Текст книги "Ҳаёт қайиғи (3 китоб)"

Тантана бошланар

ғаним уйида.

Дўстим хиёнат қилган бу онда.

Наим Норқуловни ҳурмат қиламан, яхши тарихчи олим, яхши одам. У кишида бирон қусур борлигини билмайман. Эркин Аъзам ва бошқа дўстлар билан бирга ўтирдик, зиёфат авж палласига кирай деганда мен мезбондан узр сўраб, бошқалардан эртароқ қайтдим.

“Ҳур қизлар”ни кўрдим. Ҳаяжонни баён этишга тил ожиз!

“Алвидо, Отелло!” ҳақида кўп ўйлаяпман. Калаванинг учи топилмаяпти. Қишлоқ ҳаётидан бирон ҳикоя ёзсаммикин? Умуман, менда жонланиш бошланганга ўхшаяпти, охири бахайр бўлсин.

Қишлоқ ҳаётидан ҳикоя ёзиш учун етарли гапларим бор. Эркин Аъзам, Тоғай Мурод каби дўстларим билан баъзи масалалар устида кўп баҳслашяпман. Улар Василий Шукшинга кўп тақлид қилишяпти. Тўғри, Шукшин буюк адиб. Лекин бир ғоясини мен қабул қила олмайман. Яъни, унинг фикрича энг тоза туйғули кишилар қишлоқда яшайди, ярамаслар шаҳарда! Шаҳар одамни бузади, деган фикрга қисман қўшилиш мумкин. Қишлоқда кенг ҳовли-уйларда яшаган одам шаҳарга кўчиб келса, унинг тор шароитларига кўникишга мажбур. Қишлоқда меҳмон шарафига қўй сўйилиши мумкин. Шаҳарда ҳам палов дамланади, лекин қўй сўйилмайди. Ваҳоланки, қишлоқда сўйилган қўйнинг ҳамма гўшти қозонга босилмайди. Меҳмон учун шаҳарда ҳам, қишлоқда ҳам бир кило гўшт кифоя. Лекин гап меҳмонни иззат қилишдами? Қўй сўйилса, иззатли, бозордан олинган гўшт пиширилса, иззатсиз бўладими?

Дўстларимнинг ҳикоялари мавзу, дард жиҳатдан бир-бирига ўхшаб қолаётгандай туюляпти. Бош қаҳрамон – қишлоқдан келган, шаҳарда ижарада туради. Замоннинг энг катта фожиаси – ижарада туриш. Энг ёмон одамлар уй эгалари! Шу эътирозимни айтсам, Эркин “Тоҳир ака, бу ҳақда биз билан баҳслашманг, сиз ижара нималигини билмайсиз, бу дардни ҳис қилмайсиз”, дейди. “Ана, холос, – дедим, – сиз ижара нималигини энди биляпсиз, мен ижара уйда туғилганман”. Машраб Бобоев менинг фикримни тасдиқладилар. Эркиннинг янги ҳикоясидаги ижарада турган йигитлар оз-оздан ичиб, юраклари сиқилиб, кўчага чиққанда ашула айта бошлайдилар. “Зиёфат пайтида ё кейин ашула айтиш ўрисларнинг одати, ўзбеклар кўчага чиқиб ашула айтмайдилар”, деб нозик жойдан ушладилар. Бу баёнлар Шукшиннинг таъсиридан эканлигини Эркин тан олмади. Шунақа ўжарлиги бор. Ёзувчи учун бу ҳам керак.

Соат бирга яқинлашяпти. Чарчоқ киприкларни босяпти. Дўстларни ғийбат қилишга мадор ҳам қолмади.

Тонгда жисмоний тарбия! Эртага “отбой” 2.00.да!”

“Учлик” орасида

1978 йилнинг август ойида “Гулистон”ни ички бир дард билан тарк этиб, яна радиога қайтиб бордим.

– Энди ҳеч қаерга кетмайсиз, – дедилар Насиба опамиз.

– Бир муаммо бор, – дедим қувлик билан, – дастлаб кичик муҳаррир бўлиб келгандим, кейинги сафар муҳаррирлик лавозимига олдинглар, сўнг катта муҳаррир, ана энди Бош муҳаррир ўринбосарлигига кўтарилдим. Бир поғона кўтарилишим учун бошқа жойга ўтиб ишлаб келяпман. Бош муҳаррир бўлишим учун ҳам бир бўшаб, бир қайтишим керакми, ё…

– Бош муҳаррирликни фақат сизга топшираман, ҳеч қаерга кетмайсиз, – дедилар опа кулиб.

Бу шунчаки кўнгил учун айтилган гап эмас, опамиз каминани ғоят иззат қилардилар. Поччамиз, ажойиб таржимон Хайрулла Эргашев билан ҳам муносабатимиз яхши эди.

Аввалги Бош муҳаррир ўринбосари мени интизом масаласида сиқувга олгани учун кетиб қолган эдим. Қайтиб келгач, интизомни назорат қилиш вазифаси ўзимнинг зиммамга тушди.

Бир подшоҳ ўғлини донишманд тарбиясига берибди. Орадан ойлар ўтиб, унга “Донишманд ўғлингизни ғоят азобламоқдадир: аввал оч қўйиб, сўнг аёвсиз калтаклайдир”, деган хабарни етказибдилар. Подшоҳ дарров донишмандни чақиртириб, “Шу хабар ростми?” – деб сўрабди.

