Текст книги "Ҳаёт қайиғи (3 китоб)"

Каминани “илғорлар” сафига қўйган яна бир асар Комил Яшиннинг “Ҳамза” романи эди. Бу асар ҳажман “Оқибат”дан катта бўлса-да, таҳрирда унча қийнамади. Чунки романда тўмтоқ жумлалар учрамасди, аксинча равон, айрим саҳифалар ширали тилда ёзилганди. Бадиий бўёқлар ҳам етарли эди. Биз Яшин акани Ҳамзанинг шогирди, драматург сифатида билардик. Роман тарзида бунчалар маҳорат кўрсатишларини шахсан ўзим кутмагандим. Энг муҳими – адиб Ҳамзага бағишланган саҳна ва кино асарида йўл қўйган хатоларини тузатган эдилар. Бу хатоларнинг энг каттаси – Ҳамза диндорлар томонидан тошбўрон қилиб ўлдирилган, деган бўҳтон эди. У даврда Ҳамзани кўрган, унинг нима сабабдан ўлдирилганини аниқ биладиганлар ҳали ҳаёт эди. Биз – мен каби ёшлар – уларнинг ҳикояларига ишонардик. “Ҳамза диндорлар томонидан ўлдирилган”, деган даъво большевикларга жуда-жуда зарур эди. Улар диндорларни қамаш ва ўлимга ҳукм қилишда шу баҳонага суянишди. Ўша давр адабиёти эса уларнинг бу суянчиғини мустаҳкамлаб берди. Лекин улар бир нарсада адашишди: ким тошбўрон қилиб ўлдирилади? Советларга хизмат қилган одамми? Асло йўқ! Зино қилган одам суннатга биноан, шариат ҳукми билан белига қадар кўмилиб, сўнг тошбўрон қилиб ўлдирилади. Бу бир шайхнинг истаги билан бўлмайди, аниқ кўрсатмалари тасдиқланганидан кейин ҳукмни қози чиқаради. Агар Ҳамза тошбўрон қилинган экан, демак, унинг зинокорлиги, қизларни санъатга тортиш баҳонасида бузуқликлар қилгани рост экан-да?! Большевиклар бўҳтонлари туфайли бунақа хулоса чиқишини тасаввур қилишмаган шекилли?

Ҳамзанинг тақдири жуда чигал, ҳаёти ва ўлимида тушунарсиз ҳолатлар кўп. Унинг истеъдодли шоир ва дастлабки драматурглардан эканини тан олшимиз керак. Ўн еттинчи йил тўнтаришига қадар икки тилда ёзилган ғазаллари адабиёт тарихини безайди. Илғор фикрли жадидлар сафида бўлгани ҳам ҳақиқат. Ҳамзанинг “Ўзбек театри асосчиси” деб мақталиши ёлғон бўлса-да, драматургия ва театр тарихидаги ўрни бутунлай инкор этилмаслиги лозим. Айниқса унинг “Фарғона фожиаси” драмаси унутилмаслиги керак. Бу асар 1918 йилда Тошкентнинг Эскижўвасида намойиш этилган. Иккинчи куни “ЧК” ходимлари келиб томошани тўхтатишган. Чунки унда Фарғона аҳлининг дашноқлар томонидан қирғин қилинаётгани ҳақгўйлик билан фош этилган. Мазкур ҳолат бўйича Туркистон Марказий Ижроия қўмитаси текширув олиб бориб, фожиа тўғри талқин қилинганини тан олган ва дашноқларга нисбатан чора кўрилган, лекин асарнинг намойиш этилишига барибир ижозат берилмаган. Асарнинг қўлёзма нусхаси ҳам тортиб олинган. Мен бу асарнинг тақдири ҳақидаги гапларни шу спектаклда роль ижро этган Исҳоқ ака деган одамдан 1977 йилда эшитганман. Бу киши 19-йилда большевиклар партиясига аъзо бўлиб, юқори мартабаларда ишлаган, ўттизинчи йилларда эса “халқ душмани” туҳмати билан қамалган эканлар. Мен у кишини сўраб-суриштириб топганимда Чилонзордаги газета дўкончасида ишлар эканлар. Суҳбатимиз чоғида ҳам ҳадиксираб туришларини сездим. Қамоқдан озод қилиниб, оқланганларига кўп йиллар ўтган бўлса-да, юракларини қўрқув ҳали тарк этмаган экан.

