Текст книги "Прыгоды ўдалага салдата Швейка"

Апошняе слова надпаручнік недачуў, а між тым яно было вельмі важнае. «Кусае, паганец, за што папала», – хацеў яшчэ раз паўтарыць Швейк, але ўрэшце падумаў: «Якая, уласна кажучы, надпаручніку да гэтага справа? Ён хоча мець сабаку і будзе яго мець».

Вядома, лёгка сказаць: «Прывядзіце мне сабаку». Уладальнікі сабак вельмі іх берагуць, нават і нячыстакроўных. Сам сабака, асабліва пародзісты, інстынктыўна адчувае, што аднаго дня яго ў гаспадара сцягнуць, і жыве ў пастаянным страху, што ўкрадуць, абавязкова ўкрадуць.

Існуе некалькі спосабаў украсці сабаку. Крадуць яго альбо проста, па ўзору кішэннага крадзяжу, альбо няшчаснае стварэнне па-жульніцку падзываюць і забіраюць. Сабака – жывёліна верная, але толькі ў чытанках і падручніках прыродазнаўства. Дайце самаму найвярнейшаму сабаку панюхаць смажанай сасіскі з каніны, і ён прапаў. Забыўшы пра гаспадара, побач з якім ён крочыць, сабака варочаецца назад і бяжыць за вамі, прычым з пашчы ў яго цячэ сліна, і ў прадчуванні сасіскі ён прыветліва віляе хвастом і раздзімае ноздры…

На Малай Стране ёсць маленькая піўная. Аднойчы там у поцемках сядзелі двое: салдат і цывільны. Нахіліўшыся адзін да аднаго, яны таямніча шапталіся і выглядалі як змоўшчыкі часоў венецыянскай рэспублікі.

– Кожны дзень у восем гадзін раніцы, – шаптаў цывільны салдату, – служанка выводзіць яго ў сквер на рагу Гаўлічкавай плошчы. Але, паскуда, кусаецца, як люты звер. Пагладзіць не даецца.

I, нахіліўшыся да салдата яшчэ бліжэй, цывільны зашаптаў яму на вуха:

– Нават сардэлькі не жарэ.

– А смажаную?

– I смажаную. Абодва сплюнулі.

– Дык што ж гэта поскудзь жарэ?

– А чорт яго ведае што! Сустракаюцца такія распешчаныя ды раздураныя сабакі, быццам архіепіскап нейкі.

– А ён сапраўды чыстакроўны пінчар? Мой обер-лейтэнант не хоча ніякага другога.

– Прыгажун пінчар! Шчырую праўду кажу – чыстакроўны! Гэта такая ж праўда, як ты Швейк, а я – Благнік. Мне галоўнае – даведацца, што ён жарэ, тады я гэта яму дам і прывяду табе.

Абодва прыяцелі зноў чокнуліся. Яшчэ калі Швейк да вайны займаўся продажам сабак, іх яму пастаўляў Благнік. Гэта быў чалавек спрактыкаваны. Пра яго казалі, што ён купляў у скуралупа падазроных на шаленства сабак і перапрадаваў іх далей. Нават сам аднаго разу захварэў на шаленства, і яго добра ведалі ў Венскім пастэраўскім інстытуце. Цяпер ён лічыў сваім абавязкам бескарысліва дапамагчы Швейку-салдату. Ён ведаў усіх сабак у Празе і яе наваколлі, а ў піўной гаварыў так ціха, каб не выдаць сябе шынкару, у якога ён паўгода назад вынес пад пахай шчанюка-таксу, даўшы яму пасмактаць малака з дзіцячай бутэлькі з соскай. Дурное шчаня, відаць, палічыла яго мамай і нават не пікнула з-пад паліто.

