Текст книги "Ҳаёт қайиғи (3 китоб)"

– Сизнинг ишингиз нима бўларди, беш бўлади-да, – деди завод директори унга жилмайиб қараб: – Сизга қайишмасак, кимга қайишамиз? Қабул қилувчингизни чақиринг-чи?

Пункт мудири чиқиб кетди. Тўхтамиш завод директори узатган чойни олиб ҳўплади.

– Биздан кўнглингиз тўқ бўлсин. Ҳозир десангиз, ҳозир. Машинада турибди.

– Йўқ, ҳозир эмас. Энди бу ерга олиб келманг. Икки кундан бери органнинг одами айланиб юрганмиш.

– Ўзимизданми?

– Ҳа, Нусратов деган йигит экан.

– Э, у бир мишиқи бола, шундан чўчиб ўтирибсизми?

– Ўйнашманг, улар билан ўйнашманг. Шу мишиқилари ёмон.

Уларнинг гапи чала қолди. Пункт мудири билан қабул қилувчи олдинма-кетин кириб келди.

– Қанча пахтанг бор? – деб сўради завод директори.

– Ҳозирча юзта, – деди қабул қилувчи.

– Ҳаммасини акангга ёз. Шу ўн кунлик аканг айтгандек бўлиши керак. Бошқаларни сал тортиб қўй.

– Хафа бўлишади-да.

– Ўзим тушунтираман. Бу йил ҳосил яхши, ҳеч ким доғда қолмайди, нима дедингиз, Тўхтамиш Омонтурдиевич?

– Сизлар бор, нима ғамимиз бор.

– Бўпти, сен боравер, – деди завод директори қабул қилувчига. – Ана, иш пишди, директор бува, энди уйингизга бориб, янгамни хурсанд қилаверинг. Менам борай.

Тўхтамиш кассирни уйида тушириб қолдириб, идорага келди. Ичкарига кириб диванга ёнбошлади. Бўлим бошқарувчиларининг ҳолати кўз олдига келиб, кулимсиради. “Иштони йўқлар иштони йиртиққа кулиб нима қиларкин? Аҳволи маълум-ку, ҳаммасининг. Зўрман дегани тўқсонга етиши мумкин. “Ҳотамтой”нинг ишни бузгани бир жиҳатдан яхши бўлди. Энди тилим узун. Ўзлари ялиниб келишади. Орада гувоҳсиз битади иш. Нур устига-нур! “Ҳотамтой” билан кейин гаплашаман… Завод директорининг иши қизиқ. Ростдан қўрқяптими? Нусратовданми? Бе, бу бола гапини эплаб гапиролмайди-ку. Комилнинг ишини ёп, дедик, индамай ёпди. Пунктга келган бўлса иш билан келгандир. Ё директор пункт мудири билан тил топишмай турибдими? Ҳар ҳолда, мудир янги. Акахонларнинг одами экан, латтачайнарга ўхшамайди. Орқасида тоғ бўлгандан кейин шу-да. Ҳайронман, наҳот, директор иккови муроса қилолмаса? Йўқ, директор вос-вос бўлиб қолган. Пули битлаб кетган, ғимирлаб, эс-ҳушини олиб қўйган…”

Соат тунги иккига занг ургач, ўрнидан турди.

* * *

Бу асар шакл ва услуб жиҳатидан ўзим учун ҳам, адабиётимиз учун ҳам янги эди. Шунинг учунмикин ўқувчилар яхши кутиб олишди. Ҳозирга қадар кўп марта қайта нашр қилинди. Ўшанда эса “Ёшлик” журналидаги укаларимиз асарни нари-бери қилишга уриниб кўришди. Аввалига “юқорининг қора рўйхатида” турувчи адибнинг асарини босишга иккиланишди. Бу хатар бартараф бўлгач, билиб-билмай таҳрир қила бошлашди. Чизилган саҳифаларни кўриб, эсим тескари бўлиб кетаёзди. Айниқса, Комилнинг денгизга тиззасига қадар тушиб пиво ичиши ҳақидаги жумладан ғазабландим. Асарда Комил соҳилда ўтирган эди, таҳрирдан сўнг денгизга тушиб қолибди. Талаша-тортиша кўп таҳрирларни, тузатишларни бекор қилдирдим. Асар босилиб чиққач, бир неча кун давомида яхши-ёмон фикрлар эшитиш илинжида, ҳатто хавотирда юрдим. Шундай кунларнинг бирида ижодкор опамиз Турсуной Содиқова Андижондан каминани суриштириб келдилар. “Чархпалак”ни йиғлаб ўқидим, раҳмат”, деб мақтаганларидан сўнг кўнглим ёришди. Танқид оқимига учрашдан хавотирланишим асоссиз экан, “Чархпалак” “Ёшлик” журналининг йиллик мукофоти билан тақдирланди. Дарвоқе, китоб нашрга тайёрланаётганда ёш адабиётшунос дўстларимиздан бири асарни ўзича таҳлил қилиб, мутлақо яроқсизга чиқарибди. Бу тақризни муҳаррир Машраб Бобоев, Носир Фозилов билан бирга ўқидик. Машраб ака “Довдир укангиз нималарни ёзиб келибди?” дедилар Носир акага қараб. “Тоҳир унинг қиссасини танқид қилган эди. Шунинг аламини олибди-да”, дедилар Носир ака кулиб. Кейин “Бу тақризга сиз мутлақо аҳамият берманг”, деб кўнглимни кўтарган бўлишди.