Замон қалқиб турган пайтда жадидларнинг зукколари большевикларнинг сиёсатларидаги алдовни сездилар ва уларга хизмат қилишдан ўзларини тийдилар. Ҳамза эса бу борада янглишди. Ўзининг санъат группаси билан астойдил хизмат қилди. Кейин “кўзи очилиб” ўзини бу хизматдан тортган пайтда большевикларга кераги бўлмай қолган эди. Шу пайтда у фитнанинг қурбони бўлди. Юқорида айтганимдай, энди унинг ҳаётидан эмас, ўлимидан фойдаланишди. Унинг Шоҳимардонга бориши ва ўша ерда ўлим топиши НКВД томонидан режалаштирилгани архив ҳужжатлари орқали ўрганилди. Бу ҳақдаги профессор Наим Каримовнинг мақолаларини камина “Ёшлик” журналида ишлаган чоғимда мамнуният ила чоп этган эдик.

“Ватанни севмоқ – иймондандир”.

У ҳолда нима деб аталар

иймонсиз севги?

Ҳамзанинг ҳаёти акс эттирилган театр саҳнасидаги, сўнг бир қисмли кинофильмдаги ёлғонлар ҳолва эди. Ўзбеклардан оташин инқилобчи (революционер) етишиб чиққанини кўрсатиш учун “Оловли йўллар” деб номланган кўп қисмли фильм ишладилар. Минг афсуски, бу ишни энг моҳир кинорежиссёр Шуҳрат Аббосов амалга оширдилар. “Тошкент – нон шаҳри”ни ишлаган маҳоратли киноижодкор учун бу ярашмади.

Фильм тўлалигича Бутуниттифоқ телевидениесида тантана билан намойиш этилди. Ўзимиздаги санъатшунослар мақташди, Совет иттифоқидаги тарихдан хабардор барча зиёлилар эса биздан кулишди, десам, муболаға бўлмайди. Бу томоша “Ўзбекфильм” эмас, “Ёлғонфильм” маҳсулоти эди. Доимий равишда босмачиларни қоралаб кинотомоша ишлайвергани учун “Ўзбекфильм”ни “Басмачфильм” деб аташ расм бўлганди, энди унинг ёнига яна бир “шарафли” (“шармандали” деб ёзишга уялдим) сифат қўшилди.

Ёлғонга асосланган бу томошада бир воқеа бор: Ҳамзанинг рус хотини ҳомиладор бўлади. Ўзбек аёллари уни ўраб олишиб, қийнашади… Бу фожиани кўриб, даҳшатдан сесканиб кетдим. Даҳшат ўзбек аёлларининг зулмида эмас, даҳшат ёлғоннинг экранда бу қадар уятсизларча акс этишида эди. Наҳот бу нодон “ижодкорлар” миллат шаънига балчиқ чаплаётганларини англамаганлар?! Мен шу лавҳа намойиш этилаётган пайтда Москвада, рус адиблари билан дастурхон атрофида ўтирган эдим. Ер ёрилмади, ерга кириб кетмадим. Ҳамкасбларга бу воқеанинг туҳматдан иборат эканини айтмоққа чоғланганимда улардан бири мушкулимни осон қилди: “Ҳомиладор аёлни фақат ақлдан озган эркак қийнаши мумкин. Ақлдан озган аёл ҳам ҳомиладорга бунақа зулм қилмайди”, деди.

Тошкентга қайтган куним телевизорда бир кўрсатувга эътиборимни қаратдим-да, “Ҳамза” фильмини кўрганимдаги аламимни кундалик дафтаримга бу тарзда ёзиб қўйдим:

“Телемухбир йўловчиларни тўхтатиб, савол беряпти:

– Сиз нимани йўқотишдан қўрқасиз?

Бу саволга одамлар турлича жавоб беришяпти. Бири “Ота-онамни йўқотишдан қўрқаман”, дейди. Билмайдики, қўрқса-қўрқмаса, ўзининг дунёга келишига сабабчи бўлган энг азиз кишиларини эртами-кечми барибир йўқотади. Бошқа бир одам “Тинчликни”, яна бири “Оила бахтини…” деди.

Ҳамма жавоблар тўғри.

Лекин…

Бирон бир киши “Виждонни йўқотишдан қўрқаман”, демади, “Иймонимни йўқотишдан қўрқаман”, демади. “Эътиқодни, диёнатни, Ватанга садоқатни йўқотишдан қўрқаман”, демади-я!

Мантиқан олиб қаралса, ота-онани йўқотишдан хоҳ қўрқинг, хоҳ қўрқманг, бир кунмас бир кун улар фоний дунёни ташлаб кетишгач, армон билан бўлса-да, яшайверади киши. Худо кўрсатмасин-у, аммо тинчликни йўқотиб урушга дуч келса ҳам, азоб билан бўлса-да, яшайверади инсон. Оила бахтини ҳеч ким йўқотмасин, аммо бу ҳол юз берса янги бахт умиди билан ҳаёт кечираверади одам.