Благнік прынцыпова краў толькі пародзістых сабак і мог бы ўжо стаць судовым экспертам па сабаках. Ён пастаўляў ix і на сабакарні, і прыватным асобам, як удавалася. Калі ён ішоў па вуліцы, на яго гыркалі сабакі, якіх ён некалі ўкраў, а варта яму было затрымацца дзе-небудзь перад вітрынай, як помслівы сабака закідваў лапу і апырскваў яму штаны.

Назаўтра ў восем гадзін раніцы можна было бачыць, як удалы салдат Швейк прагульваецца каля сквера на рагу Гаўлічкавай плошчы. Ён чакаў служанку з пінчарам. Нарэшце дачакаўся – міма яго прабег ускалмачаны, з шорсткай скурай і разумнымі чорнымі вачамі сабака, вясёлы, як усе сабакі пасля таго, як справілі сваю патрэбу. Ён ганяўся за вераб’ямі, якія снедалі конскім памётам.

Потым міма Швейка прайшла тая, якой было даручана глядзець за сабакам. Гэта была старая дзеўка з косамі, прыстойна заплеценымі вяночкам вакол галавы. Яна пасвіствала на сабаку і круціла ў руцэ ланцужок і элегантны арапнік.

Швейк аклікнуў яе:

– Прабачце, паненка, як прайсці на Жыжкаў? Яна спынілася і паглядзела на яго – ці шчыра ён цікавіцца, але дабрадушны твар Швейка падказаў ёй, што гэтаму салдаціку, відаць, сапраўды трэба на Жыжкаў. Выраз яе твару памякчэў, і яна ахвотна вытлумачыла, як туды патрапіць.

– Мяне нядаўна перавялі ў Прагу, – сказаў Швейк. – Я нетутэйшы, з правінцыі. Вы таксама не з Прагі?

– Я з Воднян.

– Дык мы амаль землякі: я з Працівіна. Веданне геаграфіі Паўднёвай Чэхіі, набытае Швейкам некалі ў час манеўраў у гэтай акрузе, напоўнілі сэрца векавухі цеплынёй роднага краю.

– To вы, можа, ведаеце ў Працівіне на плошчы мясніка Пейхара?

– Як жа мне яго не ведаць! Гэта мой брат. Яго там у нас усе любяць, – сказаў Швейк, – чалавек ён добры, паслужлівы, гандлюе добрым мясам і ніколі не абважвае.

– Ці не Ярашаў вы сын? – спытала векавуха, адчуўшы сімпатыю да незнаёмага салдаціка.

– Ён самы.

– А якога вы Яраша, таго, што з Крчы пад Працівінам, ці з Ражыц?

– З Ражыц.

– Дык як яму там жывецца? Усё яшчэ развозіць – Развозіць.

– Але ж яму ўжо далёка за шэсцьдзесят?

– Шэсцьдзесят восем мінула ўвесну, – спакойна адказаў Швейк. – Цяпер ён завёў сабе сабаку, і яму весялей ездзіць – сабака сядзіць на возе, якраз такі ж, як вунь той, што вераб’ёў ганяе… Які прыгожы сабачка!

– Гэта наш, – растлумачыла Швейку яго новая знаёмая. – Я тут служу ў пана палкоўніка. Вы ведаеце нашага палкоўніка?

– Ведаю. Вельмі інтэлігентны чалавек, – сказаў Швейк. – У нас у Бадзеёвіцах таксама быў адзін палкоўнік…

– Наш гаспадар строгі. Калі нядаўна пайшлі чуткі, быццам нас у Сербіі патрапалі, ён прыйшоў дадому раз’юшаны, параскідаў у кухні ўсе талеркі і хацеў мяне звольніць.

– Дык гэта, значыцца, ваш сабачка? – перабіў яе Швейк. – Шкада, што мой обер-лейтэнант не пераносіць сабак. А я іх вельмі люблю.

Ён памаўчаў і раптам выпаліў:

– Сабака таксама не ўсё жарэ.

– Наш Фокс страшэнна пераборлівы. Адзін час мяса зусім не браў, а цяпер зноў пачаў есці.

– А што ён больш за ўсё любіць?

