Текст книги "Ҳаёт қайиғи (3 китоб)"

Ҳикмат Ўролов бармоқларининг титрашидан ноқулай аҳволга тушди. “Сездими ё сезмадими?” деган ҳадикда Анварга ўғринча қараб қўйди. “Ўйга толди… ҳикоят таъсир қилдими ё Холидийни ўйлаяптими? Келгани яхши бўлди… Ҳалол йигит. Кўнглида кири йўқ… Шунинг учун қийналади. Умр бўйи қийналиб яшашга маҳкум…”

Уй бекаси патнисда нон-чой кўтариб чиқиб, орадаги сукутни бузди.

– Вой эсим қурсин, дастурхон олмабман-ку, – деди у хижолат бўлиб.

– Ҳечқиси йўқ, маликам, – Ҳикмат Ўролов шундай деб ўрнидан чаққон турди-да, ёзув столидаги газитни олиб, курси устига ёйди. – Қўлбола дастурхон ҳам бўлаверади, сиз азият чекманг.

Уй бекаси биринчи қаватга тушиб кетгач, пиёлаларга чой қуйилди. Ҳикмат Ўролов гапни чалғитиб, мақолани эслашни хоҳламасди. Чойнакнинг тагида Холидийнинг мақоласи чоп этилган газит, икковининг кўнгли ҳам, хаёли ҳам шу гаплар билан банд. Аммо мақола туфайли жабр чеккан одам ўзининг бу майда гаплардан юқори эканини кўрсатишга тиришади. Анвар эса бунга тоқат қилолмайди. У ўзини оқламоқчи эмас, бироқ ҳақиқатни айтиши шарт.

– Домла, мен ҳу Тошмататхонада ростдан ҳам бор эдим, аммо… – деб гап бошлади Анвар. Бироқ мезбон сўзларини давом эттиришига йўл бермади:

– Сиз мени ранжитяпсиз, азизим, – деди Ҳикмат Ўролов, бош чайқаб. – Шу гапларга ишонадиган гўл одамга ўхшайманми?

– Домла…

– Гапирманг, азизим, гапирманг. Умр бўйи ўша идоранинг хизматини қилиб келган одам ёнингизга кириб ҳужжат титадими? Э… унинг найрангларини кўравериб… Тағин ҳам “домла Иноятуллони Ҳикмат Ўролов ўз қўли билан отган”, демабди. Шунисига хурсандман. Ҳамонки, шу мавзуда гап очдингиз, бир нарсани айтай: тўғри, домла Иноятуллони қамашганда кўплар қатори мени ҳам чақиришган. Мендан аввал Холидийни ҳам чақиришган. Менга унинг кўрсатмаларини беришган, ўз кўзим билан ўқиганман. Мана бу ердаги, –Ҳикмат Ўролов газитни бармоғи билан уриб қўйди, – гаплар ўзининг кўрсатмалари. Домланинг қўлларига кишан уриб берган Холидийнинг ўзи. Сиз ҳужжатлардаги менинг имзоимни кўрдингизми?

– Йўқ… қарамай чиқиб кетдим. Жаҳл келганда ақл кетади…

– Хижолат бўлманг, зарари йўқ. Ҳужжатлар вақти келиб яна қўлингизга тушса қараб қўярсиз. Мен кўп ёзмаганман. Ёзганларим аниқ эсимда: “Агар ҳалол олим мингта бўлса, мингдан бири домла Иноятулло, у шу мингнинг олдинги қаторида туради. Агар биттагина бўлса, демак, у шубҳасиз – домла Иноятулло”. Мени қийнашмади. Бошқа сўроққа ҳам чақиришмади. Шунга то ҳозирга қадар ҳайронман. Балки мен ёзиб берган қоғоз йўқотилгандир. Балки имзо бошқа қоғозга кўчирилгандир, буниси менга қоронғи. Мен ҳали ҳам ўша фикримда қатъий тураман: домла Иноятуллодай олим олдида биз сариқ чақа қимматига ҳам эга эмасмиз. Бундай дейишимга асос борми? Бор. Сиз айтинг, азизим, бизни тарихчи олим дейиш мумкинми?

Суҳбатнинг бу тарзда бурилиши Анварни ажаблантирди, бундай саволнинг берилиши эса ўйлантирди.

– Мен сиздан жавоб кутяпман, меҳрибоним, – деди Ҳикмат Ўролов. – Айтинг, бизни тарихчи олим дейиш мумкинми?

– Агар кеча бошқа гап айтиб, бугун бошқасини даъво қилаётганимиз назарда тутилса…

– Бу бошқа масала. Айтиш мумкинки, бу иймон масаласи. Унвонлар, илмий даражалар ҳам бошқа масала. Сиз менга бир сўз билан жавоб беринг: “ҳа”, ёки “йўқ”! Сўнг жавобингизни албатта изоҳлаб ҳам берасиз.

Ҳикмат Ўролов Анварнинг кўзларига тикилиб кулимсиради. Анвар бу саволга ақли етган даражада жавоб бера оларди, аммо унга мезбоннинг асл мақсади қоронғу эди. Шу боис жавобга шошилмади.