Аммо…

Иймонни йўқотса…

Виждонни йўқотса…

Йўқотса эътиқод, диёнатни ҳам

Ватанга садоқатдан айрилиб қолса…

Иймонсиз, виждонсиз, эътиқод-диёнатсиз, садоқатсиз ҳам яшаяпман, дегувчи одам ёлғон сўзлабди. У ўзини тирик деб ўйлайди, аслида у тирик мурдадир.

Яна ҳақиқат шуки, бировлар ота-оналарини жисман эмас, руҳан йўқотадилар. Булар ҳам тинчликни, оила бахтини йўқотганлар ҳам билмоқлари жоизки, улар ҳаммадан аввал виждон билан диёнатни йўқотган бўладилар. Қолганлари кейин ўзи келаверади…”

Ўша “фильм” ижодкорлари кўп фазилатларни йўқотганларини наҳот фаҳмламаганлар?

Дунёдаги энг моҳир каззоб ҳам ёлғон тўрини булар каби усталик билан тўқий олмайди. Москванинг “Чапаев”, “Кочубей”, “Разведкачининг жасорати” деган фильмларида ҳам тўқима бўлган. Лекин унинг ижодкорлари ёлғонга халқни ишонтира олишган. Кейинчалик яратилган “Баҳорнинг ўн етти лаҳзаси”, “Қилич ва қалқон” каби фильмларга ҳам одамлар ишонишди. Лекин “Ҳамза”даги ҳам сценарий, ҳам режиссура, ҳам актёрларнинг ижрочилик маҳорати саёзлиги ва пастлиги учун “расвофильм” деган мартабадан ўзгага эришмади. Ўзингиз ўйлаб кўринг, Ҳамза буюк Рабиндранат Тҳакур билан учрашса, унга инқилобий ғоялардан ваъз ўқиса?! Тағин ҳам “Ёлғонфильмда” инсоф бор экан, биз Ҳамза Тҳакурга “комфирқа аъзоси” деган гувоҳнома ёзиб берармикин, деб кутувдик…

Шуларни ёзяпман-у, ўзимга ўзим танбеҳ беряпман: “Эй хотира! Дўстмисан, душманмисан менга – билмам. Яхшиликни унутма, дейман – унутасан. Ёмонликни унут, дейман – зарра-заррасигача эсдан чиқармайсан…”

Бу ёлғонларда Комил Яшиннинг иштироки қай даражада билмайман, лекин лоқайдлиги мавжуд. Шериклари унинг аввалги асарларидаги айрим воқеалардан фойдаланиб, қолганига ямаб-ясқаб эплаштиргандирлар, деб ўйлайман. Чунки, айтганимдай, романда бу ёлғонлар йўқ. Гарчи, адиб “Ҳамзани диндорлар ўлдиришган”, деган туҳматдан узоқлашган бўлсалар-да, барибир чин ҳақиқатга яқинлашмаганлар. Шоирнинг ўлимини энди босмачилар билан боғлаганлар. Бу даъвонинг ёлғонлиги шундаки, Ҳамза ўлдирилган йиллари Фарғона водийсида босмачилик ҳаракати сўнган, унинг таъсири ҳам сезилмас эди. Бу ўринда бир масала каминани ўйлантиради: Комил Яшин Ҳамзанинг ўлдирилиши НКВДнинг иши эканини билганмилар? Архив маълумотлари билан таниш бўлганмилар? Агар била туриб ёлғонга ўрин берган бўлсалар, бу ҳолат ёзувчи шаънига иснод бўлади. Мен бу ҳақиқатлардан огоҳ бўлмагандирлар, деган гумон тарафдориман.

Романнинг 1917 йил воқеалари баён қилинган саҳифаларни ўқий туриб ёлғонни учратдим. Муаллиф Ҳамзадан инқилобчи ясаш учун Туркистонда истиқомат қилаётган шоирни Тошкентдаги инқилобий ҳаракатлар оқимига қўшиб юборади. “Бу саҳифаларни Комил Яшин ёзмагандир, ёрдамчилари инқилоб тарихига доир китобдан кўчириб бергандир”, деб ўйладим. Чунки бу баёнлар соф илмий-тарихий услубда ёзилган, бадиийлик у ёқда турсин, публицистикага ҳам яқинлашмас эди. Ёлғондан қутилиш учун асарнинг қарийб 200 саҳифасини қисқартириб ташлаш керак эди. Қўлёзмани ўқиб чиққач, шу каби фикрларимни нашриёт раҳбариятига билдирдим. “Агар фикрингиз қатъий бўлса, қисқартиринг, фақат ёзувчи билан маслаҳатлашиб, розилигини олинг”, дейишди.

