Текст книги "Ҳаёт қайиғи (3 китоб)"

– Идорангда нима қиламан, ҳисобчиларинг ўтиришаверсин. Сен менга шу биолабораторияга битта стол қўшиб бер. Мен даланинг одамиман.

– Ўзинг биласан, – деди Тўхтамиш, энсаси қотиброқ. Кейин қошларини чимириб Комилга қаради: – Меҳмонлар қани? – У ғазабдан портлаб кетай деяётган бўлса-да, Комилга заҳрини сочишга ботинмади.

– Ким? Ҳа, обкомдан келган вакилми? Кетди.

– Нимага келибди?

– Нимага келарди, совхоздагилар ерни билмайди, пахтани билмайди, ўргатиб кетай, дейди-да. Биринчи келиши эмасдир?

– Тўғри, гапиравер.

– Тўғриси шу. Қачон чигит экасиз? – дейди. Орқамдан юринг, дедим. Далага олиб чиқдим. Ўн қадам лой кечдим. Қарасам, турибди. Ҳа, десам, “Лой-ку?” дейди. Трактор сизга ўхшаб ялтироқ туфли кийиб юрмаса ҳам, барибир лойга тушолмайди. Яна бир келганингизда далани ҳам узунасига, ҳам кўндалангига босиб ўтасиз. Кейин чигитни экаверасиз. Агар бирор совхоз дирижаблда туриб экаётган бўлса, айтинг, ўрганайлик, дедим.

– Хўш?

– Нима, хўш? Кетди.

– Индамадими?

– Индади… “ хайр”, деди.

– Майнавозчилик қилма.

– Оғзидан чиққан гапни айтяпман.

– Чой-пой қилмадиларингми?

– Йўқ. Бунақа ишларга тоқатим йўқ.

– Ҳурмат деган нарсани билиш керак.

– Совхоз ҳисобидан меҳмон қилиш ҳурматга кирмайди. Агар обком вакилининг шу меҳмондорчиликдан илинжи бўлса, уни умуман ҳурмат қилмай қўяман.

– Комил, оғайни, – Тўхтамиш жаҳл билан иш пишитиб бўлмаслигини билиб, юмшоқ муомалага ўтди. – Келишиб олайлик: далачиликнинг ўз таомили бор. Баъзан қоидадан чиқилса, осмонга сапчима. Шаҳарнинг йўриғи бошқа – ҳар қадамда емакхона. Эллик тийинлик лағмон билан меҳмоннинг қорнини тўйдирасан. Бу ер қишлоқ – йўл одамни қоқиб ташлайди, ҳар қадамда ошхона йўқ. Бу биринчидан. Иккинчидан, меҳмонлар масаласига аралашма. Мен бўлмасам, партком бор, рабочком бор, ўзлари эплашади. Сен, мана – далангни бил. Пахтангни бил. Эртагаёқ столингни шу ерга олиб келиб беришади. Шундай қилсак, ошначилигимиз бузилмайди.

* * *

Комилнинг ҳисобчиларга иши кам тушарди. Шу сабабли бошбухни кўриб ажабланди. Ерга қараб, ийманиб гапирадиган, юмшоқсупурги бошбух Комил билан астойдил ҳол-аҳвол сўрашгач, папкасидан қоғозларини чиқарди.

– Ой охири, ҳисобли дунё, деганлар… Сиз қўл қўядиган қоғозлар бор. Мана, мана бунга, – шундай деб қоғоз узатди.

– Нима бу ўзи?

– Бу… меҳмон-измон дегандай… шунинг сарф-харажати. Яъниким, ишчиларга иссиқ овқат дегандай…

– Қанча экан? Адашмаганмисиз? Юзми, мингми?

– Минг, минг… Совхоз район марказига яқин бўлса ҳам, шўринг экан, меҳмоннинг оёғи узилмайди.

– Бу юлғичиликка мен аралашмайман, директор билади-ку?

– Сал ўйлаб гапирсалар, яъниким, юлғичлик дейишингиз инсофданмас. Кеча ўзларининг меҳмонлари ҳам қуруқ қайтишмади.

– Шунақа денг?! – Комилнинг қони қайнади. Мавлудага қаради. Хотини индамай уйга кириб кетди. – Меҳмонимга бир пиёла чой бериб, юлғичлигингизга, ҳа, ҳа, юл-ғич-ли-гин-гиз-га шерик қилмоқчимисиз. Йў-ўқ… Меҳмонларимга қанча сарф қилдинглар?

– Биз алоҳида-алоҳида ҳисобламаймиз.

– Бўлмаса, истисно қилинг-да, кечагини алоҳида ҳисобланг. Харажатини маошимдан ушлаб қолинг. Бундан кейин мени деб, азият чекманглар, меҳмон кутадиган уйим бор, бир чўқим ош қилиб берадиган хотиним бор. Директорга шундай деб қўйинг.

Бошбух қоғозларни жойига қўйиб, бошини кўтармай деди:

– Айтмоқчи, директор бува йўқлаятувдилар сизни.

– Сиз кетаверинг, ҳозир бораман.

Комил идорага борганда бошбух директорни шипшитишга улгурган эди. Аммо Тўхтамиш сир бой берма-ди – уни илиқ қаршилади.

– Райкомдагилар “прогноз” сўрашяпти, гектаридан неча центнер бўлади? – деб қизиқишяпти.

– Ҳозирдан-а? Бу ер нари борса йигирмадан бериши мумкин.

– Ўйлаб гапиряпсанми?

– Ўзинг ҳам биларсан?