Кейинроқ мен учун яна бир кутилмаган мукофот берилди. Ўсимлик ирсияти билан шуғулланувчи олимларимиздан бири мени йўқлаб келиб, “Бизни ўйлантираётган масалани сиз анча олдин фантастика усулида баён қилган экансиз. Биз сиз китобда ёзганингиздай фазогирлар билан боғландик. Коинот орбитал станциясида чигит экилиб, ундирилди. Фазогир Жонибеков ғўзани ниҳол ҳолида Ерга олиб тушди. Ингичка толали нав бўлгани учун Сурхондарёга экиб, ҳосил ҳам олдик. Натижа яхшидай туюлганди, аммо кутилмаган ҳолга дуч келдик: чигитлар пуч чиқди. Лекин тажрибамиз пуч эмас, иш тўхтамайди, давом эттиряпмиз. Олимларнинг миннатдорлиги сифатида коинотда чигит экилган идиш билан “фазовий бир чаноқ пахта”ни сизга совға қиламиз”, деди. Тақдим этилган шаффоф идиш спортчиларга бериладиган кубокни эслатарди, фақат безаклар ўрнига икки биқинида икки найча уланадиган мослама бор эди. Найчаларнинг бири тупроққа намлик, иккинчиси кислород бериб, ундирилган ғўза ниҳолига қувват берган экан. Бу “фазовий мукофот”ни алоҳида қадр билан сақлаяпман. Мендан кейин фарзанду набираларим буни қадрлайдими ё йўқми, шундан озгина ташвишим бор.

Бу асар тақдирига доир яна бир воқеа бор:

Москвада Ўзбекистон ёзувчиларининг янги асарлари муҳокамаси режалаштирилганини эшитгандим. Одатда бунақа тадбирларга номдор ёзувчилар чақирилади. Шу боис бу хабарга аҳамиятсиз қарадим. Лекин СССР Ёзувчилари союзи ҳузуридаги ўзбек адабиёти кенгашининг котиби Собит Мадалиев қўнғироқ қилиб, мени довдиратиб қўйди.

– Нега “Чархпалак”нинг таржимасини жўнатмаяпсиз?– деди дабдурустдан.

– Нега жўнатишим керак? – дедим ажабланиб.

– Муҳокамада иштирок этишингизни билмайсизми? Тасдиқланган рўйхатда борсиз-ку? Айтишмадими?

Ажабланарли жойи ҳам шунда: ҳеч ким айтмаган эди. Орадан тўрт-беш соат ўтгач, яна қўнғироқ қилди:

– Эртага Одил Ёқубовнинг дўсти Москвага келаётган экан, ўша кишидан бериб юборинг. Мен Одил ака билан гаплашдим.

Сўзма-сўз таржима тайёр эди. Яхшилаб ўраб, Одил аканинг ишхоналарига бордим. У дамда “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасида Бош муҳаррир эдилар. Кайфиятлари чатоқ эканми, Собитжоннинг илтимосини айтишим билан, ғазабдан портлаб кетаёздилар:

– Мен сенларга курерманми, Москвага югурадиган. Ё фалсафа фанлари доктори сенларнинг ҳаммолингми юкларингни ташиб олиб борадиган!

Бу гаплардан кейин индамайгина чиқиб кетишдан ўзга чора йўқ эди. Тўғри аэропортга бордим. Москвага учадиганларни рўйхатга олиш бошланган экан. Навбатда турганларга разм солиб, бир йигитга яқинлашиб саломлашдим-да, ўзимни таништириб, илтимосимни айтдим:

– Бу ўрамда янги асарнинг русча таржимаси бор. Москвага борганингизда қўнғироқ қилсангиз, Собитжон деган йигит келиб олиб кетади, – дедим.

Нотаниш йигит илтимосимни малол олмади, “Эртага эрталаб етказаман”, деб кўнглимни тинчлантирди.

Москвага йигирмага яқин ижодкор жамоа бўлиб бордик. Беш-олти адибнинг асари муҳокама қилинса, қолганлар шунчаки иштирокчи экан. Икки кун олдин поездда йўлга чиққанларнинг вазифаси муҳокамадан кейинги зиёфатни қойилмақом қилиб тайёрлашдан иборат эди. “Чархпалак”нинг таржимаси москвалик ижодкорлар қўлига уч кун олдин келиб тушибди. Бошқа акаларимизники бир ой олдин юборилган экан. Айримлариники сўзма-сўз таржима эмас, бадиий таржима! Олқишлар ҳам шунга яраша янграши, муҳокама охирига қўйилган “Чархпалак”нинг эса шунчаки тилга олиниши кутилган бўлса керак. Аммо кутилмаганда олқиш муҳокама сўнгида айтилди. Русларнинг машҳур шоираси Рима Казакова уюшмадаги ўзбек адабиёти кенгашининг раиси эдилар. Каминанинг асарини ўзлари ўқиган эканлар, юқори баҳо бердилар. Мен танимайдиган москвалик адабиётшунос ҳам бу фикрни маъқуллагач, бир аёл сўз сўради:

– Мен кенгаш аъзоси эмасман. Халқаро адабиёт институтида дарс бераман. Миллатим татар бўлгани учун ўзбек адабиётини аслиятда ўқиб бораман. Мен “Чархпалак”ни “Ёшлик” журналида ўқиб, таржима қила бошлаганман. Айрим бобларини институт талабаларига ҳавола этганман, бадиий маҳорат дарсида фойдаланяпмиз, – деганда ҳамроҳ акаларимизнинг айримлари ажаблангандирлар, бошқалари ҳайратланишгандир, яна бирлари… буниси менга қоронғи. Чунки уларни кузатмадим. Очиғи, мақтовлардан кўнглим яйраб кетди.

Муҳокамадан кейин уюшма ресторанида тўкин зиёфат бошланди. Ярим соатча ўтириб, қайтмоқчи эдим, Рима Казакова ёнимга келиб ўтирдилар.

– Асарингизни ўқиб, мен сизни Одилнинг тенгдошидир деб ўйлабман. Ёш экансиз, шуларни ёзишдан қўрқмадингизми?

– Қўрқадиган жойи йўқ шекилли, ҳамма биладиган гапларни ёздим.

– Ҳамма билмайди, масалан мен. Ўзбекистонда кўп бўлганман, лекин бунақа дард борлигини сезмаганман. Цензура босиб қолган гапларингиз ҳам бордир?

– Бўлиши табиий-ку?

– Русча таржимасида тикланг. Сизни яна бир марта табриклайман. Кўринишингиздан ювошга ўхшайсиз, лекин қиссани ўқиган киши сизни қаҳри қаттиқ одам деб ўйлайди…

– Тўғри сезибсиз, отамга ўхшаган ювошман. Лекин биз қаламга олаётган ҳаётнинг қаҳри қаттиқ.

– Аниқ баҳоладингиз…

Муҳокамага контр-адмирал Ғафуровни ҳам таклиф этган эдим, нечундир келмадилар. Кечки пайт қўнғироқ қилгандим, Кремлда ушланиб қолганларини, эртага ҳам кун бўйи банд эканларини айтиб узр сўрадилар. Эртага кеч соат 12да кетишимни билиб, “Меҳмонхонангда ўтириб тур, бирга овқатланамиз, ўзим кузатиб қўяман”, дедилар. Ваъда қилганларидек, кечки овқатланишга етиб келдилар. Бир неча марта учрашган бўлсам-да, адмирал либосида кўрмаган эдим. Жуда ярашаркан.

– Офицерлар уйида ветеранларнинг йиғини бор эди, уйга бориб кийим алмаштиришга вақтим бўлмади, – дедилар узрли оҳангда.

– Шундай келганингиз менга яхши, кўрганлар “адмирал билан чой ичяпти”, деб ҳавас қилади, – дедим ҳазиллашиб.

Кўчага чиқмай, меҳмонхонанинг ресторанига кирдик. Адмирал либоси таъсир қилдими, тўрдан жой беришди. Ҳазилимга фаришталар “омин” деганмиди, ҳамроҳ ёзувчи акаларимиз ҳам шу ресторанда экан, дарров эътибор қаратишди. Одил ака дўстлари – фалсафа доктори билан бирга эканлар. Уч-тўрт мартамикин, қараб-қараб қўйиб, сўнг имлаб чақирдилар:

– У одам ким? – дедилар.

– Бу киши аввал атом сув ости кемасининг командири бўлган эканлар. Ҳозир СССР олис космик алоқалар марказининг директори бўлиб ишлайдилар.

– Сиз у одамни қаердан биласиз?

– У одам мени билади, – дедим қувлик билан.

– Чақиринг, биз билан ўтиринглар, – дедилар Одил ака кулимсираб.

Шу онда кибр шайтони мени бир чимдиб олди. Ўтган ҳафтадаги “мен курерингми, дўстим ҳаммолингми”, деган гапларига жавобан “У одам курерлар ва ҳаммоллар билан бирга ўтирмайди”, дегим келди. Лекин шукрки, ақлимга бўйинсунган одобим бунга йўл бермади. Орқага қайтиб адмиралга устознинг таклифини айтган эдим, ёзаётган ҳикматлар китобидан сўз бошлаб қўйганлари учун тургилари келмади, “Шарқ ривоятларини танлаш масаласида сен билан фикрлашиб олишим керак, уларни аралаштирма”, деб гапни ҳарбийчасига қисқа қилдилар. Одил аканинг ёнларига қайтиб, “Кун бўйи мажлисда ўтириб чарчабдилар, ҳозир турмоқчилар”, дедим.