Бу пайтда Социалистик Меҳнат Қаҳрамони, СССР Олий советининг (7,8,9,10-чақириқ) депутати Комил Яшин Ўзбекистон Ёзувчилари союзи раислиги вазифасидан озод қилинган, 16 йил давом этган депутатлиги ҳам ниҳоясига етган эди. Агар амал тахтида ўтирган пайтларида ёш муҳаррир асардаги камчиликдан сўз очгудай бўлса, дарров оғзига урилармиди, “устознинг битта сўзига ҳам тегманг!” деб амр қилинармиди…

 
Тириксан, гўрингга гуллар экиб қол,
Кейин қўзғолмоққа қолмагай мажол.
Даврон офтобу умр худди қор,
Тириксан, мағрурлик қилмагин зинҳор
 

(Шайх Саъдийдан).

Билмаганлар учун айтиб қўяй, Яшин ака “шарқ булбули” деб шарафланган машҳур қўшиқчи Ҳалима Носированинг жуфти ҳалоли эдилар. Бу оила асли Андижондан бўлганлари учунми, тоғам билан яқинликлари бор эди. Лекин таҳрир жараёнида мен Мирзакалон Исмоилийнинг жияни эканимни билдирмадим. Эр ҳам, хотин ҳам партия ва ҳукумат ардоғида эдилар. Лекин Худо уларга оила бахтини бермаган экан. Фарзанду набиралари бўлгани билан икки қаватли, қарийб ўн хонали уйда ёлғиз яшашарди. Сиртдан қаралса, ҳавас қилгулик ҳаёт – “Ўзбекистон Фанлар Академиясининг академиги”, “Ўзбекистон халқ ёзувчиси”, “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби”, Ҳамза номидаги Давлат мукофоти лауреати, уч марта Ленин ордени, икки марта Қизил Байроқ ордени, Октябрь революцияси ва “Дружба народов” орденлари билан мукофотланган, Осиё ва Африка ёзувчилари билан ҳамкорлик қилиш Совет комитетининг раиси, Ленин ва СССР Давлат мукофотлари қўмитасининг аъзоси, Ўзбекистон комфирқаси Марказқўмининг аъзоси, Ўзбекистон ССР Ҳамза номидаги Давлат мукофотлари қўмитасининг раиси… Бу каби мартаба ва мукофотларни санаб чарчаб кетасан киши. Ҳа, агар буларнинг ҳаммасини “инсон бахти” деган тушунчага сиғдира олсак, у киши бахтли эдилар. Лекин одамзод учун энг зарури – оила бахти йўқ эди, деган хулосам балки хатодир. У кишининг бахт ҳақидаги тушунчалари ўзгачадир.

Фарзандлари ҳақида аниқ гапларни билмайман. Лекин эшитганларим бор: бир қизлари Москвада ўқиётиб, рус йигитга кўнгил қўйибди. Ота “шу ишинг яхшимас”, деб насиҳат бошлаганда қиз: “Шу паст сиёсий онгингиз билан қандай қилиб, республика ёзувчиларини бошқаряпсиз?” деб танбеҳ бергач, тўйларини ўтказиб қайтган эканлар. Бу воқеанинг қанчаси рост, қанчаси миш-миш билмайман. Уйларида кўп бўлдим, кўп суҳбатлашдим, аммо фарзандлар ҳақида ўзларидан бирон-бир сўз эшитмадим.

Яшин аканинг уйларига борганимда Ҳалима опа меҳрибонлик билан кутиб олардилар. Биринчи борганимда адиб бир оз хаста эканлар, Ҳалима опа мени танимасалар ҳам зорланиб қўйдилар:

– Ўғлим, Яшин акангиз бетоблар. Сиз ҳечам артисткаларга уйланманг. Мана, мени қаранг, бир қошиқ мастава қилиб беришга ҳам ярамаяпман.

– Тўғри айтасиз, опа, шуни билганим учун ҳам артист қизга уйланмаганман. Устозга кўнгиллари тусаган ширин таом пишириб берайинми?

– Йўқ, бугун қариндошимизнинг қизи келган, овқатга уннади. Туновинда ҳам биттаси келувди, қўли сал эгрироқ экан, ҳайдаб юборувдим, бунисига кўз-қулоқ бўлиб турайин-чи, сиз тепага чиқаверинг.

Ижодхоналари иккинчи қаватда экан, шу ерда суҳбатлашдик. Аввал майдароқ туюлган фикрлардан бошладим. Масалан, Ҳамзанинг хотини қабрига гул қўйиши тасвирланган баён бор.

– Ўтмишда қабрга гул қўйилмаган, – дедим.

– Камчиликни тўғри пайқабсиз, қабрга шамчироқ ёқтирамиз, – дедилар.

– Исломда шам ёқиш ҳам йўқ, бу зардўштийлардан қолган одат, Ҳамза буни билган бўлиши керак, – дедим.

