлик жимитдек болани ғазаб қамчиси билан ураётган отасининг қўлини ҳаёт бўлганида фақат Орзиқул бобосигина ушлашга ҳадди сиғарди..

Амир мактабда аъло баҳоларда ўқиди. Ўн йиллик мактабни олти йилда тугатди. Мактабни тугатганлик тўғрисидаги гувоҳномасини отасига кўрсатганда, у ҳатто ўғлига эътибор ҳам бермади, қаерга ўқишга бориши билан қизиқмади ҳам.

Амир отасини ўзидан хафа бўлиб юрганини биларди. Орага онаизор кирди. “Ўғлингиз Тошкентдаги катта ўқишларга кирмоқчи, сиз нима дейсиз?”, деди тортинибгина. “Хоҳлаган жойига ўқишга бораверсин, бу хулқи билан барибир ҳеч вақо бўлаолмайди!” деди отаси тумшайиб. Бу гапни эшитган Амирнинг эсига бир сафар отаси айтган масал-ривоят тушди. Ўшанда у “…Бўри боласини ўз инида ўн ой боққандан сўнг, уни эргаштириб яйловдаги бир қўтонга олиб борибди. Бир қўйни бўғизлаб боласининг олдига келтириб ташлабди. Бўри боласи эса нима қилишини билмасдан онасига қараган экан, у боласига” “Бугундан эътиборан сен емишингни ўзинг топиб, ўзинг мустақил яшайсан” деб, ҳайрлашганча кетиб қолибди…” деганди. Отасининг гапларини эшитган эди-ю, нима демоқчилигини тушунмаганди. Аммо, унинг бугунги гапи “Қийинчилик кўрса ақли жойига келади. Ҳаётнинг мазмунини англаб етади. Ота-онанинг қадрини билади…” деган ўй билан айтилгандек туюлди унга.

Амир ўқишга бориши учун лозим бўлган барча ҳужжатларни тайёрлади. Тошкентга жўнаш олдидан отаси унга аччиқ-аччиқ гапириб, қўлига юз сўм(собиқ шўролар давридаги пул) тутқазди. Онаси Ўғилой мома “Уст-боши ҳам эскироқ…” деганди, отаси “Менинг оқ хитой шойисидан тикилган костюм-шимимни кийсин” деди, совуқроқ оҳангда.

Амирнинг Равил деган мактабдош дўсти бўларди. Унинг онаси қишлоқда номи чиққан тикувчи эди. Амир отаси берган костюм-шимни тикувчига келтириб берди. У кийимларни қисқартириб, ўзига мослаб қайта тикди. Онасининг онаси Мақсад мома ҳам ўзи йиғиб юрган пулидан набирасига эллик сўм берди. Амирнинг ёлғиз ўзи Тошкентга жўнади.

ЎН УЧ ЁШЛИ ТАЛАБА

Излаб-излаб Маккани топибдилар деганларидек, Амир ҳам суриштира-суриштира Тошкент қишлоқ хўжалик институтига борди. Ҳужжатларини топшириш мақсадида “Қабул комиссияси”га учрашганди, улар ҳужжатларга кўз югуртиришди-да, “Ука, қишлоқ Кенгашининг справкаси билан буларни қабул қилаолмаймиз. Туман ёки вилоят ижроқўми томонидан справка бўлиши керак. Бу справканг билан фақат институт ректори рухсат берсагина ҳужжатларингни қабул қиламиз” дейишди. Улардан бири уни институт ректори Ориф Мирзаевнинг қабулхонасига бошлаб борди. Ректор қабул қилгач, Амирнинг бўй-бастига тикилиб туриб: “Ёшинг ҳам анчайин ёш экан, болажон, бир-икки йил ўтказиб келсанг яхши бўлармиди” деди. Шунда Амир ўзига хос журъат билан: “Домла, менинг ҳужжатларимни қабул қилиб, имтиҳон топширишимга рухсат беринг. Имтиҳонлардан ўтсам қабул қиласиз, ўтаолмасам ўзим ҳам қайтиб кетавераман. Биргина мен ҳужжат топширганим билан абитуриентларингизни сони ошиб кетмайдику?” деб жавоб қайтарди. Ректор ҳайратини яширмасдан унга тикиларкан, “Бу бола анча дадил-ку, майлига, ҳужжатларини қабул қилинглар!”, деди ва унинг қўлидаги “Дело”ни олиб, бир четига имзо чекди.