– Рост, – дебди донишманд. Сўнг мақсадини бундай изоҳлабди: – Ўғлингиз сиздан кейин мамлакатни бошқаради. Энди у очлик азоби нима эканини билади ва халқини ҳеч қачон оч-юпун қўймайди. У калтак азобини билгани учун ҳеч бир фақирни бекордан-бекорга жазоламайди, юртни адолат билан бошқаради.

Мен ҳам интизом азобини билганим учун аввалги тартибда иш юритмадим. Ижодкор учун интизом 10.00да келиб, 19.00да кетиш эмас, эшиттиришларни вақтида сифатли қилиб тайёрлаш, деган фикримда қатъий турдим.

Радиога “Совет Ўзбекистони”да, сўнг партия Марказқўмида ишлаган таниқли журналист Расул Раҳмон раҳбар бўлиб келган эдилар. У киши нечукдир Насиба опа билан чиқишмас эканлар. Насиба опа ҳам уни ёқтирмаганлари туфайли кўп мажлисларга мени юборардилар. Сезишимча, Расул аканинг бевосита хўжайинлари – Телерадио қўмитаси раиси билан ҳам муносабатлари яхши эмас экан. Ташқарида юриб, мен бу ҳолатни билмагандим. Иш бошлагач, ўзаро келишмайдиган учлик орасида муроса қилиб юришга мажбур эканлигимни англадим. Гап ташувчилар учун бундай ҳолатда ишлаш айни муддао. Лекин менда, Худога шукр, бундай иллат йўқ эди.

Расул ака ижодий жараённи тўғри тушунардилар, эшиттиришларга адолатли баҳо берардилар. Ижодкорларнинг ишини қадрлашни ҳам билардилар. Радиода иккита гапни эплаб ёзолмайдиган журналистлар ҳам ишларди. Расул ака уларни танқид қилиш баробарида ишдан бўшатишга қадар чора кўрардилар. Қобилиятсиз журналистларни вазифасидан озод қилиш раҳбарнинг адолатсизлигига кирмайди. Лекин ишдан бўшатилган одам ўзини ҳақоратланган ҳисоблайди. Шу туфайли раҳбарга қарши ўлароқ гуруҳлар пайдо бўлади. Расул акага қарши бўлган гуруҳлар аста-аста куч олаётган пайтда мен нашриёга ўтиб кетган эдим. Гуруҳ аъзолари Расул ака устидан шикоят ёзиб, “Қобилиятли ижодкор Тоҳир Маликнинг ишдан кетишига сабабчи бўлди”, деб ёзишибди. Хатга қўл қўйинг, деб олиб келишганда “Расул ака билан менинг ўртамда ҳеч қандай зиддият бўлмаган”, деб инкор қилгандим. Мактубдан имзомни олиб қўйиб, аммо айбловни қолдиришган экан. Хат Марказқўмга етиб боргач, текширув бошланди ва камина ҳам суҳбатга чорланди. Шунда мен радиодаги муҳитни оширмай, камайтирмай, бор ҳолича баён қилиб бердим.

Расул ака бу каби иғволардан бир қанча муддат азият чекиб юрдилар. Кейинроқ адолат қарор топиб, “Совет Ўзбекистони”га Бош муҳаррир ҳам бўлдилар.

Расул акадан пастроқ ҳисобланган раҳбарлар билан ҳам муносабатим яхши эди. Айниқса, Баҳодир Абдуллаев билан ака-укадек эдик. Баҳодир ака менинг инжиқликларимни ҳам, ҳазилларимни ҳам кўтарар эдилар. Гавдаларига яраша феъллари ҳам кенг эди.

Тоблари қочиб 3-4 кун ишга чиқмаганларида шоир Турсун Иброҳимов бошчилигидаги “ҳайъат” пешин пайтида уйларига боришибди. Баҳодир ака поликлиникага чиққан эканлар. Кеннойининг “келиб қоладилар, ўтира туринглар”, деган таклифларига дарров рози бўла қолишибди. Кеннойимиз жуда мулойим, меҳмондўст эдилар. Дарров дастурхон ёзганлар. Турсун ака ва бошқа “ҳайъат” аъзолари ичишни хуш кўришарди. Уйда ароқ йўқлигини билиб, дарров чорасини топишибди. Шоир Муроджон Раҳмонни шу уй биқинидаги дўконга чиқаришибди. Муроджон “Пулини ҳали Баҳодир аканинг ўзлари берар эканлар”, деб тўртта ароқ олиб келибди. Бу орада Баҳодир ака келиб, “серҳиммат” укаларидан мамнун бўлиб, биргалашиб маишатни бошлаб юборишган. Пешин пайтида бир соатга ижозат олган “ҳайъат” ўша куни ишга қайтмади. Эртасига ишга келишим билан Баҳодир ака қўнғироқ қилдилар:

– Сен юборган делегация кеча мени йигирма беш сўмга туширибди. Ҳозир дўконга чиқсам, магазинчи отнинг калласидай рўйхатни кўрсатди. Пулни ўзинг тўлайсан.

– Шумлик қилган ҳам, еган-ичган ҳам ўзингизнинг укаларингиз, мен нега тўлайман?

– Уларни сен юборгансан. Бошим оғриса ҳам кўргани тўдалашиб келаверадими?

– Аниқроқ айтинг, улар оғримаган бошингизни оғритгани боришган.

“Ҳайъат” аъзолари бу воқеани кула-кула эслаб юришди. Маош олинадиган кун йигирма беш сўмни йиғиб Баҳодир акага беришган эканлар, олмабдилар, ёнига яна озроқ қўшиб, ўша куниёқ чойхонада яна “бош оғриқ” бошланган эди.