Бу муҳокамага отланишдан аввал Ўлмас Умарбеков билан учрашганимда “Вақтида хабар беришмабди, тушунмовчилик бўлибди”, дегандилар. Ёзувчилар уюшмаси томонидан бунақа “тушунмовчиликлар” аввал ҳам бўлганди, кейин ҳам неча мартадир такрорланди. 1984 йили “Дружба народов” нашриёти “Узбекские повести” деган номда беш адибнинг қиссаларини жамлади. Булар орасида камина ҳам бор эдим. Собит Мадалиев менга китоб юбориб, “Яқин ойларда китобнинг муҳокамаси бўлади, келасиз”, деди. Ўша даврларда кимлар учундир Москвага бориш мартаба саналарди. Дастлаб менда ҳам шундай ғурур бўлган, лекин бориш-келиш, қандайдир мажлисларда қатнашишга қизиқмай қўйган эдим. Шунинг учун китобнинг чиқишидан қувонсам-да, Москвага даъват этилганимдан шодиёналик туғилмади. Орадан 3-4 ой ўтиб, бу мажлисга таклиф этилувчилар рўйхатидан ўчирилганимни билганимда ҳам қайғуга берилмадим. Буни ҳам “тушунмовчилик” деб изоҳлашди. Аслида рўйхатдан атайин чиқарилганимни ўзим билгандим. У кунлари Сарвар Азимовнинг Ёзувчилар уюшмаси раислигидан олинишига қарши бўлганим учун қанчадир ижодкорлар қаторида камина ҳам Раъно Абдуллаеванинг “қора рўйхати”га тушган эдим. Ҳеч қаерда ишламасдим, газеталардаги мақолаларим тўхтатилган кунлар. Тирикчилик учун радиога эшиттириш тайёрласам, қалам ҳақини бирор дўстим номига ёздириб олардим. Марказқўмнинг зийрак нигоҳи остида турган Ёзувчилар уюшмаси шунақа пайтда мени Москвадаги йиғинга юбора олармиди? Мен буни тушундим, лекин китобга биргаликда жамланган тўрт дўстимнинг бу ҳақда каминани огоҳлантирмаганидан ажабландим. Эҳтимол уларга “Тоҳир Маликка билдирманг”, деб топшириқ беришгандир. Қарангки, Тошкентда шундай тўсиқ қўйилгани билан бу кичик анжуманда қатнашиш насиб этди. Дўстларим сафарга тайёргарлик кўраётган пайтларида менга Москвадан чақирув-даъватнома телеграммаси келди. СССР Ёзувчилари Союзи ҳузуридаги фантастика ва детектив кенгаши мени навбатдаги кенгашга чақирган экан. Телеграммани олган заҳотим Собитжонга телефон қилдим.

– Пайшанба куни Москвада бўламан, менга топшириқларингиз борми? – деб сўрадим.

– Нега пайшанба? Душанба куни келишингиз керак-ку?

“Узбекские повести” китоби муҳокамаси сешанба кунига белгиланганини мен шундагина билдим. Аввалига “суймаганга суйкалма” мақолига амал қилмоқни маъқул кўрдим. Аммо Собитжоннинг гапларидан кейин борадиган бўлдим. “Бир ўқ билан икки қуён урилди”, деганларидай, бир боришда икки мажлисда қатнашдим. Мажлис ўтди, кимдир кимнидир мақтади. Лекин ҳеч ким дунё адабиёти шоҳсупасига ўтирмади. Қандай борилган бўлса, шундай қайтиб келинди. Буни русларда “Много шума из ничего” дейишади. Биз “Беҳуда шов-шув” десак ҳам бўлаверади.

1997 йили Туркияга сафар қилган чоғимда тарихий обидаларни зиёрат қилиш баробарида ёзувчилар билан танишишни ҳам ихтиёр этдим. Илтимосимга кўра, мени Туркия Ёзарлар Бирлиги Башкани (раиси) билан учраштирдилар. Суҳбат чоғида мен авваллари Осиё ва Африка ёзувчилари конференцияси ўтказилиб туришини эслатдим. Совет Иттифоқи тугагач, бу ҳаракат ҳам сўнди. “Энди туркий халқлар адабиёти дўстлигини йўлга қўйсак бўлмайдими?” деган таклифимга башкан жаноблари:

– Маъқул гапни айтдингиз. Биз шундай ҳаракатни бошладик. Дастлабки тўплантини ўтказдик. Сизлардан бир ёзувчини таклиф қилган эдик. Янглишмасам, Тоҳир Малик эди, бизга жавоб қайтардиларки, Тоҳир Малик афандимиз хонимлари оғир хаста эканлари туфайли даъватимизни қабул эта олмабдилар. Биз бундан кўп маъюс бўлдик.

Бу гапларни эшитиб, ўз қулоғимга ишонмадим.

– Тоҳир Малик деб янглишмадингизми? Менинг биттагина хотиним бор, Худога шукр у соппа-соғ!