– Пячонку, вараную пячонку.

– Цялячую ці свіную?

– Гэта яму ўсё роўна, – усміхнулася «зямлячка» Швейка, палічыўшы яго пытанне няўдалай спробай пажартаваць.

Яны некаторы час яшчэ прагульваліся, потым да іх далучыўся пінчар, якога служанка ўзяла на ланцужок. Пінчар паставіўся да Швейка надта даверліва, скакаў на яго, спрабаваў хаця б наморднікам распаласаваць яму штаны. Але раптам, нібы ўчуўшы намеры Швейка, перастаў скакаць і пабрыў з сумным, прыгнечаным выглядам, скоса пазіраючы на Швейка, нібы хацеў сказаць: «Значыцца, і мяне гэта чакае?»

Старая дзеўка расказала Швейку, што яна прыходзіць сюды штовечар у шэсць гадзін і што яна ў Празе не верыць ніводнаму мужчыне. Аднойчы яна дала аб’яву ў газету, што хоча выйсці замуж. Ну, адгукнуўся адзін слесар, выцягнуў у яе восемсот крон на нейкае вынаходства і знік. У правінцыі людзі значна больш сумленныя. Калі ўжо выходзіць замуж, то толькі за вясковага, але толькі пасля вайны. Бо гэтыя ваенныя шлюбы – адно глупства, застанешся ўдавой, вось і ўсё.

Швейк пасеяў у яе душы мноства спадзяванняў, паабяцаў прыйсці ў шэсць гадзін і пайшоў паведаміць свайму прыяцелю Благніку, што сабака жарэ пячонку любога гатунку.

– Пачастую я яго ялавічынай, – вырашыў Благнік. – На ялавічыну ў мяне клюнуў сенбернар фабрыканта Выдры, надзвычай верны сабака. Заўтра прывяду табе сабаку ў поўным парадку.

Благнік стрымаў слова. Раніцай, калі Швейк закончыў прыбіраць у пакоі, за дзвярыма пачуўся брэх, і Благнік уцягнуў у кватэру пінчара, яшчэ больш ускалмачанага, чым яго ўскудлаціла прырода. Сабака ўпарціўся, дзіка варочаў вачыма і глядзеў так панура, што нагадваў галоднага тыгра ў клетцы, перад якой стаіць укормлены наведнік заалагічнага сада. Сабака клацаў зубамі і гыркаў, нібы хацеў сказаць: «Разарву і зжару».

Сабаку прывязалі да кухоннага стала, і Благнік расказаў па парадку, як яго выкраў.

– Прайшоўся я знарок каля яго, а ў руцэ трымаю ў паперы вараную пячонку. Сабака павёў носам і пачаў падскокваць да мяне. Я не даю, іду далей. Сабака – за мной. Тады я збочыў на Брэдаўскую вуліцу і там даў яму першы кавалак. Ён жэр на хаду, каб не губляць мяне з вачэй. Я завярнуў на Гндржышскую вуліцу і кінуў яму другую порцыю. Калі ён нажэрся, я ўзяў яго на ланцужок і пацягнуў праз Вацлаўскую плошчу на Вінаграды да самых Вршовіц. Па дарозе сабака выкідваў розныя дзівосы. Калі я пераходзіў трамвайную лінію, ён лёг на рэйкі і не хацеў зварухнуцца з месца; відаць, хацеў, каб яго пераехалі. Я тут захапіў з сабой чысты бланк для радаслоўнай, купіў у краме пісьмовых тавараў Фукса. Ты ж, Швейк, майстар падрабляць радаслоўныя.

– Гэта павінна быць напісана тваёй рукою. Напішы, што сабака паходзіць з Лейпцыгу, з сабакарні пана Бюлава. Бацька – Арнгейм фон Кальсберг, маці – Эма фон Траўтансдорф, паходжаннем ад Зігфрыда фон Бузенталя. Бацька атрымаў першы прыз на берлінскай выстаўцы стаенных пінчараў 1912 года.