Куз бошланиши билан деярли ҳар бир идора, ўқув муассасаларида газета-журналларга обуна ташвиши бошланарди. Ҳар ўқувчи, талаба, ишчи-хизматчи, раҳбар нечтадандир нашрга обуна бўлишга мажбур эди. Совет даврини эслаганда баъзилар “фалон газета фалон миллион нусхада чиқарди”, деб соғиниб қўяди. Тўғри, нашрларга ҳавас қилса бўларди. Камина ишлаган болалар газетаси ҳам бир миллион нусхадан ортганди. Бу “бир миллион бола газета ўқийди”, деган гап эмас. Бошланғич синф ўқувчилари “Ғунча” журналига, пионерлар “Ленин учқуни” ва “Гулхан”га ёзилишга мажбур эдилар. Баъзи оилаларнинг 5-6 фарзанди мактабда ўқирди. Шуларнинг икитаси “Ғунча”га обуна қилдирилса, тўрттаси “Ленин учқуни”га! Бола газета ўқийдими ё йўқми, бу ҳеч кимни қизиқтирмасди. Бу газета ва журналлар болалар яшайдиган уйга бормасди, қишлоқ мактаби кутубхонасида чанг босиб, тахланиб ётарди. Бир миллион нусхада чиқадиган газетани юз минг бола қўлга олиб ўқиса ҳам, қувончдан дўппини чамбарак қилиб юрса арзирди.

Лекин айрим нашрларни халқ севарди, биров мажбур қилмаса ҳам обуна бўларди. “Фан ва турмуш”, “Шарқ юлдузи”, “Ёшлик” журналлари шулар жумласидан эди. Москва нашрлари орасида ҳам шундай оммабоплари мавжуд эди. “Звезда востока”нинг обуначилари ҳатто Россияда ҳам кўп эди. Чунки бу журнал фантастик ва детектив асарларни нашр этишни канда қилмасди.

Обуна тадбири бошланганида Баҳодир ака мени чақириб, қўлимга рўйхат тутқаздилар. Унда таҳририятда неча одам ишлаши кўрсатилиб, обуна бўлиш мажбурияти белгиланганди. Яъни, “Правда”га ўн киши, “Совет Ўзбекистони”га 20, “Тошкент ҳақиқати”га 15…

– Баҳодир ака, бу топшириғингизни бажармайман, бу йил ҳамма ўзи хоҳлаган нашрга обуна бўлади. Мажбур қилиш йўқ.

– Сен бу чўпчагингни уйингга бориб айт! Ким обуна бўлмаса, гонорари қирқилади, шунга рози бўлсаларинг, билганларингни қилларинг.

– Топшириғингизни ошириб бажарсак, гонорарга қўшиб берасизми?

– Сен бажаравергин-чи…

Баҳодир аканинг бу гаплари менга “Жавоҳир қўл” фильмидаги уй бошқарувчисининг буйруғини эслатди. Ёдингиздами: уй бошқарувчиси бўлмиш басавлат хоним бир даста лотореяни сотиб олиб, кўп қаватли уйда яшовчи барча хонадонларга тарқатишни амр этади. “Лотореяни сотиб олмасалар-чи?” деган саволга “Сотиб олмасалар, газни узиб қўямиз”, дейди. Бундай таҳдидлар шунчаки кулги эмас, ҳақиқатда мавжуд эди.

Мен Баҳодир аканинг жиғига тегиш учун у гапларимни айтгандим. Топшириқ сўзсиз бажарилиши шартлигини яхши билардим. Ҳамкасбларни йиғиб, обуна мажбуриятини малол олмасликларини, ҳамёнга путур етказмаслик йўли борлигини айтдим. Йўли – қўшимча эшиттиришлар тайёрлаш ва қалам ҳақини энг юқори даражада белгилаш эди. Бу таклифим маъқул бўлиб, бу топшириқни биринчилардан бўлиб адо этдик. Шунинг баробаринда ёқимсиз мажбуриятлар юклаганлари учун акаларга қитмирлик қилишни ҳам унутмадим. Баҳодир акага топшириқни ошириб бажаришга сўз бергандим. Обунага доир китобчани варақлаб ўтириб Москвада “Собаководство”, “Свиноводство” деган журналлар чиқишини билиб қолдим. Баҳодир ака билан яна бир раҳбар акамизнинг уй манзилларини аниқлаб олиб, бирларини итлар ҳақидаги, иккинчиларини чўчқалар ҳақидаги журналга обуна қилиб, пулини ўзим тўладим. Орадан 3 ой ўтгач, Баҳодир ака хонамга қошларини чимириб кириб келдилар-да столим устига рангли журнални ташладилар. Олиб қарасам – “Собаководство”, муқовада чиройли итнинг рангли сурати.

– Ие, шунақа журнал чиқарканми? – дедим.

– Бу сенинг ишингми, нима мени ит демоқчи бўлдингми? – дедилар.

Баҳодир ака ўзларини ғазабланган қилиб кўрсатмоқчи бўлдилар-у, эплолмадилар. Бу ҳазилнинг ўзларига, айниқса кеннойимизга ёққанини кейин билдим. Бу журнал ойда икки марта чиқаркан, Баҳодир ака 24та журнални бехато равишда ўзимга олиб келиб топшириб турдилар. Менинг хавотирим иккинчи акамиздан эди. У киши Баҳодир акага ўхшаган кенг эмасдилар, астойдил ранжишлари мумкин эди. Аммо, таажжубки, ойлар ўтди, у кишидан садо чиқмади. Обуна қилинмай қолганмикин, деган гумонда почтага бориб суриштирдим ҳам, йўқ, журнални бехато олаётган эканлар. У ҳолда нечун жимлар? Ҳатто суриштириб ҳам кўрмайдилар. Бунинг сабабини ҳам кейинроқ аниқладим: маълум бўлдики, акамизнинг қишлоқдаги лақаблари “тўнғиз” экан. Журнал уйларига келганидаёқ бу ғаламислик илдизини қишлоқдан қидира бошлабдилар. Шунинг учун ҳам мен тинч қолган эканман. Бу ҳам бир омад-да!