Раис бир тўп қоғозларни варақлаб ичидан биттасини ажратиб олиб менга узатди. Чиндан ҳам мен таклиф қилинган эканман. Ўзбекистон Ёзувчилари уюшмасидаги кимдир менинг номимдан рад жавобини ёзиб юборибди. Конференцияга келмаган бўлсам-да, ташкил этилаётган Ёзувчилар бирлиги ҳайъатига мени сайлашибди. Хорижлик дўстларнинг эътиборидан қувондим.

Тошкентга қайтгач, сафар таассуротларимни айта туриб, бу воқеани ҳам эслаган эдим, даврадаги дўстлардан бири “тушунмовчилик бўлибди-да”, деди. Яхши ҳамки ўзбек тилида “тушунмовчилик” деган сўз бор, кўп айблар юзига парда тортишга ярайди…

“Гулистон” журналидаги фаолиятимга бевосита бўлмаса-да, билвосита алоқадор воқеалар билан чалғишга тўғри келди. Бу гапларни мазкур ўринда бўлмаса, кейинроқ барибир баён қилардим, шу боис каминани чалғишда айбситмайсиз, деган умид билан яна 1975–1978-йилларга қайтаман.

Ҳамма гап ўша “лекин”да…

“Гулистон” журналида Мурод Хидир бошқарувчи бўлим тарихимиз бойлигига оид кўп ибратли мақолаларни мунтазам бериб борарди. Қадимда шаҳарларимизнинг сув таъминоти ҳозир “водопровод” деб номланган усулда амалга оширилган, сопол қувурлардан фойдаланиб, ҳатто фавворалар қурилган, деган маънодаги мақола эълон қилингач, самарқандлик тарихчи олимларимиздан бири Москвага танқидий хат юбориб, журнални тарихни идеаллаштиришда, ёшларни миллий маҳдудлик руҳида тарбиялашда айблабди. Назаримда, бу олим дунёдаги илк фаввора Петергофда қурилган, деб ҳисобласа керак. Москва бу хатни республика марказқўмига, улар эса тартиб-қоидаларига кўра, “Муҳокама қилиб, жавобини билдиринглар” деган илова билан таҳририятимизга жўнатишди. Муҳокама қилинди, мактубнинг қуруқ сафсата экани айтилди. Асқад ака муҳокамани якунлаш чоғида кулимсираб туриб бир гапни айтдилар.

– Журналимизнинг пешонасидаги ёзувни унутманглар: “Ўзбекистон компартияси Марказий комитетининг ойлик ижтимоий-сиёсий, адабий-бадиий журнали”. Татаристонда ҳам бизникидай журнал бор. У ҳам партиянинг журнали. Фақат ёзуви бошқачароқ, бизнинг тилга ўгирсак: “адабий-бадиий лекин ижтимоий-сиёсий журнал” бўлади. Ҳамма гап ўша “лекин”да. Биз йўлимизни ўзгартирмаймиз. Халқ учун керакли гапни айтиш биринчи ўринда туради. Лекин… “лекин”ни унута олмаймиз. Ижтимоий бўлимнинг мақолалари бизни қалқон каби ҳимоя қилиб туради.

Зўрларнинг зўрини билурмисан сен:

филдан балки арслон зўрроқ?

Энг зўри – одамдаги олтинчи бармоқ!

Шундай ҳам бўлди. Танқидий мақоланинг асоссиз экани “совет турмуш тарзи” атрофлича ёритилаётгани билан исбот этилди. Бундай “юмалоқ хатлар” кейин ҳам ёзилиб турилди. Юрий Медведев “Комсомольская правда” газетасида ишлаётганида “Энг кўп “юмалоқ хат”, айниқса “тарихни идеаллаштиришяпти” деган шикоятлар сизлардан келади, уч юз йиллик мадраса биносини маданий ёдгорлик сифатида таъмирлаб қўйишнинг нимаси ёмон?” – деб бир латифа илова қилган эди.

– Бир жойда учта зиндон бор экан. Ҳар бирида учтадан маҳбус ётганмиш. Бир зиндоннинг атрофини қуролли соқчилар ўраб олишганмиш. Иккинчиси оғзида бир соқчи ва ўн қути ароқ турганмиш. Учинчи зиндонни эса ҳеч ким қўриқламасмиш. Хориж сайёҳи бундан ажабланган экан, тушунтиришибди: биринчи зиндонга яҳудийлар ташланган экан. Улар бир-бирига ёрдам қилиб чиқариб юборишга ҳаракат қилаверишаркан. Биттаси энди озодликка чиқай деганда соқчилар қўндоқ билан уриб пастга тушириб юбораркан. Иккинчисида руслар ётган экан. Улар ҳам бир-бирига елка қўйиб тепага кўтарилишга ёрдам бераркан. Бирови зиндон оғзига етгани ҳамон соқчи қўлига икки шиша ароқ тутқазса, қайтиб тушиб кетавераркан. Учинчисида ўзбеклар бор экан. Улардан бири тирмаша-тирмаша тепага кўтарилган чоғида пастдаги “дўстлари” оёғидан тортиб олаверишаркан…

Кулги учун тўқилган бу гапларни ўзга миллат вакилидан эшитиш дилни вайрон қилиб юборарди. Латифа замирида озгина бўлса-да, ҳақиқат мажудлиги учун кулимсираб қўйишдан ўзга чорам ҳам йўқ эди.