– Сиз қийналманг. Ўзим айтиб қўя қолай: йўқ! Сабаб: бир куни домла Иноятуллонинг уйларига борсам, заррабинга тикилиб ўтирибдилар. Сизда заррабин борми? Ҳа, менда ҳам йўқ. Хуллас, бир археолог олим домлага узум данакларини берибди. Данакнинг умри салкам минг йил эмиш. Археологнинг айтишича, Эски шаҳардаги қазилма пайтида ҳожатхона ўрнидан топилган эмиш. Домла Иноятулло археологлар билан яқин эдилар. Сиз археологлар билан охирги марта қачон учрашгансиз? Учрашганим менинг ҳам ёдимда йўқ. Хуллас, ўшанда: “Домла, бу сизга нима учун керак?” деб сўрадим. Домла: “Ҳақиқий тарихчи олим шуларгача аниқ билиши шарт. Ҳусайни узум ҳозир қандай, минг йил ва аввал қандай бўлган, минг йил ичида табиат қандай ўзгаришларни, нима сабабдан бошидан кечирди – биз билмасак, ким билади? Тарихий воқеалар билан табиатдаги ўзгаришлар орасида узвий боғланиш йўқми?” Хуллас, ўшанда ҳақиқий тарихчи олим – домла Иноятулло деб ишонганман. Биз китоб ўқиб, таҳлил қилиб, тарих илмини яратяпмиз, деб кериламиз. Бу китобларни бизгача кимдир ёзиб кетган. Биз фойдаланаётган адабиётларни араб ҳам, форс ҳам, фарангими немисми, жуҳудми ё русми, ким бўлса бўлсин, ёзган. Маълум бир ҳақиқатга ҳар бири ўз миллати фойдаси нуқтаи назаридан ёндошган ва баҳо берган.

– Худди шу нуқтада хато йўлга қадам қўйганмиз, – деди Анвар. – Биз қўлимизга жуҳуднинг китоби тушса, тарих шундай эди, деб жавраймиз. Немисники тушса, йўқ, бунақа эди, деб туриб оламиз. Мана, тарихга икки хил муносабатга ўзимиз ҳам гувоҳ бўлдик. Кечагина ундай девдик, бугун эса бундай. Қадимда шундай ҳол юз берганми? Берган…

Анвар “гапларини бўлиб ранжитмадимми?” деган маънода мезбонга қаради. Ҳикмат Ўролов унинг хавотирини сезиб, “дуруст гапиряпсиз, азизим, давом этинг”, дегандай жилмайиб қўйди. Анвар бундан дадилланиб фикрини давом эттирди:

– Биз ўша китобларга қул бўлиб юраверамиз. Мен борайинда Миролим домламиздан: “Темур замонида “тоифи” узум бўлганми?” деб сўрай. Турган гапки, у “Темурга узумнинг нима алоқаси бор”, дейди. Ҳолбуки, домла Иноятулло йўлини тутган, ўзини тарихчи олимман дейдиган одам буни билиши керак экан. Бир масалага икки хил қарашга виждонимиз қандай йўл қўяди. Кечагина Миролим домламиз Темурни қонхўр, деб, Темурнинг салоҳиятига ижобий баҳо бермоқчи бўлганларни ямламай ютган эди. Бугун эса акси: ким Темур жанг қилган, деса “Сен тарихга қонли кўйлак кийгизмоқчимисан!” деб юмдалаяпти. Қизиғи шуки, Темур ҳақида кеча ҳам шу зот асосий ҳукмни чиқарар эди, бугун ҳам. Баъзан ҳайрон қоламан. Бу Миролим деганлари, Темурнинг отаси уйланаётганида куёвжўра бўлганми ё Темур туғилганида киндигини кесганмикин?

Буни эшитиб Ҳикмат Ўролов қаҳ-қаҳ отиб кулиб юборди.

– Топиб айтдингиз, баракалла, – деди у ўзини кулгидан тўхтата олмай.

– У домламиз нари борса Темур ҳақида тўрт-беш китоб ўқигандирлар. Олтинчисини топиб, буни ҳам ўқинг, дейилса, мен бунақасини билмайман, деб туриб оладилар. Қаранг-а! У киши билмасалар ўша олтинчи китобнинг яшашга ҳаққи йўқ экан. Ўша олтинчи китоб юз йиллар давомида дунё олимларининг диққати марказида турган бўлса-чи? Сиз куляпсиз домла, аммо хафа бўлсангиз ҳам бир гап айтаман.

– Айтинг, азизим. Биламан, сиз ноҳақ гап айтмайсиз.

– Сиз, сизга ўхшаган олимлар нима учун Холидийга, Миролимга майдонни бўшатиб бергансизлар? Янчиб ташласаларинг бўлмасмиди?

– Янчиб… – Ҳикмат Ўролов кулимсираб, бош чайқади. – Сояни янчиб ташлай оласизми? Ахир улар замон ғоясининг соялари эдилар. Сиз ҳақиқатчи йигитсиз. Сизга ўхшаган йигитлар кўп, шундан хурсандман. Лекин орангизда ёш Холидийлар йўқми? Уларни янчиб ташлай оласизми? Саволимга ҳозир жавоб қайтарманг, жавобни вақт беради. Азизим, сиз баҳсни яхши кўрасиз, биламан. Сиздан ўтинчим бор: бугун баҳслашмайлик. Ундан кўра, найнинг ноласини тинглайлик.

Ҳикмат Ўролов нигоҳини яна китоб саҳифасига кўз югуртириб, хонада худди ўзидан бошқа ҳеч ким йўқдай, паст овозда ўқий бошлади:

 
Сиррим оҳу нолишимдан дур эмас,
Бу қулоқ, бу кўзда лек у нур эмас.
Тан ва жон ҳам жону тан мастур эмас,
Кимсага жон кўрмаги дастур эмас.
Най садоси оташедур, бод эмас,
Кимда оташ йўқ – у одамзод эмас…
 

Ҳикмат Ўролов саҳифадан кўзини олиб, хўрсиниб қўйди.

Унинг нима учун хўрсинганини Анвар эртасига фаҳмлаб етди.

* * *

Асқад ака бундай ғаламисликларни эътиборсиз қолдиришга уринардилар. Лекин ҳадеб дардни ичга ютавериш ўзларига зарар қилди. “Андишанинг оти – қўрқоқ”, деб ҳисобловчилар инсоф эгаларининг кушандаси экани сир эмас.