Маці ўзнагароджана залатым медалём Нюрнбергскага таварыства гадоўлі пародзістых сабак. Як думаеш, колькі яму гадоў?

– Паводле зубоў – два гады.

– Пішы – паўтара.

– Ён кепска абсечаны, Швейк. Зірні на вушы.

– Гэта можна паправіць. Падстрыжом пазней, калі крыху звыкнецца. А зараз яшчэ больш раззлуецца.

Выкрадзены сабака шалёна гыркаў, соп, кідаўся і, нарэшце стаміўшыся, лёг з высалапленым языком і пачаў чакаць, што з ім будзе далей. Памалу ён супакоіўся і толькі зрэдку жаласна скуголіў.

Швейк прапанаваў сабаку рэшткі пячонкі, якія аддаў Благнік. Аднак сабака нават не дакрануўся да іх, ён толькі зірнуў на ix і кінуў на абодвух злодзеяў такі погляд, нібы хацеў сказаць: «Я ўжо на гэтым адзін раз апёкся – жарыце самі!»

Сабака ляжаў з ціхмяным, пакорлівым выглядам і прыкідваўся, што дрэмле. Але раптам яму нешта прыйшло ў галаву, ён стаў на заднія лапы і пярэднімі пачаў прасіцца. Сабака здаваўся.

На Швейка гэтая чуллівая сцэна не падзейнічала ніяк.

– Лажыся! – крыкнуў ён на сабаку. Небарака, жаласна скуголячы, лёг.

– Якую мянушку ўпісаць яму ў радаслоўную? – спытаў Благнік. – Раней яго звалі Фокс. Трэба прыдумаць нешта падобнае, каб ён адразу зразумеў.

– Дык давай назавём яго хоць бы Максам. Зірні, як вушы натапырыў. Устань, Макс!

Няшчасны пінчар, у якога аднялі і дом, і імя, устаў, чакаючы наступных загадаў.

– Я думаю, яго можна адвязаць, – вырашыў Швейк. – Паглядзім, што ён будзе рабіць.

Калі сабаку адвязалі, першая яго дарога была да дзвярэй. Тры разы ён коратка гаўкнуў на клямку, спадзеючыся, відаць, на велікадушнасць гэтых злых людзей. Аднак, бачачы, што людзі не разумеюць яго жадання выйсці адсюль, зрабіў каля дзвярэй лужу, упэўнены, што яго за гэта выкінуць, як гэта здаралася ў пару яго маладосці, калі палкоўнік строга, па-вайсковаму вучыў захоўваць у пакоі чысціню.

Замест гэтага Швейк зазначыў:

– Бач, які хітры, быццам езуіт які!

Швейк перацягнуў сабаку дзягай і тыцнуў мордай у лужу, так што той доўга не мог як след аблізацца.

Сабака заскуголіў ад ганьбы і пачаў бегаць па кухні, у адчаі абнюхваючы свой уласны след, потым без нічога ніякага падышоў да стала, зжэр пакладзеныя на падлозе рэшткі пячонкі, лёг да печы і пасля ўсіх сваіх нягод заснуў.

– Колькі я табе вінен? – спытаў Швейк Благніка на развітанне.

– Няма гаворкі, Швейк! – мякка адказаў Благнік. – Для старога дружбака я зраблю ўсё, асабліва калі ён на вайсковай службе. Бывай, хлопча, і не вадзі яго ніколі праз Гаўлічкаву плошчу, каб не наклікаць бяды. Калі табе спатрэбіцца яшчэ які-небудзь сабака, ты ведаеш, дзе я жыву.

Швейк даў Максу як след выспацца, а сам тым часам купіў у мясніка чвэрць кіло пячонкі, зварыў яе і, паклаўшы сабаку пад нос яшчэ цёплы кавалак, пачаў чакаць, калі ён прачнецца. Макс яшчэ спрасонку пачаў аблізвацца, пацягнуўся, абнюхаў пячонку і праглынуў яе. Потым падышоў да дзвярэй і паўтарыў свой дослед з клямкай.