Собиқ иттифоқ давридаги мактабларнинг ўқувчиларига шоир Ҳамид Олимжоннинг “Россия” номли шеърини мажбуран ёд олдириш одати бор эди. Имтиҳон куни адабиёт фанидан Ҳамид Олимжоннинг “Россия” шеърининг анализи” мавзусида иншо ёзиш лозим экан. Амир ўз фикрини қоғозга тезлик билан туширди-да, олдинда ўтирган имтиҳон олувчига қараб қўл кўтарди. Имтиҳон олувчи вакил ажабланиб, гапиришга рухсат берди. Амир:

– Домла, мен иншони ёзиб бўлдим, – деди.

– Бир пастда-я, – деди вакил ҳайратланиб.

– Ҳа, ёзиб бўлдим, аммо шу шеърни ёддан ҳам айтиб бермоқчиман, рухсат берасизми?

– Рухсатни фақат ректор бериши мумкин, – дедида, «ҳозир» деганича ташқарига чиқиб кетди. Бир пастдан сўнг хонага институт ректори ва имтиҳон комиссиясининг масъул котиби кириб келишди. Ректор иншо ёзиш билан банд абитуриентларга бирров назар солди-да:

– Ким у, шеърни ёддан айтиб берадиган? – деди.

– Мен, – деди, ўрнидан турганча Амир.

– Ҳалигача бу усул имтиҳонларда қўлланилмаган. Сен кичкина болани танидим. Марҳамат, бизлар эшитамиз, шеърни ёддан ўқигинчи, – деди ректор кулиб.

Амир атрофига бир назар ташлаб, чуқур нафас олди. Сўнгра шеърни бурро-бурро, қироатини ҳам қойил мақом қилиб, ёддан ўқий бошлади. Залдаги имтиҳон топшираётган юзлаб абитуриентлар уни мириқиб тинглашди. Шеър тугагач, ректор Ориф Мирзаев адабиёт ўқитувчиларига қараб “Қандай, бўладими?” деди. Имтиҳон олувчи домлалар қўшимча саволлар беришди. Амир уларга ҳам дадиллик билан жавоб қайтарди. Ректор залдаги абитуриентларга қараб “Бу йигитчага неча баҳо қўйиш мумкин?” деганди, абитуриентлар бараварига “Беш!” дейишди. Шундан сўнг ректор ўқитувчиларнинг фикри билан қизиқди. Имтиҳон олувчи ҳар иккала вакиллар ҳам “аъло” баҳо қўйиш мумкинлигини айтишди ва ректорнинг гувоҳлигида имтиҳон қоғозига “Беш” баҳо қўйишди. Ректор раҳмат айтиб, Амирнинг қўлларини қисганча келгуси ишларига муваффақиятлар тилади.

Амир институт ҳовлисига чиққанда акаси Алиқул уни кутиб турганди. Укасини кўриб, “Амиржон, бунча тез чиқдинг, нима, имтиҳонга киритишмадими? Ёки, шпаргалка билан қўлга тушдингми?…” дея уни саволга тута бошлади. Амир акаси қаршисида ўзини ҳеч нарса бўлмагандек тутиб, “Ака, мана имтиҳон қоғози, беш баҳо қўйишди!” деди. “Беш дақиқада ҳам беш баҳо қўйиш мумкин эканми” деди акаси ҳайратини яширмасдан. Амир эса мийиғида табассум қиларкан, акасига: “Али Тўраевич, калланинг ичида мия бўлса “5” баҳо нима дегани, агар “6” ёки “7” баҳолар бўлганида, уларга ҳам эришиш мумкин!” деди.

Амир ҳамма ишни қойиллатиб бажарди. Ўша йили кириш имтиҳонларини ўз кучи ва билими билан топшириб, институтнинг талабалик гувоҳномасини қўлига олди. Ўқиш давомида барча фанлардан аъло баҳоларда синовдан ўтди. Ўз ёшидаги қишлоқдошлари эндигина ўрта мактабни тугатишаётганда, ўн саккиз ёшида у институтни қизил диплом билан тугатди ва аспирантурага ўқишини давом эттира бошлади. Аммо, у бу муваффақиятлари билан ҳам отасини қувонтира олмади.