 
Менинг шайтоним бор,
Айёр шўхлик эмас,
Ёки бир елкамни қилганмас макон,
Бир қоп ёнғоқ экан, деб ҳам ўйламанг,
Менинг шайтон дўстим – чинакам шайтон.
 

Ана шундай ҳолатда яшамоқнинг мушкуллигини ҳис қилиб кўрайлик. Лекин бизга аёнки:

 
Ҳа, қўнғиз сасийди, булбул эса нолон,
Иши белгилайди ҳар зот мавқеини.
 

Ҳаёт фалсафасини ўқимоққа ҳар бир инсон интилади, адолатни ҳар ким ўзича талқин этади. Ҳар бир кишининг адолати ўзининг худбинлиги даражаси билан белгиланади.

 
Адолатни ҳеч ким қилмас садақа,
Ҳар қадаминг талафотли жанг.
Хатодан, сабоқдан манглайинг чақа,
Ҳансираб оёқда турасан аранг.
 

Асқад ака ижодни муқаддас деб билардилар. Вақтни ниҳоятда қадрлардилар. Турли йиғин ва мажлисларда иштирок этиш у киши учун нохуш эди. Баъзилар “адабиёт кунлари” деб аталмиш тадбирларда иштирок этишни ёқтирадилар. Асқад ака эса буни вақтни зое кетказиш, деб ҳисоблардилар. Туркияда бўлганимизда Аҳмад Лутфий Қозончи билан учрашиб уни одоб ва одат юзасидан меҳмонга таклиф этдик. У киши “Ўзбекистонда мен қиладиган иш борми?” деб сўрадилар. Биз юмуш йўқлигини, айланиб, ўйнаб келишларини айтдик. Шунда Аҳмад Лутфий: “Юмуш бўлмаса, бормоқликдан не наф? Менинг ўқийдиган китобларим кўп, ёзадиган гапларим кўп”, деб таклифимизни қайтардилар. Ўша ерда мен Асқад акани эсладим. Бир куни Асқад ака Ленинграддаги адабиёт кунларидан қайтганларида кўпчилик каби “Сафарлар яхши ўтдими?” деб сўрадим. Асқад ака кулимсираб “Ҳа, бир ҳафта умримизни совуриб келдик”, дедилар. Кейин қўшиб қўйдилар: “Эдуардас Межелайтис зўр гап айтди: “Асқад, Лев Толстой нима учун кўп ва яхши ёзган, биласанми?” деб сўраб, жавобини ўзи нақд қилиб қўя қолди: “СССР Ёзувчилари союзи Лев Толстойни шунақа йиғинларга чақиравериб вақтини олмаган, ижод қилишига халақит бермаган”.

 
Эзгулик – ёвузлик, ҳақиқат – ёлғон,
Булар орасида чегара бор-ку.
Негадир уларга қўймаймиз посбон,
Аслида энг хавфли чегара шу.
 

Асқад ака билан ишга доир масалалардан ташқари ҳаётнинг мураккабликлари ҳақида ҳам кўп гаплашган эдик. Асабийлашиб, тобим қочиб қолган маҳалда, ҳар қандай шароитда киши ўзини идора қила олиши ҳақида маслаҳатлар бергандилар. Ҳатто шифо учун зарур дориларни ҳам олиб бергандилар. Бошқа ишга ўтганимдан кейин бир куни бензин олиш учун навбатда учрашиб қолдик. Уч соатдан ортиқ навбатда турдик. Ўзбекистон халқ ёзувчиси, “Гулистон” журналининг Бош муҳаррири Асқад Мухторнинг “Москвич” автомашиналари бор эди. Уни “Жигули”га ҳам, “Волга”га ҳам алмаштираман, деб уринмаганлар. Хуллас, ўша навбатда ҳам ҳаёт ҳақида гаплашган, ҳам ғалати, ҳам ачинарли ҳолатларни кузатган эдик. Асқад ака бир нимадан таъсирлансалар ҳам дарров баён қилавермасдилар. Аммо муносабатларини кўз қарашларидан сезиш мумкин эди. Навбатда турганлар орасида инсофли, сабрлилар ҳам кўп эди. Аммо бошқаларни оёқости қилиш ҳисобига, ўз ишини тезроқ битиришга интилувчилар ҳам кам эмасди. Шунга яраша жанжал ҳам етарли эди. Хаёлим ўша жанжаллардан бирига чалғиганда Асқад ака: “Ҳа, Тоҳиржон, ўйланиб қолдингиз?” дедилар. Мен “Булар иймон эшиги олдида ҳам шундай навбат талашишса эди…” демоқчи бўлдиму гапим баландпарвоз оҳангда чиқишидан истиҳола қилиб: “Йигирма литр учун шунчалик жанжалми? Нон учун нима қилишар экан?” дедим. Оғир йилларда нон илинжида туни билан навбатда туриб чиқиш Асқад акага бегона эмасди. Асқад ака ўша кунларни эсладиларми, “Ҳайронман, нон деб бунчаликка борилмасди. Одамларга нима бўляпти?” деб хўрсиниб қўйдилар.

 
Ўзга очлик ёмон – кўзлар очлиги,
Ҳайвоний ҳисларнинг яланғочлиги.
Нажот топиларми бу офатлардан?
Қай йўсин уларга берамиз ёрдам,
Ким севгига ташна, ким меҳрга зор
Дунёда эътиқод қашшоқлиги бор…
Нажот топиларми бу офатлардан?
 