– Бош агроном мендан яхшироқ билиши керак, айниқса план, мажбурият деган гапларни, – Тўхтамиш шундай деб, телефон трубкасини кўтариб, райком билан боғланди, – Зиёд Шерматович, мана, бош агроном ҳам тасдиқлаяпти, эллик центнердан кам бўлмайди, бу йил, ишонаверинг, – деди Комилга нигоҳини қадаб. Комил эсанкираб қолди. Бу нима? Эси борми бунинг? Элликдан?! Тўхтамиш Комилнинг саросимасини пайқаса ҳам, пинагини бузмади. Зиёд Шерматовичнинг гапларига қулоқ тутди. Жилмайди, сал эгилди: – Албатта, албатта, Зиёд Шерматович, шуни эплаёлмасак, нима қилиб юрибмиз директор бўлиб. Э, йўқ, йўқ, ишончингизни оқласак – шунинг ўзи бизга катта мукофот. Раҳмат-раҳмат, ўғитлардан озгина ёрдам берсангиз бас. Раҳмат, – Тўхтамиш трубкани оҳиста қўйди.

– Ўйлаб гапирдингми? – деди Комил унга тик келиб. –Охирги кўсакни йиғиб олсанг, йигирма бешдан берасан. Қолган йигирма бешни қаердан топасан?

Тўхтамиш заҳархандалик билан кулди.

– Ўпкангни бос. Газет ўқийсанми ўзинг! Қара, олтмиш, етмиш бераман, деб кўкракка уришяпти одамлар.

– Ёлғон! Улар ҳам ёлғон гапиради. Мумкин эмас бунча ҳосил олиш.

– Мен мумкин деяпманми? Улар қаёқдан олишади?

– Билмайман.

– Биласан. Осмондан тушган эмассан. Пахтанинг ичида юрган одамсан. Мен ҳам биламан. Ваъда – телефондаги гап. Ёки мана бу қоғозда қолиб кетади. Ўша – борини берайлик, бу ёғига худо пошшо.

– Бу ерлардан йигирмадан олсанг ҳам беришади ўша мукофотни, – деди Комил ғижиниб. Тўхтамишнинг кўзларидан ўт чақнаб кетди.

– Нима дединг? Қа-на-қа мукофот?!

– Ишончни оқлаш – мукофот, дединг-ку?

– Сен гапни айлантирма. Пичингларингни менга қилма, оғайни. Орденга қўйишганда, номзодимни ўзим олиб ташлаттирганман, ўтган йили. Шоқуловга беришди, оддий механизаторга. Билиб қўй!

– Нимага чақирувдинг, ҳалиги гапингга шерик қилиш учунми?

– Ҳа. Бошбухни нимага хафа қилдинг?

– Ёзган пулини кўрдингми? Меҳмонга деб беш панжасини оғзига тиқибди-ку?

– Ҳисоби тўғри. Бу пулни мен ҳам емаганман, сен ҳам емагансан.

– Бу ишларга аралашмайсан, деган эдинг-ку?

– Ора-сира аралашиб турганинг маъқул экан, гап-сўз чиқиши мумкин.

– Кечаги меҳмонлар харажатини маошимдан ушлаб қолсин.

– Комил! – Тўхтамиш ўзини босолмай столни муштлади.

– Столнинг айби йўқ, аммо деворнинг қулоғи бор. Эҳтиёт бўл, – Комил шундай деб орқасига бурилди.

– Нима сотмоқчимисан? Қўрқадиган ерим йўқ. Мен топ-тозаман!

Комил тўхтади. Титраб кетди. Тўғри Тўхтамишнинг устига бостириб келди:

– Сотмоқчимисан, дедингми? – Тўхтамиш Комилнинг авзойини кўриб ўрнидан турди. – Ҳали мени шу даражада малъун деб юрувмидинг?!

– Кечир, оғайни, оғзимдан чиқиб кетди. Сени яхши кўраман, биласан-ку?

– Қулоғингга қуйиб ол: мен ҳақиқатдан четга чиқмайман, лекин гап ташиш одатим ҳам йўқ. Сотадиган бўлса, ана, атрофингда эгилиб юрганлар сотади.

Комил шундай деб хонадан чиқди.

* * *

Ҳавонинг қош-қовоғи уюлиб, шунга монанд равишда одамларнинг феъли ҳам бузилди. Совхоз йигирма центнерга етмай, дала қорайиб, шудгор бошлайдиган аҳволга тушиб қолди. Бироқ совхознинг кўрсаткичлари, Комил кутгандай, пасаймади. У Тўхтамишнинг нима билан машғул эканини билса ҳам, аралашмади. Директор эллик центнерни ваъда қилгандаёқ, оқибат ғирромликка бошлашини билган эди. Йўқ пахталарнинг “топширилиши” эвазига ҳақ олиниши Комил учун янгилик эмас. Лекин муттаҳамликдан четда бўлгани учун, барча каби бунга одатий ҳол деб қарар эди. Энди, шу қозонда бирга қайнаётган маҳалда виждони тинчлик бермай қўйди. Совхоз ҳисоботидаги ҳар бир процент найза бўлиб бўғзига қадалаверди. “Кимни алдаяпмиз, орқа-олдимизга қарамай оширилган мажбурият оламиз. Гапимизга ишониб, пахта заводию тўқимачилик корхоналари, юз-юз идоралар режаларини белгилашади. Улар ҳам, “шунча маҳсулот ишлаб чиқарамиз”, деб ваъда беришади. Пахта мўлжалдагидан кам бўлгач, маҳсулот қайда? Ўша маҳсулотни дўконма-дўкон юриб қидириб изғиймиз. Маҳсулот йўқ. Лекин ҳамма планни ошириб бажарган, мукофот олган, газеталарда мақталган… Пахта ўрнига, маҳсулот ўрнига пул айланаётганини сезмай юраверамиз. Хўп, мен-ку, Тўхтамишни инсофга қайтарарман. Бошқалар-чи? Бу аҳволда одамларнинг эътиқоди хасталанмайдими? Тўхтамиш… Тўхтамиш… виждонини сотган сендай палидга минг лаънат. Сенга ҳамтовоқ бўлган менга минг-минг лаънат…”

* * *

Йигитлар даладан чиқиб, юк машиналари томон юришди. Ўша ерда бир оз чекиб, ҳангома қилишгач, қопларни тушира бошлашди. Қопларни бостирма остига эмас, ташқарига тахлашаётганини кўрган Комил ажабланиб бостирмага яқинлашди.