“Гулистон”га келмай туриб, радиода ишлаётганимда бир воқеага гувоҳ бўлгандим. 1973 йил эди шекилли, Ўзбекистонда Совет адабиёти кунлари ўтказилди. Совет даврида бунақа дабдабалар беҳисоб эди. Халққа қанчалик нафи борлигини билмайман-у, лекин тўкин дастурхонли зиёфатларда меҳмонларнинг бўкиб ичишларига ўзим кўп гувоҳ бўлганман. Ўша йили ҳар бир жумҳурият ҳамда Москва ва Ленинграддан 150га яқин меҳмон келди. Улар 20-25 кишилик гуруҳларга бўлиниб, ҳар бир вилоятга “юриш” қилинди. Мен мухбир сифатида Наманган ва Андижонга борувчи гуруҳга қўшилдим. Меҳмонларни Ҳамид Ғулом билан Эркин Воҳидов кузатиб боришди. Наманганда меҳмонларни колхоз боғига жойлаштиришгач, дорбозларнинг томошасига олиб боришди. Биз дорбозларнинг томошасини қадрият сифатида кўрамиз, меҳмонларга ҳам кўз-кўз қилаверамиз. Назаримизда бунақа дорбозлар фақат бизда бордек. Тўғри, қадрлашимиз, фахрланишимиз ўринли. Лекин дорбозлик дунёнинг кўплаб мамлакатларида, бу ёғи Ҳиндистону Хитой, у ёғи – Қофқазу Европа юртларида қадимдан мавжудлигини ҳам унутмаслигимиз керак. Ўшанда меҳмонлар томоша қилдилар-у, ҳайратланмадилар. Уларнинг ҳайрати кечки зиёфатда сезилди. Хориж юртларида саёҳатларга бориб турадиган шоирлар учун қишлоқ меҳмонхонасининг шароити, айниқса, ҳовли этагидаги ҳожатхонаси ҳам “ҳайрат” уйғотган эди. Навбатдаги ҳайрат эртасига чошгоҳ пайтида бўлди. Меҳмонларни Катта Наманган канали қурилишига олиб бордилар. Кун тиккага келган, кечаги майхўрликдан кейин барчаларининг боши гаранг. Буни фаҳм этмаган партия ходими қурувчиларнинг фидокорона меҳнати ҳақида тинмай гапиради. Бундан безган белорус шоири охири:

– Азиз ўртоқ, биз бу ерда қуёш нурида куйиб, нимани пойлаб турибмиз? – деб сўради.

– Биз сизга ҳозир туннель (лаҳм йўл) ичидаги портлашни кўрсатамиз, – деди ходим.

– Нима? Биз портлаш қанақа бўлишини билмас эканмизми?!

Урушда мингларча портлашларни кўрган шоирнинг ғазаби нечоғли бўлганини ўзингиз тасаввур этаверинг. Мен эсам унинг росманасига сўкиниб юборганини эслаш билан чекланаман. Ҳамид Ғулом воқеадан тезлик билан хулоса чиқариб, меҳмонларни тўхтаб турган машиналар томон бошладилар. Меҳмонларни портлашни кутиш машаққатидан қутқардилар, лекин партия ходимлари белгилаган режадан ташқарига чиқа олмадилар. Режага кўра, тўкин дастурхонга етиб бориш учун эллик чақиримдан кўпроқ йўл босиш керак экан. Катта Наманган каналининг бош қисми, насослар ўрнатилган жойга етиб боргунча уч жойда тўхтаб, совет шоирларини узоқдан бўлса-да “кўришга муштоқ” аҳоли билан учрашиб ўтишлари шарт эди. Назаримда шоирлар онадан туғилганларига пушаймон бўлмагандирлар-у, лекин Намангандаги “Совет адабиёти байрами”га келганларидан афсусда эдилар. Брезент чодирдаги ишчилар ошхонасига тўкин дастурхон тузалган эди. Аввал насосхоналарини кўрсатишмоқчи эди, меҳмонларнинг ярмидан кўпи тепага чиқишни истамай, ошхона томон юрди. Кун пешиндан ўтган, эрталабки бош оғриққа энди очлик азоби ҳам қўшилган эди. Меҳмонлар мулозаматни кутмай, дастурхонга “ҳужум” бошладилар. Таомилга кўра қадаҳ сўзлари ҳам айтилди. Лекин меҳнат аҳлини шарафловчи ҳаяжонли гаплар ўрнига мезбонлар кўнгли учун миннатдорчилик билдирилди.

Эртасига наманганликлар меҳмонларни Балиқчига қадар кузатиб боришди. Андижонликларнинг кутиб олишларидаги тантана, байрам файзи ўзгача эди. Меҳмонлар Саҳройи Кабирдан эсон-омон ўтиб, Боғи Эрамга кириб қолгандай бўлдилар. Ўша йиллари Андижонга Бектош Раҳимов раҳбар эдилар. Табиатан халқпарвар бўлган бу киши борган жойларини обод қилардилар. Неча йилдир Хоразмда ишлагач, Андижонга келиб жуда катта ишларни амалга ошира бошлагандилар. Мухбирларни Балиқчидан Андижонга олиб келган машина ҳайдовчиси йўлда Бектош акани кўп мақтади.