Ўшанда “Гулистон”даги аҳволдан ўзлари гап очдилар. “Шогирдлар” Ваҳоб Рўзиматовга қарши янги фитна бошлаган эканлар. “Ваҳобжоннинг бошига шундай оғир кулфат тушганда мен қандай қилиб уни ишдан бўшатаман?” дедилар алам билан. Кейин “Сиз ишдан кетганингизда ранжигандим. Тўғри қилган экансиз. Яна бир тўғри иш қилинг: ўзимизга қайтинг. Истаган вазифангизни бераман”, дедилар.

Ёзувчилар уюшмасида ишлаётганимда Асқад аканинг етмиш йиллик тўйларини ўтказиш бўйича тадбир тайёрлаб, қарорни котибият ҳукмига ҳавола этдик. Котибият таваллуд тўйи ўтказиш ҳақида қарор қабул қилди. Тўйбоши тайин этди. Ҳали истиқлолга етмаганмиз, советлар жамиятининг сўнгги йиллари, халқнинг аҳволи кундан-кун оғирлашиб бораётган дамлар эди. Котибият мажлисининг эртасига эрталаб Асқад ака келдилар. Қўлларида ариза. Мазмуни: “Халқ қийналаётган пайтда менинг тўй қилишим ярашмайди…”

Олтин балиқ ҳақидаги афсонани ҳамма билса керак. Асқад ака бу афсонани эслаш баҳонасида фалсафий маъно кашф этганлар. У киши тутилган олтин балиқни қўйиб юборадилар. Чунки:

 
Ундан тилайдиган тилакларим йўқ,
Нима ҳам тилайман? Қўшиқми?
Ғойибдан келмайди инсонга қўшиқ,
Қалбдан тилаш керак қўшиқни.
 

У ҳолда шоир нимани тиласин? Севгими?

 
Муҳаббатни олмайдилар тилаб,
Севги туғилар ўтда, қийноқда.
 

У ҳолда ором тилай қолсин. Ижодкорга ором жуда зарур.

 
Мен оромни тилаб олсам текин,
Ором берадими менга бу ором?
 

Энг яхшиси, бахт тилай қолсин…

 
Бахт тилай десам, уялдим:
Инсон бошим билан…
кичик балиқдан…
 

Ва ниҳоят, сўнгги учрашув. Ичга ютилган дардлар ўз ишини қилди. Асқад акани хасталик енга бошлади. Тўйга таклиф этиш баҳонасида уйларига бордим. Ёш боладек қувондилар. Тиллари яхши айланмас эди.

 
Ҳаммасига секин эришдим мен…
Ўлим қанча имилласа, майли,
Қанча кутгин деса, ҳозирман.
Бир умр кутишга ўрганган одам
Энди шошармидим? Собирман.
 

Ҳол-аҳвол сўраган эдим, одатлари бўйича кулимсираб: “Ўтирибмиз сергап бўли-иб”, дедилар. Кейин “Уйқу йўқ, “тундаликлар” ёзяпман. Одамлар кундузи “кундалик” ёзади, мен тунда “Тундалик”ни қоғозга туширяпман”, дедилар. “Тундалик”дан бир-икки фикрни ўқиб бердилар. Асқад аканинг вафотларидан кейин, садоқатли шогирдлари ҳаракати билан васият ўрнидаги бу асар “Уйқу қочганда” номи билан нашр этилди.

 
Туғилиш ҳамиша муқаррар эмас,
Бу – маълум ҳақиқат.
Ўлим ҳам ҳеч, мен ноҳақман, демас,
Бу – малъун ҳақиқат.
 

Ёзувчи билан биринчи ғойибона учрашув – “Опа-сингиллар” эди…

Сўнггиси “Тундаликлар”…

 
Мудҳиш бир лаҳза бор умр сўнггида…
 

Дастлабки кўришув кўзларида меҳр чақнаб турган киши билан эди.

Сўнггиси олам дарди чўктирган одам…

 
Ҳамма кунлар,
Бутун ҳаёт –
Иш учун,
Кураш учун.
Охирги кун –
Одамлардан
Розилик сўраш учун…
 

Умид улки, адабиёт муҳиблари ёзувчидан розидурлар, Аллоҳ устоздан рози бўлсин.

Умид улки, бизларга меҳр кўргазган устоз бизлардан рози бўлсинлар. Омийн, йа Роб ал-оламийн.

 
Ойни тишлаб чиқиб келар тун,
Ҳар юлдуз қалққанда кўкси тешилар…
Яхши тушлар кўринг, яқин-йироқдаги
Юрагимга яқин кишилар.
 

* * *

“Гулистон” мен учун унутилмас, қиёслаб бўлмас бир мактаб бўлди. Ҳатто кўнгилни хира қилувчи воқеалар, гаплар ҳам ибрат мактаби эди. Ким ҳаётида камчиликка ёки катта-кичик гуноҳга йўл қўйса, жавобгари ўзидир, ҳукм қилғувчи эса Аллоҳдир. Халқ таъбири билан айтилганда, ҳар бир қўй ўз оёғидан осилади. Шу боис мен уч йил давомида бирга ишлаган акалар ва дўстларни ёмон хотиралар билан эсламайман. Айрим кўнгилсиз воқеаларни баён қилишим, дилимда сақланиб қолган алам ёки кекдан эмас (бундай иллатдан Аллоҳ сақласин!), балки бугунги азиз ёшларимизнинг ҳаётдан маъно олишларида асқотар деган мақсаддадир. Баёнимга диққат қилган бўлсангиз, муҳтарам ҳамкасбларимнинг ҳеч бирлари шахсан менга ёмонликни раво кўришмаган. Ҳамиша хайрли тилакда бўлишган. Шундай экан, не учун мен уларни эслаганимда ҳақларига хайрли дуолар қилмайин?!