– Нимага ташқарига қўйишяпти? Ёмғир ташлай деб турибди, – деди Комил.

– Ёмғир ювса ювар, кераги йўқ, – деди агрохим ҳафсаласизлик билан.

– Нима ўзи бу?

– Метилмеркоптофос.

– Биологик курашга ўтилган-ку?

– Лекин заҳарларни бераверишади.

– Директор биладими?

– Билмаса олиб келармиди?

– Кераксиз бўлса ҳам, устини беркитиш керак. Ёмғир ювиб, атрофни заҳарлайди.

Комил шундай деб мотоциклга ўтирди-да, идорага жўнади.

Тўхтамиш айланадиган креслога ястаниб, ҳузур қилиб сигарет тутатарди. Кўринишидан кайфияти дуруст эди. Комилни диванга таклиф этди.

– Ҳозир олдингга бормоқчи эдим. Совуқда пиво ичавериб совуғинг ошгандир, бир ичингга ўт ёқсамми девдим. Боққа борамиз. Муродга қовурдоқ буюриб қўйганман. Иш билан келдингми, ё?..

– Агрохимни кўрувдим. Метилмеркоптофос туширяпти.

– Хабарим бор.

– Бизга кераги йўқ-ку?

– Завод чиқариб ётибди, районга вагонлаб келяпти. Район хўжаликларга бўляпти. Ҳеч ажабланадиган ери йўқ. Мен ҳам, район ҳам айбдор эмас.

– Қорнинг очса қовурдоқ ўрнига хашак емайсан-ку? Ё бошинг оғриса сурги ичасанми? Олмайман, деб оёқ тирасанг асаканг кетадими? Текинга берилмайди-ку булар?

– Ў… ў… оғайнижон, осмондан пастга тушинг. Бунинг ҳам ўзига яраша сиёсати бор. Оёқ тирасам, аккумуляторлардан умидимни узаман, калийнинг ярмини ҳам ололмайман. Сен шартимизни унутиб қўйяпсан… бунақа ишларга аралашма. Бошқалар нима бўлса, биз ҳам шу.

– Билганингни қил, – Комил шундай деб қўл силтади.– Мени бекорга эсламагандирсан? Ишинг бормиди?

– Бор. – Тўхтамиш шундай деб Комилнинг тиззасига уриб қўйди. – Минимумларни топшириб қўйсаммикин? Спецни ўзингга ишонаман. Қолганларига ишончли одамлардан топиш керак.

– Мавзу-чи?

– Сен менинг норасмий илмий раҳбаримсан. Мен сени совхоз ташвишларидан озод қилдим, сен мени илм ташвишларига аралаштирма. Келишганмиз-ку?

– Ҳа… ҳа… келишганмиз, – Комилнинг нафаси қайтиб, кўкрагига бир нарса қадалгандай бўлди. – Келишганмиз,– деди у яна. – Шу ҳафта ичи аниқлаб бераман. Ўзинг ҳам сал ҳаракат қил. Домлаларнинг олдида оғзингни очиб турма.

– Хотиржам бўл.

Тўхтамиш ўрнидан туриб, сейфга яқинлашди. Осилиб турган калитни бураб, эшикни очди-да, қаппайган конверт олди. Индамай келиб, Комилга узатди. Комил бир Тўхтамишга, бир конверт устидаги ёзувга қаради: “Садиров, 2500”.

– Нима бу?

– Мукофот. Пахтамиз яхши бўлди. Бош агрономсиз бунча ҳосил олиб бўлармиди?..

– Мукофот?.. Балки… порадир?

Тўхтамиш пулни Комилнинг ёнига ташлаб, қаҳ-қаҳ уриб кулиб юборди.

– Вой овсар, сенга нима учун пора бераман?

– Тушунарли, – Комил ўрнидан туриб, Тўхтамиш билан юзма-юз бўлди.

– Нима тушунарли? – Тўхтамишнинг юзидаги хушчақчақлик йўқолди.

– Биз сен билан ҳеч қачон дўст бўлмаганмиз. Ҳозир бир-биримизга жилмайишимиз вақтинчалик. Буни биласан. Лекин ҳеч қачон дўст бўлолмаслигимизни ўйлаб кўрганмисан?

– Қани, гапиравер-чи?

– Фарқимиз билимда эмас. Истасанг, мен билган нарсаларни сен ҳам билиб оласан, калланг жойида. Бизни бир-биримизга яқинлаштирмайдиган бир нарса бор – сен виждонингни сотишинг мумкин, мен, қиймалаб ташласанг ҳам, бундай қилолмайман.

– Ҳў, ошнажон, сал осмондан тушинг…

– Тушолмайман, ошнажон, тушолмайман. Ерда сиздақалар билан яшасам, нафасим қайтиб ўламан.

Тўхтамиш конвертни дивандан олиб, кафтига уриб-уриб қўйди.