– Хўжайиннинг мақтовини ошириб юбормадингизми? – деди ҳамроҳларимиздан бири.

– Машина обкомникимас, обком бува менинг хўжайиним ҳам эмас. Мақташимнинг сабаби, ана, қаранг, йўллар қандай текис бўлиб қолди. Шопирга нима керак, текис йўл керак, – деб оддий ҳақиқатни баён қилди.

Меҳмонларни колхоз боғига эмас, обкомнинг барча қулайликлари мавжуд хос меҳмонхонасига жойлаштиришди. Ҳар бир меҳмонга алоҳида хона жиҳозлаб қўйилган эди. Балиқчида енгил тамадди қилинганига қарамай, бу ерда ҳам лаззатли таомлар ноёб ичимликлар билан “ачомлаш”ди. Аъло кайфиятдаги меҳмонларни Бектош Раҳимов обкомдаги хоналарида қабул қилиб, Андижон тарихидан сўзлаб бердилар. Сўнг кўча сайрига чиқилди. Шаҳар марказидаги қадимги мадраса биноси кўп йиллар илгари яҳудий ямоқчиларнинг артелига берилган эди. Бектош ака уларга бошқа жой бериб, мадрасани таъмирлаб, Адабиёт музейига айлантиргандилар. Меҳмонларни шу томонга бошлашди. Кўча юзидаги чойхоналардаги сўриларда оқ яктакли, оқ соқолли қарияларнинг ўтирганини кўриб, барчанинг кўнгли яйради. Музей билан таниша туриб хонақоҳга кирилгач, Ҳамид Ғулом бу масканнинг тарихидан сўзлаб, Эркин Воҳидовга юзландилар-да “Битта ғазал ўқиб беринг”, деб илтимос қилдилар. Эркин ака Алишер Навоий ва Мирзо Бобурнинг ғазалини эҳтирос билан ўқидилар. Меҳмонлар гарчи ғазал мазмунига тушунмасалар-да, хонақоҳдаги овоз жаранги ва оҳангдан таъсирландилар. Бу ердан чиқиб, Катта Фарғона каналининг бошланиш қисмига олиб бордилар. Сув бўйидаги боғда жаннат роҳати мавжуд эди, меҳмонлар янада ҳузурландилар. Канал қурилиши тарихи музейи билан танишган бўлиб, сув бўйида яйрадилар. Меҳмонлар орасидаги бир шоир ҳаммадан кўра эътиборлироқ эди. Давид Регистонни Совет Иттифоқи мадҳиясини ёзган Эл Регистоннинг ўғли бўлганидангина эмас, балки “Дружба народов” аталмиш нашриётда назм бўлимини бошқаргани учун қадрлашарди. Турли жумҳуриятларнинг вакиллари бўлган шоирлар Москвада китоб чиқаришни истасалар, энг аввало шу одамнинг кўнглига йўл топишлари лозим эди. Балиқчилик жону дили бўлган бу шоир ўзи билан қармоқларини ҳам олиб юрар экан. Сувни кўрди-ю, бошқалар музейни томоша қилаётган маҳалда меҳмонхонага бориб қармоғини олиб келди. Афсуски, мақтанадиган иш бўлмади, қармоғига итбалиқ ҳам илинмади. У асабийлашаётган пайтда Ҳамид Ғулом хизмат қилиб юрган андижонлик шоир акамиз Олимжон Холдорни чақирдилар.

– Москвада китоб чиқаришни истасанг, эртага тонгда бу акангни балиқ овига олиб борасан. Қармоқ ташлаши билан иккитадан балиқ илинадиган бўлсин. Шунақа жой борми?

Олимжон ака “бор” дегач, Ҳамид ака меҳмонни овутиб, эрталабки овга руҳлантирдилар.

Нонушта пайтида шоир Давид Регистон ўндан зиёд балиқни ипга териб, ошхонага тантана билан кириб келганда барча уни қарсаклар билан олқишлади. Назаримда шоирлар балиқчи ҳамкасбларини эмас, Берлиндаги Рейхстагка Ғалаба байроғини илиб қайтган қаҳрамонни шарафлаётгандек эдилар. Каминага маълум бўлишича, шоир акамиз, “қаловини топсанг қор ҳам ёнади”, деганларидек, меҳмонни Сирдарёга олиб борувчи йўл заҳматидан қутқариб, шаҳар аҳлига сотиш учун олиб келиниб, сақланадиган катта ҳовузга рўпара қилибдилар… Бу ҳол менга “Жавоҳир қўл” кулгили фильмидаги балиқ овини эслатади.