АСПИРАНТ

Амир аспирантурада ўқиши давомида Тошкентдаги Ботаника боғида ишчи сифатида ҳам фаолият кўрсатарди. Лекин, буни ҳеч кимга билдирмасди. Раиснинг ўғли ишлаб ўқиётган экан, деган гапдан ор қиларди. Унинг илмий ишига анчайин миллатчи, маҳаллий миллат вакилларини хуш кўрмайдиган, аммо, қишлоқ хўжалик илмини жуда чуқур биладиган, илм учун ҳеч кимга раҳм-шафқат қилмайдиган, адолатли профессор В.М.Логостаев раҳбар бўлди. Ёшлигидан илмга чанқоқ эмасми, Амир икки йил тинимсиз амалга оширган меҳнати эвазига илмий ишини ҳимояга тайёрлади.

Бахт ва бахтсизлик, ютуқ ва мағлубият, хурсандчилик ва хафачилик бирга юради, деганлари минг бора ҳақ экан. Илмий ишнинг ҳимоясига бор-йўғи бир ҳафта қолганда Амир Тўраевнинг отаси набираларининг хатна тўйини бошлаб юборди. Бўлажак ёш олимнинг чекига Тошкентдан машҳур хонанда Олмахон Ҳайитовани тўйга келтириш тушди. У бу топшириқни қойилмақом қилиб уддалади, тўй тўйдек бўлди. Сулола аъзолари хурсанд, аммо…

Тўй тугаб, узоқ-яқиндан келган меҳмонларни кузатиб бўлгач, Амир уч-тўртта қишлоқдош дўстлари билан хурсандчиликдан қиттак-қиттак қилди. Авваллари спиртли ичимлик ичмаган эмасми, бир пастда унинг кайфи тароқ бўлиб, ўзи билмаган ҳолда хонадонидагиларнинг кўнглига тегиб қўйди. Шунда отаси Амирни иккинчи бора жазолаганди. Амакиси Жўра буванинг раҳми келди шекилли, “…Ҳой, эсларингни йиғиб олсаларингчи, буни ўлдириб қўясанлар-а. Бу ҳали Тошкентга қайтиши керак, кўрганлар нима дейишади?! …” деб, жанжални аранг тўхтатди. Аммо, даҳанаки жанжал иқтидорли ёш олимнинг ҳаётида жуда қимматга тушганди. Натижада у лентоменингит хасталигини орттириб олди. Билиб-билмасдан озгина одобсизлик қилиб ичган арағининг жабрини умрининг сўнгги кунларигача тортди. Лентоменингитни даволаш жараёнида у сариқ касаллигини ҳам юқтирди. Ўша кунлардан эътиборан ёш олимнинг “ҳузурини” шифохоналар кўра бошлади. Арзимаган гуноҳи учун у бир умр парҳез таом билан яшади. Лекин у бўлиб ўтган кўнгилсизликлар учун ҳаётида бирор маротаба ҳам отасидан ёки акаукаларидан хафа бўлиб гапирмади. У ана шундай мард инсон эди!

Амир Тўраев ёшлигидан ҳар бир ишни амалга оширишда етти ўлчаб бир марта кесадиган йигит эди. У узоқ йиллик фаолияти давомида суринмасдан, ҳеч кимдан танбеҳ эшитмасдан ишлади. Тўғри, тақдиридаги баъзи хатолари навбати билан қаршисидан чиқиб ҳам турарди. Шундай бўлсада у тушкунликка тушмасдан, доимо олға интилиб, отасининг ўз фарзандлари даврасида сўзлаб берган ривоятига амал қилишга ҳаракат қиларди.

РИВОЯТ

Бир чол кишининг тузоғига чумчуқ тушибди. Чумчуқни қўлида ушлаб турса, ногоҳон у тилга кириб:

– Мени нима қилмоқчисан, эй чол? – дебди.

– Сени сўйиб, гўштингни емоқчиман, – дебди чол.

Шунда у чолга қараб:

– Жимитдек чумчуқ бўлсам, гўштимга тўярмидинг. Бор йўғи бир луқма гўштим бор. Яхшиси сенга учта ҳикматли гап айтаман, улар жуда катта фойда келтиради. Фақат мени қўйиб юборишга ваъда берсанг айтаман, – дебди.

Чол ўйлаб қараса, чумчуқнинг гапида ҳикмат бор. Улар Аллоҳни гувоҳ келтириб, қасам ичишибди.

– Қани ўша ҳикматли гапларингни айтчи? – дебди чол чумчуққа. Чумчуқ чолга:

– Биринчидан, ўтган ишга ҳеч қачон пушаймон бўлмагин, иккинчидан, қўлга киритишнинг имкони бўлмаган нарсага ҳаракат қилмагин, учинчидан, ақлинг бовар қилмайдиган ишга ҳеч ҳам ишонмагин, – дебди.