Расул Раҳмон менга қаттиқ гапирмайдилар, деб талтайиб юрганимда кутилмаган тўқнашув юз берди. Л.Брежнев мамлакатда камчиликлар кўп экани, аммо танқид суст эканини қайсидир йиғилишда айтган экан. Оммавий танқидчилик бошланди. Шубҳасизки, радио ҳам бу хайрли ишдан четда турмасди. Ҳамма роҳатланиб тинглайдиган “Табассум” эшиттиришида “Қармоқ” деган янги махсус саҳифа ташкил этилди. Таъбир жоиз бўлса, чиройли чопонга жун ямоқ тушди. Ҳажв услубидан бехабар мухбирлар шаҳар-қишлоқлардаги камчиликларни қидириб топиб, калтаклашни бошладилар. Мен бу танқидга қарши эмасман. Мамлакатда чиндан ҳам хато-камчиликлар кўп эди. Ҳажвий асарларда булар кулги тиғига олинарди. Лекин “Муштум”да ҳам, “Телеминиатюралар театри”да ҳам, “Табассум”да ҳам майда-майда, асосан маиший камчиликлар кулги қилинарди. Жиддий хатолар, айниқса каттами кичик амалдорга тегишли гапларнинг йўлига тўсиқ қўйиларди. “Қармоқ” ҳам асосан майда гаплар билан ўралашарди. Масалан: фалон колхоз сартарошхонасидан чакка ўтади, фалон қишлоққа қатнайдиган автобус секин юради… Пахтазор устидан сепилаётган кимёвий дорилардан заҳарланиб ўлаётган одамлар ҳақида, порахўрлик ҳақида… лом-мим дейилмасди.

Баъзилар танқидга йўл очилганига ишониб, ҳақиқатни ошкор қилиш ҳаракатига ҳам тушдилар. Қашқадарёлик бир муаллим қишлоқдаги адолатсизликларни фош қилмоқчи экан, уни иғво ва туҳматда айблаб, қамоққа тиқибдилар. Бу ҳам етмагандай “Совет Ўзбекистони”да шармандали фельетон ҳам босилибди. Орадан қанчадир йиллар ўтиб, Ш.Рашидов вафотидан кейин кўп иллатлар юзага қалқиб чиқа бошлаган пайтда бу воқеа ҳам ойдинлашиб, муаллим оқланди. Бир куни ёзувчи акамиз Мурод Мансурни ташвишли ҳолда учратдим. “Марказқўмдан келяпман, – дедилар, – ўша ўқитувчи ҳақидаги фельетонни мен ёзишим керак эди. Бир даста маълумотларни беришди. Лекин “фельетон ёзиш қўлимдан келмайди”, деб унамагандим, бошқа одам ёзган экан, ҳозир унинг ишини кўришяпти”.

Каминага маълуми, фельетончилар танқид қилиниши лозим ишни камдан-кам ҳолларда миридан-сиригача ўрганардилар. Кўп ҳолларда кимлардир тайёрлаб берган маълумотлар асосида ёзардилар. Қанчадан-қанча бегуноҳларни айблаб фельетон ёзган “ижодкор”лар бу воқеадан ибрат олдилармикин, нечоғли гуноҳга ботганларини англадилармикин? Назаримда, туҳматдан иборат фельетондаги ҳар бир сўз қиррали бир тош бўлиб айбсиз бечоранинг бошини ёради, вақти келиб бу яра битади, лекин ўша туҳмат сўз тошлари Қиёматда дўзахнинг оловли тошларига айланиб “ижодкор”ни қарши олмайдими?

Масаланинг яна бир ачинарли томони: фельетончининг ишдан олиниши, унга партиявий жазо берилишидан жабрдийдага нима фойда бор? Унинг кўп йиллик қамоқдаги руҳий-жисмоний азоблари, оиласи, яқинларининг нолалари шу билан ором топадими? Аллоҳ таборак ва таоло ўзининг Китобида ҳатто мисқол қадар ёмонлик қилганлар албатта жазоларини олажакларини айтиб, огоҳлантирган. Бу огоҳлантиришнинг ҳақиқат экани шу фельетон мисолида билинди.

Қайсидир ойда ҳафталик радиоэшиттиришларни таҳлил этиб, баҳолаш камина зиммасига тушган экан, ақлим етганча бу ишни бажара туриб, “Табассум”да “Қармоқ”нинг берилиши яхши эмас. Одамлар ҳафта давомида кулиб, дам олиш учун бу радиожурнални кутадилар. Энди “қайси биримизни танқид қилишар экан”, деб юрак ютиб кутишяпти. “Табассум” ўз ҳолига қайтарилса, “Қармоқ” алоҳида эшиттиришга айланса”, деган таклифни айтган эдим, Расул Раҳмон ғазабдан портлаб кетаёздилар. “Нима, сиз партиянинг “ўз-ўзини танқид” сиёсатига қаршимисиз?” деб айбдор ҳам қилиб қўйдилар. Одатимга хилоф қилмай, гап қайтармадим, баҳслашмадим. Ғазаб тошларини айтиб бўлгунларича минбарда чидаб туравердим. Орадан 2-3 ой ўтиб, “Қармоқ” алоҳида эшиттиришга айлантирилди. Бунга каминанинг ўша таклифи сабабми ё юқоридан шундай талаб қўйилдими, билмайман.