– Шу одатингни яхши кўраман, ўғил бола гапни гапирасан. Тилёғламалик қилаётганим йўқ, ишонавер. Сен хавфли одам эмассан, кўнглингда киринг йўқ. Лекин дангаллигинг ўзингга зиён. Одамга ўхшаб яшашинг қийин бўлади. Пулни олмай чакки қиляпсан. Бу ўғирлик пул эмас. Майли, ўзинг биласан. Сейфда тура туради. Ўйлаб кўр.

– Бошқа фикрга келган куним – ўлган куним.

– Шунақами? – Тўхтамиш конвертни сейфга қўйиб, эшигини қулфлади-да, калитни чўнтагига солди. – Унда бугун сен билан кўришганимиз йўқ. Иккаламиз ёмон туш кўрдик, тўғрими?

– Кошки эди, туш бўлса…

– Қани, юр, қовурдоқ тагига олмасин.

Комил унинг айёрона боқиб турган кўзларига тикилди.

– Ҳайронман, сен билан ҳеч уришиб бўлмайди. Балиқсан, қўлда турмайсан. Ҳа, ҳа, балиқсан. Бир шоир айтган: “Думингни ликиллатасан, олға кетасан”, дегани балиқнинг фалсафаси экан.

Тўхтамиш бошини орқага ташлаб, яна кулиб, Комилни орқасига шапатилаб қўйди.

– Мен билан тўғри гаплашавер, уришишни ўйлама.

– Балиқсан, деганимга розимисан?

– Балки…

– Балиқнинг кўзи бор-а? Унда нимага қармоққа илинади? Шуни ўйлаб кўр. Бўпти, мен кетдим.

Комил шундай деб чиқиб кетди. Тўхтамиш унинг ортидан ғазаб билан тикилиб турди-да: “Аҳмоқ, падарлаънат-аҳмоқ!” деб ғудранди.

Баъзан одамнинг у ер-бу ери лат еса, қизиғида билинмайди. Сал фурсат ўтгач, оғриқ азоби исканжасида тўлғанади. Комил ҳам шу куйга тушди. Тўхтамишнинг пул узатгани аввалига оғир ботмади. Шунинг учун ўзини тутди, пичинг билан Тўхтамишга ханжар ургандай бўлди, назарида. Кейин мотоцикл уни идорадан уч-тўрт чақирим нарига олиб кетгач, чинакам дил оғриғи бошланди. Шу пайтгача уни биров бу даражада ҳақорат қилмаган, булғамаган эди. “Нимага башарасига солмадим? Уриб-уриб хумордан чиқсам бўлмасмиди? Ифлос… ифлос… Мени ҳам ўзидай ифлос деб ўйладими? Бошқалар-чи? Ёзин-қишин тупроқ ялаб, офтобда куйиб ишлаётганлар-чи? Улар ҳам мени олчоқ деб ўйлайдими? Оқ ит, қора ит – барибир ит, дейди. Пулни олмаганимни, виждоним поклигини ким билиб ўтирибди? Ифлосликни кўра-била туриб индамаслик, “қўрқинчли туш кўрганини” тан олиб чиқиб кетиш – покликка кирадими? Ҳамма ёғим булғаниб кетди…”

Ёмғир юзларига дўлдай урилди. Комилнинг уст-боши ивий бошлади. Томчилар кипригига ёш каби қўниб, нигоҳини хиралаштирди. У мотоциклни тўхтатди. Чуқур нафас олди. Рулни маҳкам ушлаганча, бошини эгиб ўтираверди. Ёмғир тезлашди. Буни сезмади.

Донишмандлардан бири: “Агар ақлинг қўли нафсинг жиловини ушласа, сени ёмон йўллардан сақлар”, деган экан. Тўхтамишнинг нафс жилови аллақачон узилган. Балки бундай жилов унда умуман бўлмагандир? Қон билан кириб, жон билан чиқувчи маслаги асли нопок бўлса, бундай жилов, бундай жиловни ушловчи ақл қўли нима қилсин? Комилда-чи? Борми шундай қўл, шундай жилов?

Савол миясида ғув-ғув айланади. Жавобга ундайди. “Бор!” – деб дангал айтишга журъат қилолмайди. Чўчийди. Айниқса, “қўрқинчли туш”дан кейин. Унга қадар, ўзида шундай қўл ва жилов мавжудлигига амин эди. Ҳозир ҳам имони комил, аммо бу қўлнинг кучи қанча, эрта-индин яна “қўрқинчли туш” кўрса, қувватдан кетиб, жиловни қўйиб юбормайдими? Унинг журъатсизлиги ҳам, чўчиши ҳам шундан.

Йиртқич ёмонликни тирноқлари, тишлари билан даф қилади. Одамнинг афзаллиги шундаки, у фаросати, зеҳни, айтар сўзлари билан ёмонликка зарба беради. Комил-чи? Нима қилди? На тиш-тирноқлари, на фаросати, на сўзлари билан устун келди. Лайча каби думини қисди-ю, қочворди. Яхши ҳамки, қовурдоққа бормади. Унда итдан ҳеч қандай фарқи қолмас эди.

Ҳаёт сўқмоқлардан иборат, дейишади. Ҳақ гап. Аммо Тўхтамишга ўхшаганлар текис, юриш осон бўлган йўлни қандай топишади? Текис йўл виждон эвазига сотиб олинадими? Ёки бу йўл бошига “Инсофли, виждонлилар кирмасин” деган лавҳа қўйиладими? Комил: “Малъун одамлар еган овқатдан емасам, тотган лаззатдан тотмасам, нафас олган ҳаводан олмасам, ҳатто ўлганимда улар билан бир тупроқ остида ётмасам”, дерди. Бироқ истак билан мажбурият бир-бирига вафо қилмас экан, на илож?