Бир луқма гўштини еганимдан кўра унинг айтганларига амал қилсам фойдалироқ бўларкан, – деб чол чумчуқни қўйиб юборибди. Чумчуқ учиб, бир дарахтнинг шохига қўнибди. Сўнгра, чолга:

– Афсус, мени сўйиб еганингда ичимдан товуқнинг тухумидек бир гавҳар бўлаги чиқарди, – дебди.

Чол эса чумчуқни қўйиб юборганидан афсусланиб, уни яна қафасга солиш ниятида:

– Жойингга қайтақол, сен учун кунжут уруғини тозалаб, сувдонингга сув ҳам тўлдириб қўйибман, – дебди зорланиб.

Чумчуқ чолга қараб:

– Эй одам боласи, сен мени сўяолмадинг, еяолмадинг, ҳатто менинг айтган ҳикматларимга амал ҳам қилмадинг. Энди мени қўйиб юборганингга ачинаяпсанми? Мени иккинчи бора қафасга солаолмайсан, бу қўлингдан ҳам келмайди! Ўзинг нотавон, ўйловсиз чол экансан. Бутун гавдам товуқ тухумидек келмайдику, мен қандай қилиб шунчалик йирик гавҳар бўлагини юта оламан?! – деб ҳавога кўтарилибди.

Қиссадан ҳисса шуки, одамзоднинг нафс балоси ҳеч қачон сўнган эмас. У бойиш мақсадида ҳар балодан қайтмайди. Чумчуқ ва чол масаласида бир ғоя ётибди, у ҳам бўлса чолнинг ўзи қилан ишига пушаймонлиги. Энг муҳими чумчуқнинг ичидаги гавҳарни қўлга киритиш. Инсоният яралгандан буён мол-дунё учун қирғинбаротлик бир кун ҳам тўхтамаган. Лекин, биз одамлар Аллоҳ берган ризқ-насибага, ақл-идрокка, тилу забон ва соғлиққа шукр қилиб яшашнинг катта савоб ва матонат эканлигини унутиб қўямиз.

ҲИМОЯ

Илмий ишининг ҳимояси белгиланган куни Амир Тўраев йиғилиш залига кирганида отаси бошчилигида ака-укалари ва қариндошлари биринчи қатор ўриндиқларини тўлдириб ўтиришарди. У тез-тез юриб келдида, отасини бағрига босиб, қайта-қайта ўпди. Шунда падарибузрукворининг кўнгли бузилиб, кўзлари намланди. Рангги бир ҳол, ўғлини қаттиқ хафа қилгани учун ич-ичидан эзилиб турганлиги шундоққина кўриниб турарди. Ҳаётидаги энг оғир кунларда ҳам бошини ҳеч эгмаган отасининг бу ҳолатда турганини кўрган Амир Тўраев йиғлаб юборишига оз қолди.

Президиумни тўлдириб турган илмий кенгаш аъзолари, машҳур олим Абдували Имомалиев ва қариндош-уруғлар олдида у ўзини аранг тутиб турарди. Чўнтагидан нимадир излагандек бўлди-да, асабни босувчи “Элинум” таблеткасидан бир йўла икки донасини олиб, тилининг остига ташлади.

Тўй кунги жанжалда Амир Тўраевнинг лат еган юзидаги доғларни бир соатлар аввал устозининг хотини Людмила опа баҳоли қудрат “гримм” қилганди. Бўлиб ўтган воқеадан Виктор Михайлович Логостаев ҳам хабардор эди. Амир Тўраев секин отаси томон назар ташлади. Отаси эса мағрур ва изтиробда ўтирарди.