Радиода ишлаган кунларимдан яна бир хотира каминанинг мукофотга лойиқ кўрилгани эди. Кунлардан бир кун Насиба опа мени хоналарига чорлаб, жилмайиб туриб “шодиёна” хабарни айтдилар:

– Биз сизнинг номзодингизни комсомол мукофотига тавсия этяпмиз!

Ана холос, комсомолдан ўчиришга қарор қилган идора энди комсомол мукофотини раво кўрса?! Чархи фалак шу даражада тез айланадиган бўлиб қолганми? Мендаги совуққонлик иллати бу сафар ҳам панд берди, опанинг кўнгли учун салгина жилмайиб қўйсам асакам кетармиди!

– Хурсанд эмасмисиз? – дедилар опа.

– Хурсандман, лекин номзодни тавсия этиш, мукофотни олиш, деган гап эмас.

– Радиокомитетнинг тавсияси ҳеч қачон ерда қолмайди, юринг, сизни парткомда кутишяпти.

Радио ва телевидение Давлат қўмитасида коммунистлар сони кўп бўлгани учун партия ташкилоти райком мартабасида эди. Партком опамиз худди райком котиби дабдабаси билан юрардилар. Радиода кўп йиллар ишлаб, ҳали бирон марта бу хонага қадам босмаган эдим. Хонада партком опамиз билан яна бир рус йигити ўтирган экан. Уни “Ҳамза район комсомол комитетининг биринчи котиби”, деб таништиришди. Одатдагидек, соғлик-саломатликдан гап бошланиб, ижодга, сўнг радиоэшиттиришларга кўчди. Насиба опа мени мақтадилар (Бу мақтовлар аввал ҳам айтилган экан шекилли, эътиборсиз тинглашди). Партком опамиз бунга қўшимча қилиб, комсомол мукофотига лойиқ эканимни таъкидладилар (Бу мақтовларга илова равишда комсомолдан ўчирилишимга доир воқеаларни эслаганимда бир сакраб тушишлари аниқ эди. Улар гапираётганда мен шу ҳолатни тасаввур қилиб ўтирдим). Мақтовлар тугагач, комсомол раҳбари мен билан алоҳида гаплашиш истаги борлигини айтгач, опалар чиқиб кетишди. Мен эсам, дангал ростига кўча қолдим:

– Иккита сабаб билан бу ишни тўхтатишни таклиф қиламан: биринчиси, мукофотга номзодлар ҳар хил тавсиялар-у, тақризлар тўплаш учун елиб-югурадилар. Мен бунақа иш билан мутлақо шуғулланмайман. Қарорингиз қатъий бўлса, майли номзодимни кўрсатинг, бироқ барча қоғозбозлик ўзингизнинг зиммангизда бўлади. Иккинчиси – буниси асосий сабаб – номзодни кўрсатиш сизнинг ташаббусингиз эмас. Ким томондан буйруқ берилганини билиб турибман.

Комсомол раҳбари гапларимни диққат билан тинглаб, кўзларимга тикилди:

– Сиз билан алоҳида гаплашишдан мақсадим ҳам шу эди. Очиқ гапирганингиз учун раҳмат. Абдурашид Сатторович кимингиз бўлади?

– Яқин ўтмишдаги синфдошим, ҳозир эса улфатим, қадрдон дўстим. Ташаббус обкомдан чиққанини тўғри сезибманми?

– Тўғри сезибсиз. Топшириқ оғзаки бўлгани билан бажаришимиз керак.

– Бажарманг. Абдурашид билан ўзим гаплашаман.

Шунга келишдик. Абдурашид Тошкент вилоят комсомолининг котиби эди. Ҳузурига бордим.

– Олифтагарчилигинг қолмас экан-да, – деб кутиб олди.

– Олифтагарчилик эмас, шундай бўлгани яхши.

– Оғайниларимга бир яхшилик қилиш қўлимдан келганда жим ўтиришим керакми? Хўп, республиканикини олишга ноз қилсанг, областникини берамиз. Ғинг демайсан.

– Республика мукофоти минг сўм, сеники-чи?

– Тўрт юз.

– Мен сенга беш юз сўм берай, сен мени мукофотдан жудо қилгин.

– Ҳов, бойвачча, сал отдан тушинг.

– Мен бойвачча эмасман, сенинг қиёматли дўстингман. Шу соф дўстликни сақлаб қолмоқчиман.

– Мукофот олсанг, дўстликдан кечасанми?

– Йўқ, сен менга мукофот берсанг, орага “манфаат” деган бало қўшилади. Мен ўлгунимча сендан миннатдор бўлиб яшашим керак. Бунинг қанчалик оғир эканини сен ҳис қила олмайсан. Ҳозир амалдор бўлсанг ҳам, теппа-тенг гаплашяпман. Жаҳлим чиқса, сўкиб ташлашим ҳам мумкин. Мукофот бергудай бўлсанг, сўка олмайман. Сўкиб-сўкиб хумордан чиқиб яшашимга имкон бергин.

Бу гапдан кейин дўстим кулимсираб қўйди-да, “Хўп, унда таклиф қил, ёзувчиларни яхши биласан, бу йилгисини кимга берсак арзийди, икки номзодни айт”, деди.