Комил ана шу хаёллар исканжасида узоқ ўтирди. Эгнидаги калта тўн буткул ивиб, баданига совуқ ўтгач, сесканиб, ўзига келди. Атрофга қаради. Қаерда турганини дарҳол англамади. Кейин бошқа хўжалик ерларида эканини фаҳмлаб, мотоциклни орқага бурди.

* * *

Комил илиқ қаҳвани думалоқ стол устига қўйди.

– Терим тугагандан кейин қайтмоқчиман, ишга оласизларми?

Бу гапни ҳазил оҳангида айтган бўлса ҳам, илмий раҳбар унинг овозидаги ҳазинликни сезди.

– Жонингга тегдими?

Комил дарров жавоб бермади. Қаҳвадан ҳўплади.

– Жонимга тегди, – домласининг кўзига қарашга ботинмай, – чидолмайман.

– Нима бўлди?

– Мана бу ерим кирланиб кетяпти, – Комил шундай деб кўкрагига уриб қўйди.

– Очиқроқ айтишинг мумкинми?

– Очиқроқми… мумкин. Совхозларда унча-мунча найранглар бўлишини билардим-у, аммо беш қўл баробар оғизга солинишидан хабарим йўқ экан. Йўқ пахталар билан план, мажбурият бажаришади. Айтсам тилим, айтмасам дилим, дейишади-ку… Яқинда бир бўлим бошқарувчиси менга ёрилиб қолди. Терилмаган пахталар терилди деб ведомость тайёрлашаркан, одамларнинг ўрнига ўзлари қўл қўйишаркан. Шунга мени ҳам шерик қилмоқчи бўлди. Бултур пул бермоқчи бўлди.

– Олмадингми?

– Йўқ.

– Виждонинг йўл қўймадими?

– Ҳа. Пахтани пахта десам, бошқа ишлардан ҳам латта ҳиди келяпти. Бу йил эллик гектарга шоли экдик. Қоғозга қарасам – ўттиз гектар. Индамадим. Кейинроқ бориб ўн беш гектардаги уруғ чириб кетди, деб акт қилишди, кейин яна етти гектарга. Хуллас, топшириладиган шоли уруғликни ҳам қопламаса керак. Сабзавотлар ҳам шу. Болалар беркинмачоқ ўйнашади-ку, эсингиздами, бир бола кўзини юмиб, “бўлдими, бўлдими”, деб туради. “Бўлди!” дейилганда, қарайдики, атрофида ҳеч ким йўқ. Буларнинг иши ҳам шунақа. Полизларга қараб “пишдими, пишдими?” дейсиз. Улар “йўқ, йўқ”, деб туришади. Бирдан “пишди!” дейишади. Кўзингизни очасиз-у, бўм-бўш далани кўрасиз…

– Менга қара, шолининг актларига қўл қўйганмисан?

– Ҳа.

– Унда “акт қилишди” эмас, “акт қилдик”, “буларнинг иши шунақа” эмас, “ишимиз шунақа”, деявер.

– Домлажон, унақа деманг, мен уларга шерик бўлганим йўқ, виждоним пок.

– Виждон, виждон дейсан… Нимаси поклик?! Ғирром актларга қўл қўйсанг, йўқ пахталар топширилди дейилса – қўл қўйсанг, ғирромликларни кўриб кўз юмсанг… Шуми поклигинг. Ҳа… у пул берибди-ю, сен олмабсан, ҳазар қилибсан! Буюк жасорат! Виждон пок. Бош агрономга ҳамма таъзим қилиши керак!

Комил ўзини оқлашга гап тополмай қолди.

– Ғирромликларни икки йилдан бери кўряпсан. Нимага шу топгача индамадинг? Индай олмас эдинг. Шартни буза олмасдинг. Сиздан угина, биздан бугина.

– Ким айтди сизга?!

– Биров айтиши шартми? У сенга чархпалак ясаттириб берди, сен унга диссертация ёзиб берасан, ғирромликларини кўриб, кўрмаганга оласан. Шу ҳам покликка киради-да, а? Чархпалакларинг кимнинг ҳисобига қурилган, совхоз учун бу ишга маблағ ажратилмайди-ку? Афсус, минг афсус… Олим бўласанми, ё бўлмайсанми, ихтиёринг, аммо одам бўлишга, ҳалол бўлишга мажбурсан, чунки мен кўпчилик олдида сенга кафолат берганман, Садиров жамиятнинг фаол аъзоси, курашувчи аъзоси бўлади деб одамларни ишонтирганман. Илмда янгилик қилмасанг, ранжимайман, ҳақиқатни юзага чиқариш учун курашмасанг… Ҳа, шу йигитга қўшиб мени ҳам жазоланг, мен сизларни алдабман дейман. Ҳаромдан ҳазар қилган одам покиза бўлавермайди. Ҳаромни йўқотиш учун курашган одамни пок дейдилар, шуни қулоғингга қуйиб ол.

Қаҳва ичилмади, совиди.

Совуққина хайрлашдилар.

* * *

Арининг уясига чўп суқилса, оқибат–маълум. Ташвиш ҳам шунақа – бири учиб чиқдими, қариндош-уруғларини чақираверади. Комилнинг ўлими, Латофатнинг аҳволи етмагандай, пахта пунктдагилар қилиқ чиқаришди. Ҳар йилгидай дўппи тор келганда ҳаракат қилмай, ҳозирдан қўшиб борайлик, деб кириб, улардан: “Бу йил эплолмасак керак, текширувнинг ҳиди келяпти”, деган гапни эшитди. Дарёнинг суви тоққа қараб оқар экан, деса ишонади-ю, пунктдагилар қўшмайдиган бўлибди, деса у дунё, бу дунё ишонмайди. Қайси аҳмоқ бебилиска пулдан юз ўгирибди? Пахта пунктдагилар ким билан тирик? Тўхтамишга ўхшаганлар билан. Тўхтамиш буни билмайдими?