Нонуштадан кейин шаҳар биқинидаги “Боғи шамол” аталган янги истироҳат боғини кўрсатдилар. Боғ қурилиши ҳали ниҳоясига етмаган бўлса-да, меҳмонларда яхши таассурот қолдирди. Бу жойлар аввал қуп-қуруқ адир эди. Бектош аканинг ташаббуси билан сув чиқарилиб боғ қилинган бу жой ҳозир андижонликларнинг севимли масканига айланган (Бугун унда ҳузурланаётган ёшларга кексалар боғнинг тарихидан сўзлаб, Бектош ака ҳақларига дуо қилиб турсалар ажиб савоб бўлур эди. Бектош ака Андижондан Самарқандга ўтганларида ҳам бу каби ибратли ишларни давом эттириб, биринчи галда Регистонни обод қилишга аҳамият бергандилар. Самарқандлик бахшиларнинг таваллуд тўйларини нишонлаб, уларнинг хотираларини абадийлаштириб, халқ дуосини олгандилар).

Андижондан чиқиб, меҳмонларни Пахтаободга олиб бордилар. Қишлоқдаги мадраса биноси таъмирланаётган экан. Меҳмонлар наққошлар билан суҳбатлашиб, уларнинг маҳоратларига тан бердилар. Кейин колхоз боғига бошладилар. Гилослар ғарқ пишган, лекин мевалар сира терилмаган эди.

– Меҳмонлар ўз қўллари билан териб есинлар, деб тегмадик, – деди раис кулиб. – Обком бува мева топшириш режамизни ҳам бекор қилдилар.

Шу дамга қадар меҳмонлар дастурхондаги меваларни еб ҳузурланаётган эдилар. Боғда юриб, меваларни териб ейиш уларга алоҳида роҳат бахш этди. Дастурхон атрофида шону шарафлар, мадҳу санолар авж олди. Бир маҳал зиёфатга жўрабошилик қилаётган туркман шоири “Икки кундан бери хизматимизни бекаму кўст бажараётган шоир Олимжон Холдорга сўз берамиз”, деб қолди. Бу пайтда Олимжон ака ташқаридаги хизмат билан банд эдилар. Шунда Эркин Воҳидов:

– Олимжон Холдорнинг ўрнига гапирсам майлими? – деб ўринларидан турдилар.

– Сиз Олимжон Холдорнинг ўрнига гапиришингиз мумкин, лекин Олимжон Холдор Эркин Воҳидов ўрнига гапирмайди, – деган сўз ўйини билан ҳазил қилдилар.

– Мен бир нарсага диққатингларни қаратмоқчиман, –дедилар Эркин ака жиддийлашиб. – Кеча шаҳарда бир мадрасани, бугун бу ерда иккинчисини кўрдинглар. “Мадраса” – бугунги тил билан айтилганда “университет” дегани. Шаҳарларда билим масканлари борлиги табиий ҳол. Лекин қишлоқда университет фаолият юргизганини ҳамма ерда ҳам кўравермайсиз. Агар имкониятингиз бўлиб, республика бўйлаб сафар қила олсангиз, жуда кўп қишлоқларда бундай университетларни кўрасиз. Бугунги китобларда “Революциядан илгари ўзбек халқининг 99 фоизи саводсиз бўлган”, дейилади. Шубҳасизки, сизнинг юртингиздаги китобларда ҳам шу маълумот бордир. Сизлардан илтимосимиз шуки, юртингизга бориб, Ўзбекистондаги саводсизлик ҳақида сўз очишдан олдин, кўрганингиз бу мадрасаларни кўз олдингизга келтиринг. Ҳатто қишлоқларида ҳам университет фаолият юргизган халқ саводсиз бўлиши мумкинми?

Тўрт кун давом этган “адабиёт байрами”даги энг керакли гап шу бўлди!

Шомга яқин сафаримиз “қариди”. Бақувватроқ ёки камроқ ичган меҳмонлар самолётга ўз оёқлари билан юриб чиқдилар. Кўпчилигини андижонлик полвон йигитлар икки қўлтиқдан олиб кузатдилар. Биттасини тиббий замбилда олиб чиқишга тўғри келди… Бошкентга қайтгач, белорусиялик шоирдан сафар таассуротларини сўраганимда у ҳазил оҳангида шеър ёзганини айтиб, ўқиб берди. Маъноси: “Зиёфатлар шу даражада қуюқ бўлдики, биринчи дастурхондан иккинчисига эмаклаб бориш заҳматини енгиш ҳар биримиздан алоҳида қаҳрамонлик талаб қилди”. Буни эшитгач, Эркин Воҳидовнинг ҳам ҳикматли, ҳам армонли гаплари ҳавога учиб сингиб кетганини англаб кўнглим оғриди. Дастурхон дўстлари ҳеч қачон дил биродарлари бўла олмасликларини ўша сафар чоғи билдим.

Андижондаги икки мадрасанинг таъмирланишинибаён қилишдан мақсад: ўшанда усталарни ишга солиш билан масала ҳал бўлмаган. Қора кўнгил билан Москвага ёзилган кўплаб хатларга жавоб беришга ҳам тўғри келган. Агар Сталин даври бўлгандами… Афсусли жиҳати шундаки, бу хатларни руслар ёки украинлар эмас, ўзимизникилар ёзишарди…