– Биринчиси – пахтакорлар ҳақида роман ёзган ошнам бор, Рашидовнинг ўзи мақтаган. Иккинчиси – ўзимизнинг Ҳожиакбар.

– Ҳожиакбар ҳам дўстимиз-ку?

– Ҳа, дўстимиз. Лекин Ҳожиакбар сени ҳеч қачон сўкмаган ва сўкмайди ҳам.

Таклифимга фаришталар омин деган экан, иккала дўстимизга мукофот насиб этди. Эминжон уй қураётган эди, мукофот ками-кўстига яради.

Учинчи қисм
“БИР ХЎРСИНИҚ БИЛАН ЭСЛАДИМ”

Сел

Радиода тинчгина ишлаб юрган эдим. Кўнгилғашликлар кам эди. 1980 йилнинг ёз ойларида Ғафур Ғулом номидаги нашриёт наср бўлимининг мудираси Лола Тожиева каминага қўнғироқ қилдилар:

– Носир акангиз “Шарқ юлдузи”га масъул котиб бўлдилар. Бу ўринга энди сиз келасиз.

Лола опанинг табиатларида кескинлик бор эди, шу боис кўп гапларида ҳукм оҳанги зуҳур бўларди. Шу сабабли “ишга таклиф этамиз”, демай, “сиз келасиз”, деганларида “ўйлаб кўришингизга ижозат йўқ”, маъноси бор эди. Радиодаги Насиба опамиз ғоят мулойим, ҳилм одоби соҳибаси эдилар. Иш юзасидан танбеҳ берсалар ҳам бировнинг кўнглини оғритмасдилар. Лола опа эса аксинча, гаплари дадил, қатъий эди, бунақаларни халқда “шарттаки” дейишади. “Раҳбар хонимлар” борасида каминага омад кулиб боққан. Радиода, Ғафур Ғулом номидаги нашриётда, “Юлдузча” нашриётида, Маданият вазирлигида ниҳоят, Милиция академиясидаги раҳбарларим аёллар эди.

Лола опанинг таклифларидан кейин икки ўт орасида қолдим. Иш жойимни ўзгартираверишим дўстлар орасида баъзан кулги бўлаётганди, бу нарса ўзимни ҳам кўп ўйлантирарди, “бетайин” деган иллатли номни илаштириб юришдан истиҳола қилиб, “радиода камида ўн йил ишлайман”, деб аҳд қилиб қўйган эдим. Бу аҳдимни бузишга асос йўқ эди. Аммо китоб чиқаришда қийинчиликлар зоҳир эди. Нашриётда ишлаётганлар ҳар йили китоб чиқара олардилар. Биз кабилар эса кутишга мажбур эдик. Бир асарни 2-3 йил мобайнида ёзиб тугаллаб, нашриётга топширардик. Асар маъқул бўлса, келгуси йил режасига илиниши мумкин эди. Режага кирса-да, кейинги йилларга сурилиб ўтиб кетиш ҳоллари кўп учрарди. Янги асар ёзишдан бошлаб то китоб ҳолида чиққунича 5-6 йил ўтарди. Мен “Девона”ни ёзиб тугаллаш арафасида эдим, Иван Ефремовнинг “Устара тиғи” романини таржима қилиш ниятим бор эди. Нашриётга ўтсам, бу орзуларим ушалиши осонлашарди. Ундан ташқари, мени “катта муҳаррир” вазифасига таклиф қилишаётганди. Носир ака асосан уйда ишлардилар. Ҳафтанинг маълум кунлари нашриётга келардилар. Демак, менга ҳам шундай шароит берилади. Бунақа иш ҳар қандай адибнинг орзуси эди. Мана шу енгилликларга ошиқлик мендаги худбинлик чўғини оловга айлантириб, аҳдимни бузишга сабаб бўлди. Нашриётга ўтишдаги мақсадда худбинлик иллати кўпроқ бўлган экан шекилли, оқибатда китоб чиқариш борасидаги иккала орзуим ҳам ушалмади. Бу нашриётда ишлаган кезларим биронта китобим чиқмади, режага ҳам кирмади. Бу ҳолнинг афсусдан кўра яхшилик томони кўп: “нашриётда ишлагани учун китоби чиқди” деган маломатлар менга ёпишмади.

“Ҳар ерни қилма орзу, ҳар жойда бор тошу тарозу” деганларидек, нашриётнинг тошу тарозуси оғир эканини иш бошлаганимда билдим. Қўлёзмаларни уйда таҳрир қилиш эвазига ўзимнинг ижодимга вақт етиб-ортади, деганим хомхаёл бўлиб чиқди. Тўғри, вақт етиб-ортарди. Лекин билимсизларча ёзилган қўлёзмаларни ўқиб, таҳрир қилгач, ёзув столига ўтириб, қўлга қалам олишга юрак безиллаб қоларкан. Иш бошлаган кунларим нашриётдаги ака-опалар “Тоҳир “б.б.” сериясининг (туркумининг) Бош муҳаррири бўлди”, деб ҳазиллашиб, таҳрирни бошлашдан олдин тилим тагига валидол солиб олишим шартлигини айтишганда ажабланган эдим. “Б.б.” – “баттар бўлсин” дегани экан. Айрим унвонли, юқори мартабали адибларнинг асарлари шу рамзий туркумга киритилар экан. Яъни, “сиз уни таҳрир қилиб жонингизни қийнаманг, 5-6 хатосини тўғрилаган бўлинг-у, “баттар бўлсин”, деб имзо қўйиб бераверинг. Китоблари қандай ёзилган бўлса, ўшандай чиқаверсин”, дегани экан. Таклиф яхши, сих ҳам куймайди, кабоб ҳам. Унвонли ва амалдор адибларнинг китобларини ҳеч ким синчиклаб ўқимайди, демак, хато ҳам топмайди. Аксинча, бир нимадан умидвор адабиётшунослар “б.б.” ҳолича ҳам мақтайверишади. Уларнинг ҳолига ачинишни ҳам, “б.б.” – “баттар бўлсин”, дейишни ҳам билмайсан.