Тўхтамиш пункт мудири билан жилмайиб хайрлашди. Ичида энг макруҳ ҳақоратлар қайнаб-тошай деяётган бўлса ҳам, сир бой бермади. Идорасига қайтиб кассирни чақирди.

– Қанча пулинг бор? Пунктдагиларни йўқлайдиган пайт келди.

– Ҳозирми? – Кассирнинг кўзида нур пайдо бўлди.

– Ҳа. – Тўхтамиш унинг жонланганини сезди.

– Пул йўқ, – Кассир шундай деб кўзини лўқ қилиб олди.

“Ис билади бу ҳароми. Бу ҳам нархини оширяпти”, деб ўйлади Тўхтамиш ғижиниб. Унинг башарасига тупургиси келди. Кассирнинг улуши ҳамманикидан кам эди. Шунга қаноат қилганига раҳмат дейиш керак. Кўнгли зада қилинса, яхшиликка олиб бормайди. Пул деб одамлар жондан кечади, сотқинлик нима экан? Тўхтамиш шуни эслаб, тупугини бошқаларга асраб қўйди.

– Башарангга қараган одам рост гапиряпти, деб ўйлайди.

– Хўжайин, икки ойдан бери ишчиларга маош ҳам бермаяпмиз-ку? Сейфни очган ўғри минг пушаймон бўлади. Ҳемири ҳам йўқ. Ишонмасангиз юринг, ўзингиз кўринг.

– Эртага мана бу ерда турсин пул? – Тўхтамиш шундай деб стол устига кафтини уриб қўйди.

– Ўша эски гапми?

– Бу йил кам бўлмайсан. Қитмирлар йўқ энди. Главбухга айт, банк билан гаплашсин. Бу йил хирмон катта бўлади. Белни бақувват қилиш керак.

– Хўжайин, ведомостларни ҳам тайёрлаб қўйиш керак, – Кассир шундай деб муғомбирона тиржайди.

– Эртага. Кечки пайт гаплашамиз.

Кассир таъзим билан чиқди.

“Яхши йигит икковиям, – деб ўйлади Тўхтамиш, – муғомбирлик ҳам йигитга ҳусн. Ҳар нарсага лаққа тушадиган гўллардан асрасин…”

…У райкомга ҳисоб бериб, уйига қайтганда ярим кеча бўлиб қолган эди. Хотини, болалари аллақачон ухлаб қолган. Илгари бунга эътибор бермасди. Ҳозир осмонга қараб оғзини очганча пишиллаётган хотинини кўриб ғаши келди. Тепиб уйғотмоқчи бўлди, ўзини тутди. “Молга ўхшамай ўл”, деб ғудранди-да, қўшни хонага чиқиб диванга ёнбошлади.

* * *

Кассир банкка бориб келгач, Тўхтамиш совхознинг катта-кичик раҳбарларини йиғди. У Мавлудани таништириб: “Директор қандай ҳурмат қилинса, бош агроном ҳам шундай иззатланиши лозим”лигини алоҳида таъкидлаб қўйди. Касаба союз раиси бу янгиликдан беҳад шод эканини айтиб, янги бош агрономнинг қадами қутлуғ келиши ва планлар юз эмас, икки юз бўлиб кетишига ишонч билдирди. Шундан сўнг, одатдагидай куннинг ҳисоб-китоби бошланди.

Тўхтамишнинг кайфияти яхши эди. Эрталаб Мавлуда келди, пешинга яқин ҳимматли акаларидан бири телефон қилиб, Комилнинг ишига нуқта қўйилганини хабар қилди. Серҳиммат акаларидан бири пунктдагилар билан ҳам гаплашиб қўйибди. Хуллас, ишлар зўр бўладиганга ўхшайди. Бу ўн кунликда республика байроғини ололса бас, Омонтурдиев ошиғининг олчи туриши шу.

Бригадирлар ҳисоб бераётганда Тўхтамишнинг фикри шулар билан банд эди.

Сўнгги бригадир ҳисоб бериб бўлгач, ўтиришини ҳам, тураверишини ҳам билмай Тўхтамишга қараб қолди. Кимдир енгил йўталди. Тўхтамиш шундагина ўзига келиб, кўзларини хиёл қисиб, бригадирга тикилди.

– Ватанга нима керак? – деди маънодор оҳангда.

Дафъатан берилган бу саволдан бригадир каловланди.

– Билмадим, – деди дудуқланиб.

– Билиб олинг, билмасангиз бригадирликни топширинг. Ватанга пахта керак!!! Оппоқ, юқори навли тоза пахта керак! Хўш, ўзингизга нима керак?

Бригадир ҳайрон бўлиб, индамай қўйишни лозим топди.

– Сизга нон керак, қозонингизга мой керак. Сизга ҳам, сизга… ҳаммамизга шу керак. Халқ қозоним мойга тўлармикин, деб пахтага кўз тикиб турибди. Биз нима қиляпмиз? Баҳона билан қозон мойга тўлмайди.

– Мен баҳона қилаётганим йўқ, директор бова, икки кундан кейин планни бажараман, – деди бригадир соддадиллик билан.

– Планни бажарасизми? Раҳмат, – деди Тўхтамиш пичинг билан. – Совхознинг планини ким бажаради? Районники, областники, республиканикини ким бажаради?