Ҳимоя бошланди. Амир Тўраев минбарга кўтарилиб, ўзи амалга оширган илмий тадқиқотлари тўғрисида бекаму-кўст баён қилди. Залдан берилган саволларга аниқ, қисқа ва мукаммал жавоб қайтарди. Шу куни унинг илмий иш ҳимояси ростакамига тортишувларга айланди. Илмий раҳбари профессор В.М.Логостаевдан сўнг минбарга “Суғориладиган деҳқончилик” кафедраси мудири, профессор В.Т.Лев, “Тупроқшунослик” кафедраси мудири, профессор А.Расулов, “Ботаника” кафедрасининг мудири, профессор Бургин, собиқ Бутуниттифоқ пахтачилик илмий тадқиқот институтининг профессори Туршкин, Пахта уруғчилиги институтининг лаборатория мудири, профессор Страмул, “Ўсимликшунослик” кафедрасининг мудири З.Умаровлар сўзга чиқишиб, иқтидорли ёш олим ва унинг илмий иши тўғрисида жуда мақтовли гаплар айтишди. Овоз беришда иштирокчилар илмий ишни бир овоздан маъқуллашди. Ўшанда залнинг биринчи қаторида ўтирган Тўра Орзиқулов ўғлининг берилган саволларга дадиллик билан жавоб қайтараётган сўзларини бутун жисмини қулоққа айлантириб тинглаётганди. Ота биринчи бора ўзининг хурсандчилигини чеҳрасида намоён қилиб ўтирар, ич-ичидан фарзанди билан фахрланарди. Ахир, фахрланмасдан бўлармиди? Ўғли бор-йўғи йигирма бир ёшдан эндигина ошган, илмий иши жуда ҳам долзарб, боз устига ҳимоя ўта масъулиятли. Овоз бериш натижаси эълон қилингандан сўнг Амир Тўраев отасининг ёнидаги бўш ўриндиққа бориб ўтирди ва билдирмасдан отасига назар ташлади. Отасининг қўллари хурсандчилигидан дир-дир титрарди. Шунда ҳам сир бой бермасликка ҳаракат қиларкан, эшитилар-эшитилмас овозда “Бу сафар ҳам қотирдинг, йигит дегани шундай бўлади-да!” деб, ўғлининг бошини кафтлари билан силаб қўйди.

Ўша куни ўз шогирдининг илмий лаёқати ва таланти тўғрисида ўта қаттиққўл илмий раҳбари В.М.Логостаев илмий Кенгаш минбаридан туриб, қуйидагича таъриф берганди: “…Мен олиб борилган илмий ишга ва келажаги порлоқ ёш олим Амир Тўраевга ҳали ҳеч кимга айтмаган таърифни бераман. Бунинг ёшида болалар ҳали институтни тамомлайдилар. Бу йигит эса улкан илмий ишни амалга оширди. Мен ҳаётимда бунақа катта талантга эга бўлган шогирдни учратмаганман. Фақат унга қойил қоламан, келгусида бу йигитни катта илмий зафарлар кутмоқда…”. Устози бу гапларини чин дилдан айтганди. Илмий Кенгаш аъзолари унинг ўз шогирдига берган бунчалик улуғ баҳосини эшитиб, ҳайратдан лол қолишганди. Сабаби, шу пайтгача В.М.Логостаев бирорта шогирдини бунчалик мақтаб, тан бермаган эди.

***

Илмий иш ҳимоясини нишонлаш мақсадида Тўра Орзиқулов бошлиқ хонадон аъзолари шаҳардаги каттагина ресторанда зиёфат тайёргарлигини кўришганди. Банкетга боришаётганда машинага Тўра Орзиқулов, ҳамқишлоғи, эл суйган шоир Жуманиёз Жабборов, ўша куннинг қаҳрамони Амир Тўраев биргаликда ўтиришди. Йўлда боришаркан Тўра Орзиқулов шоирга томон бурилиб. “Жуманиёз, Амирни роса савалаб яхши иш қилмаганмиз-да. Бу дунёга келиб, қилган энг мудҳиш ҳатоим ҳам, гуноҳим ҳам шу деб биламан” деди афсус билан. Донишмандлик, камтарлик ва улкан маънони ўзида мужассам этган Жуманиёз Жабборов бир оз тин олгандек жим турди-да, “Тўра ака, Амир отасидан ҳеч қачон ранжимаган, ранжимайди ҳам, у сизнинг ўғлингиз! Хоҳласангиз кўкларга кўтариб мақтайсиз, хоҳласангиз танбеҳ берасиз. Мана бугун жуда қойил қилди. У сиздек инсоннинг боласи бўлгани учун ҳам шундай катта бахтга эга бўлди”, деди. Унинг ташбеҳидан Тўра бува анчайин юмшагандек бўлди.

Шу куни банкет жуда чиройли ва мазмунли ўтди. Муваффақият билан кўпчилик Тўра Орзиқуловни табриклашди. Тантана сўнгида у миннатдорчилик оҳанггида сўзларкан, гапини: “Ҳаётда анчайин қийинчиликларни кўрдик. Болаларимиз қийналмасдан унибўссин деган мақсадда уларни эркалатиб қўймадик, аммо ўқитдик, касб эгаллашига кўмаклашдик. Юртига, халқига садоқат билан хизмат қиладиган кишилар бўлиб етишишларини орзу қилган эдим. Аллоҳга шукурлар бўлсинки, бу орзуларимга эришаяпман…!” – деб тугатди.