Дастлаб кичикроқ муаммоларни ҳал этишда иштироким, тўғрироғи фикрим зарур бўлди. Нашриётда 2-3 йилдан бери бир китоб жанжали давом этаётган экан. Келди Қодировнинг “Сел” романи уюшмада муҳокамадан ўтган, нашриётда эса салбий тақризлар туфайли тўхтаб қолган экан. Келди табиатан талашувчи, ҳатто озроқ даражада жанжалкаш эди. Шу феъли туфайли унга қаршилар етарли бўлгандир. Уюшмадаги муҳокамада иштирок этмагандим. Нашриётда қўлёзмани ўқишга мажбур бўлдим. Асар ҳақида салбий фикрларни кўп эшитганим учун аввалига ўқигим келмади. Кейин асар мени “ўзига тортди”. Роман одамлар айтганидай паст даражада эмас эди. Келдига таҳрир лозим жойларни кўрсатгач, бир таклиф айтдим:

– Шу китобни “роман” деб чиқаришингиз шартми? “Қисса” деб қўйсангиз шуҳрат отидан тушиб қоласизми? “Роман”ни олиб қўйсангиз, сизга қарши бўлаётганларнинг шашти пасаяди.

Келди мақсадимни тушунди. Аввал айтганимдай, ёш адибнинг роман ёзишига кўнгли торлик қилувчилар топиларди. “Сел”ни “қисса” деб белгиладиг-у, тортишувлар барҳам топди. Китоб чиқди, танқидга учрамади.

Мен ҳамиша қора қалам билан таҳрир қилардим. Саҳифани бўяб, ёзувчи кўнглини хира қилмаслик учун майда ҳарфлар билан тузатиш киритардим. Таҳрирдан кейин муаллифга кўрсатиб, “Таҳрирдан кўнглингиз тўлмаса, ёки хато ўзгартиш киритган бўлсам ўчириб чиқинг”, деб унга эркинлик берардим. “Фақат меники тўғри, мендан кейин битта нуқтани ҳам ўзгартирмайсиз”, деган талабдан узоқ эдим. Чунки, биринчидан, муҳаррир адашиши мумкин, иккинчидан, муҳаррир истаги билан бўяб чиқилса, ёзувчининг ўзидан нима қолади?

Бу каби китобларни нашрга тайёрлаш, фикр олишув, баҳслашув, тортишувлар мени қийнамасди. Аксинча, бу жонли жараёндан руҳланардим. Тенгдошларим, мендан ёши кичикроқ адиблар китобларини тайёрлашда масъулият ҳисси ошарди. Нотўғри талаб ёки танқид билан уларнинг кўнглини оғритиб қўйишдан қўрқардим. Эҳтимол шундай воқеа ҳам содир бўлгандир, чунки бирон қўлёзма билан танишиш ва баҳолашда муаллиф билан таниш ёки нотанишлигимни четга суриб, холис баҳо берардим. Тўғри, қанчадир қўлёзмаларга салбий баҳо берганман, муаллифларининг ранжиганлари табиий, дўстликдан кечганлари ҳам бордир. Эҳтимол, бу асарлар нашриётдан кетганимдан кейин китоб ҳолида чиққач “Йўлимни тўсиб қўлингдан нима келди?” деб мендан нафратланишгандир. Бунга мисоллар камдир, лекин холислигим мевалари бор. Кутубхонамдаги Зоҳир Аъламнинг “Кийик кўзлари” деб номланган китобга ёзилган дастхат бу мақтанишимни оқлаши мумкин: “Тоҳирбек! Тақдирни унинг йўлида учраган одамлар ҳал қилади. Ушбу китобнинг тақдиридаги яхшилик шуки, у Сизга учраган. Зоҳир. 4.01.82.”

Каминани “б.б.” туркумидаги ҳажми ёстиқдай келадиган романлар қийнарди. Азамат устозлар кичик ҳажмда ёзишмасди. Романлари 40-50 босма табоқ атрофида бўларди. Аввал танишиш учун ўқиб чиқардим ва таҳрирга қабул қилиб олиш учун тақриз ёзиб берардим. Ёзувчига фикрларимни баён қилардим. Айримлари тўғри гапимни ҳам қабул қилишмасди, баъзилари таҳрирдан кейин кўриб чиқишлари шартлигини айтишарди. Таҳрирдан кейин, рози бўлмаган жойларини тиклаб чиқардим. Сўнг машинкада кўчиришга топширардим. Кўчириб бўлингач, яна бир марта ўқиб чиқардим. Кейин мусаҳҳиҳлар ўқишарди. Улар кўрсатган хатоларни бирма-бир тўғрилаб чиқардим. Асар босмахонада териб келингач, яна ўқирдим. Хатолар тўғрилаб келингач, иккинчи марта ўқирдим. Китобнинг намуна нусхаси берилгач, яна ўқиларди. Тасаввур қиляпсизми, ўзингизга ёқмаган асарни камида беш марта ўқишга тоқатингиз етадими? Таъбир жоиз бўлса, тузи паст бемаза бўтқани кунда беш маҳал танаввул қила оласизми? Начора, мен бу азобни ўзимга ўзим сотиб олгандим. Бу тақдирдан қочиб қутилишни ўйламасдим.