– Ҳа, Исломда йўқ, лекин халқ одатида бор. Ҳозиргача бор. Қабрдан ташқари ошхона ва уй бурчакларида ҳафтада бир шам ёқадилар. Ғафур аканинг “Шум бола”си бойни лақиллатаётганда “арвоҳлар ёниб турган шамнинг пилиги билан ўйнашади”, дейди-ку, эсингиздами?

Шу каби майда камчиликлар бўйича маслаҳатлашиб олгач, асосий муаммодан гап очдим. Адиб гапларимни индамай эшитиб, сўнг қўлёзмани варақладилар. Айрим жойларини синчиклаб ўқидилар-да:

– Ҳа-а… Эркинбой сал ошириб юборибдилар, – дедилар.

“Шу жойларни ёрдамчилари” қўшгандир, деган гумоним тўғри чиқди.

– Сиз қисқартириб келинг-чи, кейин яна фикрлашиб кўрамиз.

Фикрлашиш жараёни кўпга чўзилди. Адиб инжиқлик қилмасдилар, фақат айрим нарсаларни унутиб қўярдилар. Таҳрир жараёнида “Комил Яшин партияга дастёрлик қилмай, амалга кўнгил қўймай юракларини бутунича адабиётга берганларида улуғ ёзувчи бўлардилар”, деган хулосага келдим. Худо адабиёт учун берган қобилиятни коммунистлар ишига исроф қилиб кўп нарсани йўқотдилар. Четдан назар ташласак, тўкин ўтган ҳаётлари аслида ҳувиллаб ётган уйлари каби эканига гувоҳ бўламиз. Комил Яшин ва у каби ижодкорлар ҳаётини ўйласам, Турди Фароғийнинг “Умре талаф ба ғафлат дар вартаи сипоҳи, мўйи сафид кардам уммеди лутфи шоҳи”, деб бошланувчи ғазали хаёлимга келаверади. Мазкур ғазалнинг маъноси будир:

Аскарлик гирдобида умримни ғафлат билан нобуд қилдим.

Подшоҳдан эҳсон уммедида соч-соқолимни оқартирдим.

Дунёдаги бойликлардан ҳеч нарса қўлимга кирмади.

Кумуш ўрнига ҳасрат ёшлари, тилла ўрнига рангимнинг сомони тегди.

Тикондан мақсад тиконини, мансабдан амалнинг давоматини излаб, шому саҳар қийин ва ярамас фикрларда бўлдим.

Икки ишни қилмаганимдан диним ва дилим озорда:

Буйруқларни бажармаслигим, ман этилган нарсаларни эътироф этишим керак эди.

Хослардан бўлай дедим, омлардан (оммадан) этак тортдим.

Тушкунликка тушиб, юксакликдан чоҳга йиқилганимни билолмай қолдим.

Умрим бошдан охиргача омлардан (оммадан, халқдан) узоқлашишга сарф бўлди…

Таҳрир жараёни охирига етгач, “Тузатишларингизни ўзимнинг қўлёзмамга кўчириб олайин, бугун-эрта таржимон иш бошлаши керак, мана шу мукаммал нусхани бераман”, деб эринмай, бир-бир кўчириб чиқдилар. Қарийб уч соат тоқат билан ўтирдим. Бунинг мукофотига бирга тушлик қиладиган бўлдик. Дастурхон атрофига ўтирганимизда Ҳалима опа эрларига норози қиёфада қарадилар:

– Яшин, бу болани қийнаб юбордингиз-ку, ишини тезроқ қилиб бера қолмайсизми?

– Бу бола эмас, катта ёзувчи, у менинг ишимни қиляпти, – дедилар Яшин ака.

Ҳалима опа менга мамнун қиёфада қараб жавондан коньяк шишасини олиб, учта қадаҳга қуйдилар. Мен қадаҳни суриб қўйдим.

– Ичмайсизми? Ичмайдиган шоирни энди кўришим, – дедилар опа.

– Опангиз билан биттадан оламиз, бизга қувват бўлади, – дедилар Яшин ака.

Шўрвани ичиб бўлгунларича бурунлари қизарди. Ишлаб юрганларида турли мажлисларда шу ҳолда кўриб ажабланардик. Бурун бекорга қизармас экан…

Тушликдан сўнг адиб қўлёзмага “Таҳрирларга эътирозим йўқ”, деб имзо чекиб бердилар. Нашриётга қайтганимда Лола опа “Инжиқ чолни осон кўндирганингизга қойилман”, деб мақтаб қўйдилар. Катта ҳажмдаги бу асар режага биноан босмахонага топширишга тайёрланаётган кунлари кутилмаганда адиб қўнғироқ қилиб, “Баъзи саҳифаларга ўзгартиш киритдим, келиб кўчириб олинглар” дебдилар. Бундан Лола опанинг фиғонлари фалакка учди. “Бунақада режадан чиқиб кетамиз, боринг, битта ҳам тузатишларини олманг”, деб тайинладилар. Кекса ва инжиқ ёзувчини қандай кўндирдим экан, деган муаммо билан бордим. Адиб қўлимга асарни тутқаздилар.