Иккинчи қисм
ОТ АЙЛАНИБ ЯНА ҚОЗИҒИНИ ТОПГАНДА

Беназир шодиёна

“Гулистон”даги йиллардан эсда қоладиган яна бир қувончли воқеа – Ёзувчилар уюшмасига қабул қилинишим эди. Ёш ёзувчилар учун бу ҳолат беназир шодиёна ҳисобланарди. Уюшмага қабул қилинишнинг ўзига хос талаблари ва босқичлари бор эди. Биринчиси – камида учта китоби нашрдан чиқиши шарт эди. Яъни, адабиёт аҳли унинг китобларини ўқиб, баҳо бериб, “ёзувчи” деб тан олишлари лозим эди. Ҳозир отасининг пули етарли бўлса, мактаб ўқувчиси ҳам китоб чиқаряпти. У дамларда дастлабки тўплам ёшларнинг кўрик-кенгашида муҳокамадан ўтиб, нашрга тавсия этилиши шарт эди. Бу жараён ва нашриёт режасига киритиш ҳаракати бир қанча йиллар давом этарди. Айниқса, шеърий китобча чиқариш анча мушкул эди (Абдулла Ориповнинг биринчи китоблари 24 ёшларида нашр этилганини эслаш кифоя). Ёзувчилар уюшмасига қабул қилиниш маънавий-руҳий томондан кишига мадад бергани баробарида моддий рағбатлари ҳам мавжуд эди. Уюшма аъзоларига уй, автомашина, гилам каби бойликларни олиш имкони енгиллашарди. Уюшманинг энг сўлим жойлардаги ижод уйларига бориш ҳам мумкин бўларди. Лекин нашриётда китоб чиқариш жараёнига уюшмага аъзолик таъсир этмасди. Яъни, ёзувчининг аъзо ёки аъзо эмаслигига қаралмасди, асарнинг бадиий адабиёт талабларига жавоб бериши ёки бермаслиги, муҳими – белгиланган социалистик реализм ғояларига қанчалар мослиги эътиборга олинарди. Дастлабки китобларини бир амаллаб нашр эттириб, бир амаллаб уюшмага аъзо бўлиб олгач, 10-20 йиллаб китоб чиқаролмай юрганлар ҳам учраб турарди.

Биринчи китоблари нашр этилгач, уч тажрибали ёзувчидан тавсиянома олинарди. Кўпчилик ёшлар машҳурлардан тавсиянома олишга уринишарди. Мен ундай қилмадим. Ҳатто тоғам – Мирзакалон Исмоилийдан ҳам олмадим. “Тоғаси туфайли аъзо бўлиб олди”, деган маломат юкини кўтариб юришни истамадим. Суннатулла Анорбоев, Ваҳоб Рўзиматов, Ғани Жаҳонгировлар менга тавсиянома ёзиб беришгач, ҳужжатларни уюшмага топширдим. Ҳужжат топшириш билан қабул қилиниш орасида неча йиллар ўтиши Худогагина маълум эди. 5-10 йиллаб кутувчилар ҳам бор эди. Сабр билан кутиб юрганимизда ёшларнинг бахти очилиб қолди. Қайсидир мажлисда Шароф Рашидов уюшма раиси Комил Яшинга “Аъзолар орасида нега ёшлар кам?” деган танбеҳли савол берибдилар. Шундан кейин навбатдаги Бошқарув (устоз ёзувчилар даврасидан иборат ҳайъатни “Правление”, “Президиум” баъзи йиллари эса “Котибият” – “секретариат” деб атаганлар) мажлисида ўндан зиёд ёшларни Ёзувчилар уюшмаси аъзолигига қабул қилиш ҳаракати бошланди. Камина ҳам шу рўйхатга кириб қолишдан умидвор юрганимда уюшма ишларидан хабардор бўлиб юрувчи дўстлардан бири “Сиз қабул рўйхатида йўқсиз”, деб “тарвузимни қўлтиғимдан туширди”, умид чиннисини синдирди. Агар шу катта гуруҳ сафида ўтмасам, фантаст ёзувчининг қабул қилиниши осон бўлмай қоларди. Рўйхатда йўқлигимни яна 2-3 дўстлар айтишиб, “ҳаракат қилинг”, деб маслаҳат беришди. Қандай ҳаракат қилишим керак? Тоғамга югуриб бориб ёш боладай кўз ёши қилайми, менга раҳм қилиб, Комил Яшинга учрасинларми? Энг осон йўл шу. Лекин буни истамадим. Ўйлай-ўйлай, Асқад Мухтор ҳузурларига кириб, маслаҳат сўрадим. Гапимни эшитиб, Асқад ака ажабландилар. “Бундай бўлиши мумкинмас, рўйхатда номингизни ўзим кўрганман”, деб дарров телефон гўшагини кўтариб қабул билан шуғулланувчи одам билан боғландилар-да, сўнг менга кулиб қарадилар:

– Дўстларингиз сабрингизни синаб кўрмоқчи бўлишибди. Дадил бўлинг, кайфиятни яхшиланг. Қабул қилинувчилар рўйхатида борсиз.

1977 йилнинг 18 январь куни уюшма Бошқарувининг мажлисига таклиф қилдилар. Ўн (ёки ўн беш, аниқ ёдимда йўқ) ижодкор дўстлар ҳаяжон билан тўпландик. Ёзувчилар уюшмаси “Ўзбекистон” меҳмонхонаси ёнидаги уч қаватли қадимий бинога жойлашган эди. Мажлис Комил Яшиннинг хоналарида бошланди. Ўртада қабулхона, чап томонда раис ўринбосари Рамз Бобожоннинг хонаси. Ҳаммамиз шу хонада кутадиган бўлдик. Тартибга кўра ҳар бир номзод битта-битта чақирилиб, алоҳида муҳокама қилинарди. Ўзбекистон ёзувчиларининг мажлиси рус тилида олиб бориларди. Номзод киргач, 2-3 ёзувчи у ҳақда гапириши, яъни оғзаки тавсиянома бериши шарт эди. Номзод бошқарув аъзоларининг саволларига жавоб бериши ҳам лозим эди.