У ўрнидан туриб олиб, ҳаммага бир-бир қараб чиқди. Мавлуда ҳайрон эди. Наҳот Тўхтамишда шундай туйғу бўлса? Наҳот, у шу қадар кенг миқёсдаги ташвишлар билан банд? Ё одатдаги артистлигими бу?

Тўхтамиш сукут сақлаб олгач, жиккак гавдасига катта мўйлаби ярашмаган кишига нигоҳини қадади:

– Хўш, Чори оға, сиз қачон бажарасиз?

Мўйловли киши оғриниб ўрнидан турди.

– Тўғрисини айтайми? – деди у, бир оз саросималаниб.

– Айтинг, фақат республика тўлдиргандан кейин, деманг.

– Йигирма олти йилдан бери биргатман. Хўжайинларнинг ҳар хилини кўрдим. Пахтани ҳали квадрат уялаб эк, дейишди, ҳали қўшқатор дейишди. Ҳаммасига кўндик, ҳаммасида ҳам ўлиб-тирилиб бўлса ҳам планни бажардик. Лекин бу йил бажаролмайман, бўлган гап шу.

– Бу қанақаси? Бултур орден олган бригадирнинг аҳволими бу?!

– Гапнинг пўскалласи шуки, орденга нолойиқ бўлсам, қайтариб берай, лекин план бажарилмайди.

– Бу гапни қўйинг. Орден бултурги меҳнатингизга берилган. План бажарилмаслигининг сабабини айтинг.

– Хўп, айт, десангиз, айтавераман. Ёзда областдан каттамиз келувди, а? Далани кўриб, “суғоринг”, деб кетди. Сиз ҳам суғорасиз, деб қонимга ташна қилиб юбордингиз. Комилжон раҳматли, суғорманг, деди. Оқил йигит эди, пахтани биларди. Ғўза ўша кунлари чанқамаган эди. Сизот сув яқин, дедим, илдизнинг учи сувда дедим. Кўнмадингиз. Каттанинг гапини икки қилманг, текшириб қолса расво бўламиз, пахтани билмаса бир гап айтармиди, дедингиз. Хуллас, эгатнинг тепасида туриб суғортирдингиз.

– Шунақами? – Тўхтамиш қошларини чимирди. Ҳамма ҳозир бақириб беради, деб ўйлаган эди. Ундай бўлмади. – Бўлим агрономи қани? – пиджаги тарс ёрилиб кетай деяётган семиз йигит ўрнидан турди: – Шунақа бўлувдими?

– Бил… мадим, эсимда йўқ, – деди йигит кўзларини лўқ қилиб.

– Ўтир. Сиз ҳам ўтиринг, Чори ака. Эшитдиларингми? Эсида йўқ эмиш. Менинг эсимда бор. Оға тўғри айтди. Каттамиз авлиё эмас, мен ҳам авлиё эмасман. Ишда янглишамиз. Хато қилсак, ким тўғрилаши керак? Сиз – коллектив. Кўрдингизми, ўртоқ бош агроном, бизнинг коллективда принципиаллик етишмайди. Оқибатда мана бунақа дийдиё қиламиз. Сиздан илтимос: агрономлар билан яхшилаб гаплашиб олинг. Ҳосил тақдирига обком секретари ҳам, совхоз директори ҳам жавоб бермайди. Жавобгар битта – агроном. Агар Чори оғанинг бригадаси планни бажармаса, сен билан бошқа ерда гаплашаман. Эсиз сенга агрономнинг дипломи!

Мавлуда унинг усталигидан ҳайратга тушди. Ўз бўйнига ташланган айб сиртмоғини ҳеч кимга сездирмай хомсемиз агрономнинг бўйнига ташлади-қўйди. Ташлаганда ҳам, осилажагини аниқ қилиб, тортиброқ қўйди. Калтакнинг бир учи Комилга ҳам тушди. Агар Мавлуда бўлмаганда: “Бош агроном ундай эди, бундай эди”, деб тупроққа қориштириб ташларди. Бунақа ишдан қайтмайди у. Мавлуда яна бош кўтараётган нафратини ичига ютиб, индамай ўтираверди.

Тўхтамиш принципиаллик, ҳалоллик, коллективизм ҳақида анча гапирди. Кунлик оширилган норма бўйича янги график белгилади. Ҳаммаси тушунарли бўлиб, саволларга ҳожат қолмагач, хонада фақат бўлим бошқарувчилари қолишини илтимос қилди. Рухсат текканлар чиқиб кетгач, Мавлудага юзланди:

– Сиз ҳам дамингизни олинг. Бизнинг эркакча гапимиз бор.

Мавлуда даҳлизга чиқиб, эшикни қия ёпди. Хонасига кириб, эшигини очиқ қолдирди.

– Кассирни чақир, – деди Тўхтамиш, пойгакда ўтирган йигитга. Кассир уларни узоқ куттирмади.

– Сейфингда қанча пул бор? – деди Тўхтамиш, столи тортмасидан нимадир қидирган бўлиб.

– Уч-тўрт сўм бор.

– Мингми?

– Ҳа, уч-тўрт минг.

– Ҳей, қанақа одамсиз ўзи, – деди кассирни чақириб келган йигит, – ҳали мен сўраганда тийин йўқ девдингиз-ку?

– Мен ҳисобни директорга бераман, сенга эмас.

– Хўш, пул сенга нима учун керак бўлиб қолди? – деди Тўхтамиш, унга қовоқ уюб.

– Одамлар икки-уч ойдан бери маош олишгани йўқ. Норози бўлишяпти.

Тўхтамиш ўрнидан туриб у томон бостириб келди.