– Кеча варақлаб қарасам, анча яхши таҳрир қилиб қўйган эканман, кўчириб олинг.

Дарров рад жавоби бермай, қўлёзмани варақлай бошладим. 2-3 саҳифадан кейин елкамдаги тоғ ағдарилди. Оқсоқол адибнинг таҳрирларини рад этишга ҳожат ҳам йўқ эди. Чунки у кишида кексаликка хос хотира сусайиши бошланган эканми, ҳар ҳолда 4-5 кун аввал “таржимонга бераман”, деб мендан кўчириб олган тузатишларни ўзлариники деб ўйлабдилар. Мен адибни хижолат қилмаслик учун гўё таҳрирларини кўчириб олгандай бўлдим-да, сўнг “Ана энди янада гўзаллашибди”, деб мақтадим.

– Ёзувчи шунақа изланувчан бўлиши керак, ҳар ўқиганда асар сайқал топаверади, – деб менга насиҳат қилдилар.

Мазкур баёнда оқсоқол адибларни эслаб, баъзан камчиликларни эслашимга ҳам тўғри келяпти. Ёшларга ибрат бўлар, деган мақсадда шундай қилаётганимни яна такрорлайман. Аслида устозларнинг барчасини ҳурмат қилардим ва бу ҳурматим ҳозир ҳам сусаймаган. Барчаларини илиқ хотиралар билан эслайман ва ҳақларига дуо қиламан. Ёзган асарларининг савиясидан қатъи назар, адабиётимиз гулшанида барчаларининг ўз ўринлари бор. Баъзан ўтган кунларни эсласам, у зотлар билан бўлган учрашувларни, суҳбатларни қўмсайман…

 
Қоратоллар,
қариган толлар,
қадимги тор кўчалар бўйлаб,
тўртта фасл доирасида
айланаркан неларни ўйлаб?
Эсимда бор,
сойлар ёқалаб,
кўчаларга бир савлат қўшиб,
ўйга ботиб файласуфлардай
турардилар кун тафтин тўсиб.
Бир хўрсиниқ билан эсладим;
кўрарканман кекса толларни,
тўртта фасл доирасидан
чиқиб кетган доно чолларни.
 

(Шавкат Раҳмондан)

Анъанавий услубдан Ғарб сари…

“Ҳамза”дан олдинми ё кейинми эсимда йўқ, Мурод Муҳаммад Дўстнинг “Галатепага қайтиш” асарининг қўлёзмасини ўқиб, фикримни баён этишга тўғри келган эди. Бу асарга нисбатан турли фикрлар билдирилиб, китобни нашр этиш муаммо бўлиб қолган экан. Муроджон Москвадаги Адабиёт институтида ўқиган. Аммо унга қадар ҳам ўзига хос услубда ёзилган ҳикоялари билан назарга тушган эди. Мен Москвага борганимда албатта Муроджон билан учрашардим, чунки у кўп билим эгаллаган мароқли суҳбатдош эди. “Галатепага қайтиш”ни ёзишда ҳам бизда “анъанавий услуб” деган йўналишдан узоқлашилган эди. Шарққа нисбатан Европага хос услуб устун эди. Тўғри, ўқилиши қийинроқ, аммо асар фалсафий мушоҳадаларга бой, ўқувчини дунёни тўғри англашга даъват этарди. Каминанинг ижобий фикри масалани дарров ҳал қилди, демайман, ҳар ҳолда бу асарга бошқа хайрихоҳлар ҳам бор эди. Китоб нашр этилгач, 1982 йил насрий асарлар муҳокамасида фикр билдиришим лозим бўлди: “Мурод Муҳаммад Дўст китобда асарининг жанрини кўрсатмаган, ҳолбуки, “роман” сифатида икки марта муҳокамадан ўтган эди. Шундай бўлса-да, дастлабки таассуротларимни билдираман: Муроджоннинг романини балки “тажриба” деб сифатланиши тўғри бўлар? У шарқ ва ғарбнинг энг мукаммал услубларини чоғиштиришга, яъни синтез қилишга интилган. Шеъриятга сарбаст кириб келгани каби, насрга ҳам ғарб адабиёти нафасини сингдирмоқчи бўлган. Унинг бу журъатини табриклаб, ҳамда бу борада озми-кўпми ютуққа эришганини эътироф этиш керак. Муроджон қамрови кенг, билими чуқур ёзувчи. Илгари ҳикояларини фақат ғарб адабиёти руҳида ёзар эди. Миллийликдан анча йироқ эди. Мен “Москвага ўқишга бориб, ўзбекча ёзишни ўрганинг”, деб ҳазиллашган ҳам эдим. Бу ҳақда кичик давраларда, шунингдек, матбуотда ҳам фикрлар билдирилганди. Ёзувчи бу каби танқидий мулоҳазалардан тўғри хулоса чиқариб, муваффақиятга эришди. Муроджон қишлоқ тасвирини берганда, маҳорати аниқ акс этади. Романда жонли образлар сероб. Тасвирлар тиниқ. Ғайбаров фаол қаҳрамон бўлмаса-да, эсда қолади. Лекин роман иккига ажралганга ўхшайди. Бу ўша синтезнинг, дастлабки тажрибанинг оқибатидир балки. Муроджон яна бир нарсага эътибор қаратса бўларди: Ғайбаров отасининг бутунлай тескариси. У ўз ҳаётидан норози. Аммо нимага? Ёзувчи мана шу саволга атрофлича жавоб бера олмаган. Ғайбаровнинг хатти-ҳаракати тасвирланган, бироқ, юрак уриши, вужудидаги кечинмалар сиртига чиқарилмаган. Ғайбаров ва унинг шаҳарлик дўстлари руҳий кечинмалари ўқувчи учун сир бўлиб қолаверган…”