Кенг хонага кириб салом бергач, довдираб қолдим. Бунда ўтирганларнинг барчасини яхши танисам ҳам, салобатлари босди. Мажлис котиби ҳужжатларимни олиб, таржимаи ҳолим билан таништиргач, Ўлмас Умарбеков сўнг Асқад Мухтор туриб камина ҳақида мақтов сўзларини айтдилар. Саволлар берилмади. Қувончдан гўё учиб чиқдим. Дўстлар менинг ҳазилкашлигимга кўникиб қолишган эди. Улар йиғилиб кутаётган хонага чиқиб, тўғри бориб Раис ўринбосарининг ўрнига ўтириб олдим-да, “қалай ярашдими?” деб сўрадим. “Ярашди, қуллуқ бўлсин”, деган ҳазил табриклар янгради. Буни эслашимдан сабаб, яхши ниятга фаришталар “омийн” деркан, ўн икки йилдан кейин чиндан ҳам шу ўрин, шу мансаб менга насиб этди.

У куни эса уйга шодлик ва қувонч қанотларида учиб бориб, уюшмага қабул қилинганимни айтдим. “У нима ўзи?” деб сўрашди. Бу воқеанинг ёш ёзувчи учун нақадар улуғ мартаба эканини тушунтиролмай қолдим. Ўйлай-ўйлай “Бу ёзувчиларнинг касаба союзига ўхшаган нарса”, дедим. “Ҳа, яхши” деб қўйишди. Ҳар бир ишхонада “профсоюз” деган ташкилот бор, ҳар бир ишчи-хизматчи унга аъзо бўлиши шарт. Аъзо бўлиш учун бировга ялиниб юрмайди, ҳужжат топшириб ойлаб, йиллаб кутмайди. Балки ишга кирган куниёқ мажбуран аъзо қилиб қўйилади ва ҳар ой аъзолик бадали тўлаб турилади. Уйдагиларнинг тасаввурида ёзувчи Тоҳир Малик ҳам шундай “профсоюз”га аъзо бўлиб келган эди. Шунинг учун шодиёнани шарафлаш маросими бўлмади. Аксинча, “попугим ўша заҳоти пасайди”, шукрки, ўшандан бери пастда. Ҳеч қачон “Мен Ёзувчилар уюшмаси аъзосиман”, демадим. Баъзилар мақола ёки ҳикоя остидаги имзода “Ўзбекистон Ёзувчилари уюшмаси аъзоси”, деб илова қилиб қўйишади. Менда ундай одат бўлмаган. Чунки, аъзоликни мартаба эмас, балки масъулият деб қабул қилганман.

Дарвоқе, мажлисдан кейин “Ўзбекистон” меҳмонхонасининг ресторанида “ювиш маросими” – тантанаси бошланиб кетган эди. Аъзоликка ўтган ёзувчиларнинг ҳар биридан зиёфат учун 25 сўмдан тўпланди (ишга келиш-кетишдаги кира ҳақи, пешинлик таомланишга бир ойда шунча сарф бўларди). Янги аъзоларнинг дўстлари, тавсиянома берган айрим адиблар зиёфат дастурхони атрофида тўпланишди. Одатимга хилоф қилмай, ярим соатча ўтириб, чиқиб кетдим. Икки йил аввал Москвадаги кенгашга борганимизда бундан кичикроқ давра қурилганди. Егулик ва ичимлик буюрилаётганда мен: “Зиёфат буюриш ҳамманинг қўлидан келади, тўлаш-чи?” деб ҳазиллашганимда қрим-татар шоир Мамбет оға “Мен тўлайман”, деб тантилик қилиб эдилар. Мамбет оға Намангандаги бир хўжалик фермасида зоотехник эканлар, топиш-тутишлари биздан дурустроқмиди, тантиликлари шунга яраша бўлди. Эртасига ҳам бу зиёфат давом этди. Мамбет оға бу сафар ҳам тантилик қилмоқчи эди, Абдулла Шер “Ўртада пул тўплаймиз”, деди. “Мен бу халфана ошга қўшилмайман, сизлар пул тўплаб, тўлайсизлар, мен эсам тийин-тийинингизгача қайтариб олиб бераман”, дедим. Гапимдан кулишди. Зиёфат охирида официант ҳисоб-китоб қоғозини кўрсатгач, барчаларининг кайфи учиб кетди. Мамбет оға яна мардлик қилди. Мен “Рангларинг ўчмай ўтира туринглар, ваъдамни бажараман”, деб қоғоздаги рақамларга кўз ташлаб, менюдаги нархларга солиштирдим. Официантларнинг алдашини билардим, лекин бизга хизмат қилган йигитнинг нафси наҳангникидан баттар экан. Қарийб юз сўмга алдабди. Қоғозни олиб, ресторан раҳбарига учрадим. У рақамларни чўтга солгач, “нега даъво қиласиз, тўғри ҳисоблабди-ку?” деди.

– Қоғоздаги ҳисоб тўғри, лекин у биздан 95 сўм кўп олди. Бу пул жиноят кодексида катта миқдордаги алдашга киради, шикоят дафтарига ёзиш билан чекланилмайди, – деб унинг кўнглига ғулғула солдим.

Жиноят кодексини эслатишим унга таъсир этди. Бу шунчаки қўрқитиш эмас, ўтирганлар биргаликда “акт” деб аталувчи ҳужжатни ёзсалар, жиноят иши очиш учун кифоя эди. “Бир оз чой ичиб ўтира туринглар, масалани ҳозир ижобий ҳал этамиз”, деди. Беш дақиқа ўтар-ўтмас, хизмат қилган официант яқинлашиб:

– Йигитлар, мени кечиринглар, бошим оғриб турган эди, хато ҳисоблабман, – деди.