– Вей, Ҳотамтой ака, одамлар пулсиз қолишдими? Раҳмингиз келяптими? Биз, бераҳм, золимлар пулни курк товуқдай босиб ётибмизми?.. – Тўхтамиш унга еб қўйгудай бўлиб тикилди. – Ҳой, бойвачча, миллион пулинг бўлса, ана, одамларингга бўлиб бер. Сен нимангга кериласан ўзи! Графикдан чиқолмай тупроққа беланиб ётибсан-у, ақл ўргатасанми, менга?! Мен билан олишма, бола, чурранг тушиб қолади.

Директорнинг хонасида чиндан ҳам эркакча гап бошланган эди. Мавлуда ҳозиргина юксак туйғулар ҳақидаги гаплар чиққан оғиздан энди учаётган гаплар, дағдағаларни эшитиб ҳайратга тушарди. Тўхтамишнинг найранги, тилёғмалиги, айёрлиги унга маълум эди. Бунақа осмондан келишига эса, энди гувоҳ бўлиши. Худди эртакка ўхшайди, сеҳргарлар бир юмалаб шерга, бир думалаб қуёнга айланганидек, директор Ватан манфаати учун қайғурувчи доно раҳбардан бир думалаб бозордаги паттачига айланди-қолди.

Тўхтамиш ғазаб ўқларини “Ҳотамтой” бўлим бошқарувчисига отиб бўлгач, жойига келиб ўтирди.

– Яна кимнинг бўлимидагилар норози, кимга маош бериш керак? – Тўхтамиш ғазаб ўқларидан яраланиб, чалажон бўлган йигитга яна бир ўқрайиб, “сендан ўргилдим”, деб тўнғиллаб қўйди. Гўё бу билан унинг жон томирини узиб ташлагандек, кўнгли жойига тушди. – Ҳаммаларинг ведомость тайёрлаларинг. Ҳар бир бўлимга норма бор. Пуллар қаёққа кетишини биласанлар. Менинг чўнтагимга тушмайди. Шу ўн кунликда байроқ олишимиз керак. – У бирдан кассирга қараб ўдағайлади: – Хода ютганмисан, бўл, тарқат қоғозларни.

Кассир шошилиб, бўш ведомостларни тарқатиб чиқди.

– Эрталаб ташлаб кетамиз, – деди кимдир.

– Ҳа, шунақа қилайлик, – деди бошқаси.

– Хотинчанг ёстиғингни қучоқлаб тура туради. Ҳозир ўтириб ёз, имзоларини ҳам қўйларинг.

– Директор бува, баъзан одамни ер қилиб юборишингиз ёмон-да, терим пайти хотин эсга келами?

“Ҳотамтой бўлим бошқарувчиси” кассир берган ведомостни стол устига қўйди.

– Ҳа? – деди Тўхтамиш ўтирган жойида. – Яна нима қилиқ?

– Бўлим бусиз ҳам планни бажаради. Мени бунақа ғирромга аралаштирманг.

Тўхтамиш шашт билан юриб келиб, унинг ёқасидан олди.

– Нима дединг! Ғирромми?! Сен ўзинг кимсан? Ўғри, муттаҳамсан! Қорнинг тўйиб қолдими?

Уларни ажратиб қўйишди.

– Саидали, ўчакишиб нима қиласан, йилда қиладиган ишимиз. Ўтир, ёзиб бер.

– Йўқ, ёзмасин! Сенлар ҳам ёзмаларинг. Ол, йиғиштириб ол. Қани кўрай-чи, қанақасига бажараркинсан. Бўлди, ҳаммангга жавоб! Мажбуриятдан бир грамм кам пахта берган одам тўғри райком бюросига бораверсин.

– Директор бува, келинг энди, бургага аччиқ қилманг. Ҳали ёш, эси кириб қолар, айбидан ўтинг.

– Сенларга яхшилик қиламан, деб қора курсида ўтиришга тоқатим йўқ. Гап тамом!

Ҳамма чиқиб кетгач, Тўхтамиш довдираб турган кассирга яқинлашди.

– Ишни пухта қил. Эртага битта-битта келади ҳаммаси. Сен бултургига қараб тайёрлаб қўявер, қўл қўйдириб оласан. Опачанг ҳам қўл қўйиб беради.

Бу гапдан кейин кассирнинг кўнгли бир оз ёришди.

– Опачам шу ердалар, – деди қувлик билан.

– Ростданми? Жўна бўлмаса.

Тўхтамиш кассирнинг орқасидан даҳлизга чиқиб, бош агрономнинг эшигини тортди: берк. Мавлуда ичкарида можаро кучайиб, Тўхтамиш “Гап тамом!” дейиши билан чиқиб кетган эди.

Анча нарига бориб қолган кассир елка қисди.

– Ҳозир кираётганимда шу ерда эдилар, – деди айбдор оҳангда.

– Тўхта, шпионликни сенга ким қўйибди! Олиб чиқ ҳаммасини, пунктга борамиз.

Пункт дарвозаси олдида пахта ортилган темир аравалар тирбанд эди. Тўхтамиш кассирни машинада қолдириб, ўзи ҳовлига ўтиши билан совхоз вакили қуллуқ қилиб келди.

– Графикдан чиқадиганмизми?

– Қийин-ов…

– Хўжайин шу ердами, сен кутиб тур. – Тўхтамиш шундай деб идорага кирди. Тамаки ҳиди анқиётган хонада пахта заводининг директори билан пункт мудири ўтирган эди. Тўхтамиш улар билан кундузи омонлашган бўлса ҳам, қайтадан сўрашди.

– Бизнинг ишимиз нима бўлади энди? – деди суянчиғи лиқиллаб турган стулга омонатгина ўтириб.