Муҳокамадаги бу фикрлар беғараз, холис тарзда айтилган бўлса-да, дўстимиз сал оғринибдилар. Орадан 5-6 йил ўтиб, шундай муҳокамада маъруза қилганларида Абдулла Авлоний ҳаётига бағишланган “Қалдирғоч” асарини анча беписанд оҳангда тилга олиб, “Тоҳир Малик шунақа асарлар ҳам ёзиши мумкин экан”, дебдилар. У пайтда камина Раъно Абдуллаеванинг қаҳрига учраган, дўстимиз эса опажоннинг меҳрига сазовор кезлар эди. Эҳтимол, шу нарса асарга холис баҳо беришга тўсиқ бўлгандир, деб ҳам ўйладим. Лекин бу гумоним асоссиз эди. Муроджон кимгадир яхши кўринишга интиладиган тоифадан эмасди. У унча-бунча асарни тан олмасди. Кўп асарларга ғарб адабиёти талаблари асосида баҳо берарди. “Қалдирғоч” шу талабларга жавоб бермагандир. Агар шундай бўлса, асарни таҳлил қилиб, танқидий фикрларини исбот этишларига нима халал берди, экан, ҳайронман.

Нашриётдаги муҳаррирлик фаолиятимда ёш адибларнинг китоблари билан ишлаш менга ҳузур бағишларди (чунки унда ўзим ҳам унча катта эмасдим). Айниқса, оғир юклардан кейин бунинг роҳати бошқача бўларди. Ёшларнинг китоблари орасида ёдимда қолгани Хайриддин Султоннинг “Бир оқшом эртаги” тўплами эди. Хайриддиннинг бир қанча ҳикоялари билан яхши таниш эдим. Унинг Бобур ҳақида ёзган “Саодат соҳили” қиссаси “Гулистон” журналида нашрга тайёрланаётганда устозларнинг юқори баҳоларини эшитгандим. Китоб ҳолида жамланган ҳикоялар менга адабиёт гулшанида ўзгача соф ва ёқимли шабада эса бошлаганидан далолат қилди. Олой маликаси – Қурбонжон додхоҳ (“Бунчалар ширинсан, аччиқ ҳаёт”), Абдулла Қодирий ҳаётидан сўзловчи (“Раъно гулининг суви”) ҳикояларини (муаллиф уларни “тарихий этюдлар” деб атаган), гарчи ҳажми кичик бўлса-да, мукаммал қисса ўрнида қабул қилиш мумкин эди.

“Олой маликаси – Қурбонжон додхоҳ 1865 йилдан то 1890 йилгача Помирда бир саркарда сифатида халқни ўз атрофига тўплаб, қўлида яланг қилич билан фон Кауфманга қарши курашди. У шу даражада жасоратли бир хотин эдики, ўғли Қамчибек Кауфман томонидан асир қилиниб, дорга осилаётганда, дор тагига келиб, ўғлига хитобан:

– Хайр, ўғлим, ота-боболаринг ҳам душман қўлида ҳалок бўлган. Шаҳид ўлмоқ бизга мерос. Сенга берган сутим оқ бўлсин! – дея олган ва отининг жиловини терс буриб, ўғлининг тортаётган азоб-уқубатларидан шартта юз ўгириб кета олган хотиндир”.