– Бошингиз оғриса ўзингизнинг фойдангизга адашасизми? – дедим.

Йигит довдираб тургач, қўлидаги пулни узатди:

– Бу зиёфат менинг ҳисобимдан бўлди.

Мамбет оға пулга қўл узатган эдилар, мен чаққонлик қилдим.

– Ваъдамга кўра, пулни қайтариб олдим. Лекин номардлик қилмаймиз. Еган-ичганимизнинг ҳақини тўлаймиз, – деб ҳисобда кўрсатилган пулни официантга қайтардим. – Мамбет оға билан ҳисобни ўзинглар қилинглар, – деб туриб кетдим.

Мамбет оғанинг тантиликлари кўп давом этмади. Отаёрнинг дадалари гилам олиб кел, деб пул берган эканлар, бу пул бир ҳафтада тугади. Кунлари карам шўрвага қолди. Официант билан можаро бўлган куннинг эртасидан каминани “бўш жой йўқ”, деган баҳона билан ресторанга киритмай қўйишди. Бу ҳам менинг фойдамга бўлди, ресторандаги қиммат таомдан тийилиб, буфетдаги арзон бутерброд билан тирикчилик қилиб юравердим.

“Ўзбекистон” ресторанида бошланган зиёфат менга икки йил олдинги ўша воқеани эслатгани бежиз эмас экан. Ҳар ҳолда хўроз Москвада ҳам Тошкентда ҳам бир хил қичқиради. Ижодий сафарлар чоғи хўжаликлардаги зиёфатларда тўйиб еб-ичишга ўрганган дўстларимиз нафс жиловини бу ерда ҳам бўш қўйибдилар, емоқ-ичмоқ учун ҳақ тўлаш лозимлигини унутибдилар. Эртасига ишга келганимда, Мамадали қўнғироқ қилди:

– Жўра, яна эллик сўмдан йиғяпмиз. Кечаги пул етмай қолди. Жанжалдан зўрға қутулиб турибмиз. Мен ишхонамнинг гувоҳномасини гаровга қўйганман.

– Шунақа бўлиши сезилиб турувди, ҳар ҳолда эмаклаб кетган бўлсаларинг керак.

– Шунга яқин бўлди. Соат ўн иккига қадар қарзни тўлашимиз керак.

– Ранжисангиз ҳам, ароқхўрлик учун пул бермайман.

Бир оз гап талашдик. Пул бермадим. Мамадали ҳам, бошқалар ҳам мендан ранжишди, “зиқна” деган шарафли номга муносиб кўришди. Бу сатрларни ўқиётганларнинг айримлари “Кемага тушганнинг жони бир эди, дўстларга номардлик қилибсиз”, деб айблашлари ҳам мумкин. Пул ароқхўрликка сарфланмаганида сўраганларини берардим, ишонинг. Гап бу ерда ароқхўрликка пул қўшиб, гуноҳга шерик бўлишда эмас, мен ўзимча дўстларга танбеҳ бермоқчи эдим, бу ҳаракатим шамолга қарши қичқириш каби самарасиз эканини ўйлаб кўрмабман. Ўша кунларни эслай туриб, кундалик дафтаримни варақлаганимда айрим сатрлар диққатимни тортди. Назаримда бу сизларга ҳам қизиқ туюладигандай бўлиб, кўчира бошладим:

“13.01.77. Одамлар “умрим оқар сувдай ўтиб кетди”, дейишади. Уларнинг назарида умр гўё сув, сув эса беҳуда оқадигандай. Ҳолбуки, сувнинг қудрати, бажараётган иши кўзга кўринмайди. Менинг бир йиллик умрим (балки кўпроғи) оқар сув эмас, кўлмак сув каби ўтди. Ҳеч нима қилмадим. Ёзувчи бўлишни орзу қилган одам учун уят! Балки касаллик сабабчидир? Аммо йил ўн икки ой хасталанмадим-ку? Мен икки нарсага кучсизман: 1.Вақтимни тўғри белгилай олмайман. 2. Иродам кучсиз.

Одам довулга бардош бериши мумкин, ўзидан икки ҳисса кучли киши билан беллаша олиши мумкин, лекин ўз иродасини ўзига бўйсундира олиши мушкул! Узоқ йиллардан бери синайман, иродамга бас келишим қийин. Йил сайин сустлашаётганга ўхшайман. Ўзимни ўзим алдайман. Арзимаган нарсаларга чалғийман. Мия кераксиз нарсалар учун ишлаяпти. Куюнишларим ҳам беҳуда нарсалар учун. Менинг ёзганларим Болтавойга ёки Тешавойга ёқмасин, 100 одамнинг ўнтасига, борингки, олтмиштасига ёқмасин. Шунга ҳам азами? Адабиёт ўрмонини чопиб, кесиб юрган болтавойларнинг ўзи ким?! Ёзганларим Ўроқвойга ёқмаганмиш. Марҳамат, пули чўнтагида. Мен бугун баркамолликка даъвогар эмасман, ҳали хомлигимни ўзим ҳам биламан. Демак, ишлашим керак, ёзаверишим керак. Кўпроқ яхши нарсаларни ўйлаб, ота-онамни, қизларимнинг келажак бахтини ўйлашим керак. Қитмирлар атрофимда минғирлаб юраверишсин. Ахир холис дўстларим ҳам бор-ку?! Бугун дўстларимга бахт кулиб боқяпти. Ҳам хурсандман, ҳам хафаман. Хурсандлигим – меҳнатлари ўзлари орзу қилган натижани беряпти, ниятларига етишяпти. Дўстларимнинг умид қуёшлари чарақласа – менинг кулбам ҳам чароғондир. Хафалигим – ўзимдан. Дўстларим каби меҳнат қила олмаганимдан. Иродам бўшлигидан, дангасалигим эса кучлилигидан. Бўлар, бас! Ўттизнинг чегарасидан ўтилди, ёшлик ортда қолди! Ўйин-кулгулар ҳам чегаранинг у томонида қолсин энди! Энди фақат иш, фақат ижод! Балки иродани жиловлашга фурсат бордир. Қани, ҳаракат қилиб кўрайин-чи! Сергей мактубида “ни дня без строчки!” деб шиор ташлаган эди. Қўлда шу шиор, олға!