Нашриёт тартиб-интизомига кўра, ҳар бир муҳаррир зиммасида бажарилиши шарт бўлган режа-вазифалар (норма) бўларди. Катта ҳажмдаги китоб таҳрирга олинса, бу режанинг ошиғи билан бажарилишига имкон туғиларди. Шу сабабли камина “норма” – режани ҳамиша 150–200 фоиз атрофида адо этардим. Мендан олдин бу вазифада ишлаган акалар ҳам шундай илғор бўлишган.

Дастлаб Иброҳим Раҳимнинг “Оқибат” романларини нашрга тайёрладим. Баёнимнинг аввалги бобларидан бирида Матёқуб Қўшжоновнинг Иброҳим Раҳим ижодини танқид қилганларини ёзиб эдим. Танқид тўғри, фақат вақти нобоп бўлганди. Ўша танқиднинг нечоғли асосли эканини “Оқибат”нинг қўлёзмасини ўқишни бошлабоқ англадим. Агар бу қўлёзма Матёқуб акага тақриз учун берилса, шубҳасиз, ўша танқидларини давом эттириб, “бу асар нашрга нолойиқ” деган хулосани ёзиб берган бўлардилар. Лекин Матёқуб акага ўхшаган ўнта холис олим салбий баҳо берса ҳам, бу китоб барибир нашр этиларди. “Замон, замон, бизнинг замон!” деган ашулалар бекорга тўқилмаган-да! Иброҳим Раҳим комфирқанинг севимли адиби эдилар. “Оқибат” ўзбекистонликларнинг Россиядаги унумсиз ерларни партия қарорлари асосида обод қилишдаги фидокорликлари ҳақида эди. У киши бадиий асар ёзишга ўзларини уринтирмай публицистика билан шуғулланиб юраверсалар яхшироқ бўлармиди. Чунки бадиий асар талабларига жавоб бергувчи қобилиятлари асарларида сезилмасди. Тўғри, асарда қизиқарли воқеалар, кутилмаган қаҳрамонлар учрарди. Бироқ булар бадиий бўёқларда эмас, публицистик баёнларда бериларди. Фикримни аниқроқ ифода этиш учун гўзал табиат манзарасини рангли бўёқларда чизган моҳир рассом асарини мисолга келтираман. Бу асарда фақат табиат манзараси эмас, табиат фалсафаси муҳрланган бўлади. Расмга ўн марта қараган одам бу фалсафани бирин-сирин ўқигандай бўлаверади. Устоз адибларнинг асарлари шундай. Лекин худди шу гўзал табиат манзарасини тажрибасиз фотоҳаваскор суратга олди, дейлик. Оқ-қора рангдаги фотоқоғозга хира туширилган манзарадан сиз қандай завқ оласиз?

“Оқибат”да бир неча ажойиб воқеалар бор эди. Шулардан бири: 30-йилларда битта сигири борлиги учун қулоқ қилинган деҳқон тақдири берилган. Сталин даври тугагач, қулоқ қилинганлар юртларига қайтишган. Лекин у киши Россиянинг овлоқ қишлоғида қолиб кетган. Бу мудҳиш ҳолат оддий баёнда берилган. Мен адибга “Айнан шу тақдир асосида романни қайта ишлаш керакмикин”, деб таклиф этгандим, “Бу ҳам ўз вақтида бўлар, ҳозирча шундайлигича чиқаверсин”, дедилар. Ноилож ишга киришдим. Тўмтоқ жумлаларни эпақага келтириш, жумладаги эга-кесимни жойига қўйиш, мантиқсиз саҳифаларни қисқартиришга анча куч сарфладим. Иброҳим Раҳим билан Назир Сафаров асарларини таҳрир қилишнинг осонлиги шундаки, ҳар қанча қалам урилса, индашмас эди. Назаримда тилдаги нўноқликларини ўзлари ҳам билишганлари учун муҳаррир билан талашиб-тортишишмасди.

“Оқибат” романи кўп нусхада нашр этилди ва оқибатда Ҳамза номидаги Давлат мукофоти билан тақдирланди. Асарнинг мукофотланишида нашриёт муҳаррирининг мутлақо ҳиссаси йўқ. Мукофотлар кимга ва қандай тарзда берилиши барчага маълум эди. Мукофотланиши учун асар яхши ёзилган бўлиши шартмас, ёзувчини Шароф Рашидов яхши кўриши зарур эди. “Оқибат”ни мукофотга номзод қилиб кўрсатганлар, мукофотлар қўмитасида “тақдирлансин” деб овоз берганлардан нечтаси бу романни ўқиган экан, каминага номаълум. Афсусланарли жойи шундаки, адибнинг вафотидан кейин бу асарлар унутилди. Мен каби кўз нурини тўккан муҳаррирларнинг хизматлари ҳам йўқлик дунёсига ҳукм қилинди. Нашриёт интизомига бўйсунганимиз учун Қиёматда жазога мубтало бўламизмикин, деган қўрқувда тавба қиламан. Шу хизмат учун олган маошим қанчалар ҳалол экан, бу ҳам камина учун бир муаммо. Марҳаматли ва раҳмдил Аллоҳнинг тавбаларни қабул қилишидан умидворман.