Мазкур ҳикоя Ғафур Ғуломнинг бу таърифидан илҳомланиб ёзилган бўлса керакки, асар бошига шиор қилиб қўйилган. Олой маликасининг бадиий асардаги қиёфасини Хайриддин биринчилардан бўлиб чиза олди. Шунчаки қаҳрамон она образи чизилмади, ҳикоя миллий-озодлик ҳаракати манзарасини акс эттирдиким, бу ўша пайт учун қаҳрамонлик эди.

Камина ҳам Абдулла Қодирийнинг мухлисларидан, ул зот ижоди ҳақида айрим фикрларни қоғозга туширганман. Лекин Хайриддин бу мавзуга мендан олдинроқ қўл урган ва мазкур тарихий этюдида шахснинг улуғлиги ва давр фожиасини ёрқин бўёқларда акс эттира олган.

Ёзувчининг энг катта ютуғи – асарларида (айниқса, “Чоллар палатаси”, “Чайладаги тўрт эркак”, “Ё, Жамшид”) ҳаётийлик-табиийлик кучли эди. Баъзи адибларнинг асарларида айнан шу куч етишмайди. У ҳар бир қаҳрамонини жону дили билан севади, меҳр билан тасвирлайди. Тилдаги равонлик ҳам ҳавас қилгулик эди. Руслар адабиётида ёки фанида шундай истеъдод пайдо бўлса “самородок” (соф тилла – ёмби) деб шарафлашади. Хайриддин етмишинчи йилларнинг ўрталарида ярқ этиб кўзга ташланган ёмби эди. Дастлабки китобларига жамланган ҳикоялар талабалик йиллари ёзилгани ҳам эътиборга молик. “Қадрли Тоҳир акага, муҳтарам муҳарриримга, соғлик-омонлик, ижодий қувончлар тилаб, миннатдорлик билан Хайриддин. 1.02.84.” деб дастхат ёзилган бу китоб менда илиқ хотираларни уйғотади. Ўшанда Хайриддин тарихий мавзу йўлида қатъий қадам ташлайди, энг яхши тарихий асарларни шу йигит ёзади, деб ўйлаган эдим…

Нашриётда яхши ижодий муҳит мавжуд эди. Дўстлар, ака-опалар билан аҳил ишлардик. Энг яхши кўрган шоирларимдан бири Шавкат Раҳмон билан ҳам шу нашриётда танишиб, қадрдонлашдим. Ажабки, у билан шеърият ҳақида гаплашмас эдик. Шавкат янги уй олгани учун мендан таъмирлашга доир маслаҳатлар сўрарди. Кейин Ёзувчилар уюшмасига Сарвар Азимовнинг ёрдамчиси вазифасига ўтди. Мен “Шарқ юлдузи”га боргач, асосий суҳбатларимиз энди ижодга тааллуқли бўлди.

Нашриётда менга ёқмайдиган бир нарса – айрим дўстларимиз ва акаларимизнинг деярли ҳар куни майхўрлик қилишлари эди. Майхўрликка ҳаракат пешинда бошланарди. Китоби чиқаётган ёки чиққан муаллиф келиб қолса, кўпчиликнинг чеҳрасида қуёш порлаб кетарди. Доим бировнинг ҳисобидан ичишмасди, бунақа текинхўрликдан улар узоқ эдилар. Ўзлари қалам ҳақи ёки мукофот пули олсалар, даврага аямай тўкардилар. Табиийки, камина бундай давраларда бўлмасдим. Янги иш бошлаган кунларим мени ҳам даврага тортишга, биринчи галда “эритиш”га уриниб кўришди. Бир куни акалар ўртага олишди:

– Нашриётда яхши анъаналар бўлгувчи эди. Янги ишга келганлар “эрир”ди… – деб мен томон имо-ишоралар қилишганда дедимки:

– Акалар, мени эритаман, деб овора бўлманглар, астойдил уринсанглар тошни эритарсизлар-у, аммо менга кучинглар етмайди. Гап хасисликда эмас, ўзингизга маълум мен бир жойда узоқ ишламайман. Иш жойим ҳар ўзгарганда “эрийверадиган” бўлсам, пачағим чиқиб кетади-ку?

Ҳазил тарзида айтган бу гапимдан кулишди, яна бир оз гапни айлантиришди-ю, тошдан қаттиқ эканимга ишониб қўя қолишди.

Шундай яхши жамоада ишлаб юрганимда яна иссиқ жойни совутишга тўғри келдики, бунда каминанинг мутлақо айби йўқ, деб ҳисоблардим. Кейин ўйласам, баландроқ мартаба жилваси ақлимни олган экан. Шу боис ўзимни оқлай олмайман.