Москва сафаридан аввал “Алвидо, Отелло!” деган ҳикоямни пишитишим керак. Аввалги варианти қуруқ. Воқеа чет элга кўчирилса, миллийлик йўқолади. Ўзимизда бўлса, сюжет сусаяди. Эртаги кун шу ҳикоянинг ўйлашга, қани, нима чиқаркин? Ҳозирча ҳикояни Англия газетасининг сенсацион хабаридан бошлайман. Яъни, 8 йил илгари йўқолган бола топилади, кўриниши одам, ҳаракатлари ҳайвон. Яъни, у ит қилиб тарбияланган. Кибернетик эгизак интервью беради в.ҳ.к.

Эрталаб жисмоний тарбия машқи бажариладими?

14.01.77. Одамларда масъулият ҳисси ё туғма бўлиши керак ё эрта ёшликдан шу руҳда тарбияланиши шарт. Бўлмаса у умр бўйи бировларни қийнаб юради. Мана, бугун “Фалак” учун 802 сўм гонорар олдим. Ҳолбуки, пул 30 декабрда ўтказилган экан. Одамни шунча овора қилишди. Қарзлардан қутуларман, деб қувонган эдим. Хотинхўжанинг эрталабки гапи бошимга гурзи бўлиб урилди. Уйидан олиб келган тахталарим эвазига пул тўлашим керак экан. Қайнотамдан қолган тахталарнинг сараларини божам олиб кетган эди. Қолган-қутгани кичкина ҳовлини ивирситиб ётмасин деб олган эдим, менга шу тахталари керакмиди? Калта ўйлашим оқибатида пул учади-ю, кетади. Чирик тахталарини қайтариб олиб бориб ташлай, деб ўйладим. Майли, майдалашмай, пул кетса кетсин, обрў кетмасин…

Ишга келиб, кун бўйи иккинчи соннинг корректурасини ўқидим. Асқад акага кириб Ёзувчилар союзига қабул масаласини айтдим. Аммо шу ишим бекор бўлди. Индамай қўя қолганим маъқул эди. Союзга бугун бўлмаса эртага қабул қилишар. Бу нарса ёзишимга таъсир қилмайди-ку? Биров суриштирмайди ҳам. Баъзан калта ўйлаб қоламан-да, шуниси чатоқ!

Пиримқул Қодиров мен ҳақимда кўп ижобий фикрлар билдириб ёзибдилар. У кишига миннатдорлик билдиришим лозим. Уйларига бораман. Этакларидан маҳкам ушлашим керакка ўхшайди. Тоғамдан фойда йўқ. Шу пайтгача практик ёрдамларини деярли кўрмадим. Балки бу ўзим учун яхшидир. Ҳар ҳолда бу ёғидан умид қилмасам ҳам бўлади.

М. Саъдиновнинг уйида бўлдик. Аслида унинг кўнглида кири йўқ. Ақлли. Аммо муомалада озгина қусурлари бор, шуниси чатоқ. Ҳаётда адолатсизликлар кўп: савдогарлар чўнтакнинг тўла ёки тўламаслигига қараб, одамга баҳо берадилар. Илм аҳли чўнтакдаги “фан номзоди ёки доктори” деган дипломга қарайди. Бу шунчаки адолатсизлик эмас, илм ривожига салбий таъсир этувчи хатолик. Маҳмуд акани 1964 йил январидаги “Уфқ”нинг муҳокамасида холис танқидчи сифатида кўрганимдан бери у ўтган йиллар давомида ўзгаргани йўқ. Асарни амалдор ёки унвонли ёки унвонсиз адиб ёзганми, фарқи йўқ, тўғрисини айтади. Асарни мантиқ илми асосида таҳлил қилиб хулоса чиқаришни Маҳмуд акадан ўрганиш керак. Билими, таҳлил қобилияти ўнта фан докторига етарли, аммо чўнтакда докторлик дипломи йўқ, шуниси чатоқ. Яна чатоқ томони унда ички интизом йўқ.

Ж.С. ҳам бор эди, аввал яқин дўст эдик. Энди феълига тушунмай қоляпман. Ярим йилдан бери мен билан гаплашгиси келмайди. Айбим – укасининг институтга киришига ёрдам беришни истамаганимда. “Акангизга айтинг, ёрдам берсин”, деганда “Акам билан бу масалада гаплашмаймиз. Ўз укасининг институтга киришига ёрдам бермаган одам ўртоғимнинг укасига қарашадими?” деб тўғрисини айтсам ҳам ранжибди, “Оладиганини олмайдими?” дебди. Шу гапи билан мени ҳақорат қилганини наҳот фаҳмламаган бўлса? Ҳарбийда эканимда почта орқали таҳририятга келган қалам ҳақларини олиб, уйимга олиб келиб бериш ўрнига ўзига ишлатиб юборганини билганимдаёқ ундан узоқлашишим керакмиди… Гап пулда эмас, уйдагилар бу пулга муҳтож эмасди. Гап одамгарчиликда!