– Максік, – паклікаў яго Швейк. – Ідзі да мяне! Макс недаверліва падышоў. Швейк узяў яго на калені і пачаў гладзіць. Макс упершыню па-прыяцельску завіляў сваім абрубкам і асцярожна пачаў хапаць Швейка за руку. Потым пяшчотна патрымаў яе ў сваёй пашчы, гледзячы на Швейка разумным поглядам, быццам гаворачы: «Нічога тут не зробіш, бачу, як я прайграў».

Увечары, калі надпаручнік вярнуўся з казармы, Швейк і Макс былі ўжо найлепшымі сябрамі. Гледзячы на Макса, Швейк філасофстваваў:

– Калі так паглядзець збоку, то, уласна кажучы, кожны салдат таксама выкрадзены са сваёй хаты.

Надпаручнік Лукаш быў прыемна здзіўлены, убачыўшы Макса, які праявіў асаблівую радасць, зноў убачыўшы чалавека з шабляй.

На пытанне надпаручніка, дзе Швейк здабыў сабаку і колькі за яго заплаціў, Швейк зусім спакойна паведаміў, што сабаку яму падарыў адзін прыяцель, якога толькі што прызвалі ў армію.

– Добра, Швейк, – сказаў надпаручнік, забаўляючыся з сабакам. – Першага чысла атрымаеце ад мяне пяцьдзесят крон за сабаку.

– Не магу прыняць, пан обер-лейтэнант.

– Швейк, – строга сказаў надпаручнік, – калі вы паступілі да мяне на службу, я вам сказаў, што вы павінны слухацца кожнага майго слова. Калі я вам гавару, што вы атрымаеце ад мяне пяцьдзесят крон, то вы павінны іх узяць і прапіць. Што вы зробіце, Швейк, з пяццюдзесяццю кронамі?

– Асмелюся далажыць, пан обер-лейтэнант, прап’ю згодна з загадам.

– А калі б я забыўся пра гэта, то загадваю вам, Швейк, далажыць мне, што я вам вінен за сабаку пяцьдзесят крон. Зразумелі? Ці няма ў Макса блох? Лепш за ўсё выкупайце яго і вычашыце. Заўтра я на службе, а паслязаўтра пайду з ім гуляць.

У той час, як Швейк купаў сабаку, палкоўнік, яго былы ўладальнік, у сябе дома страшэнна лаяўся і пагражаў, што паставіць злодзея перад вайскова-палявым судом і загадае расстраляць, павесіць, засадзіць на дваццаць гадоў у турму і пасячы на дробныя кавалкі.

Раздзел XV. Катастрофа

Палкоўнік Фрыдрых Краўс фон Цылергут (паводле нейкай вёсачкі ў Зальцбургу*, якую яго продкі прапілі яшчэ ў васемнаццатым стагоддзі) быў страшэнны боўдзіла. Расказваючы пра самыя звычайныя рэчы, ён заўсёды пры гэтым пытаўся, ці ўсе яго добра разумеюць, хаця гаворка вялася пра самыя прымітыўныя паняцці: «Вось гэта, панове, акно. Ці ведаеце вы, што такое акно?» Або: «Дарога, паабапал якой выкапаны канавы, называецца шаша. Так, панове. Ці ведаеце вы, што такое канава? Канава – гэта паглыбленне, якое выкапана значнай колькасцю рабочых. Так. Працуюць яны рыдлёўкамі. Вы ведаеце, што такое рыдлёўка?»

Ён хварэў на манію ўсё вытлумачваць і рабіў гэта з тым жа запалам, з якім вынаходнік расказвае пра сваё вынаходства.

«Кніга, панове, – гэта шмат нарэзаных у чвэртку аркушаў паперы рознага фармату, надрукаваных і складзеных разам, пераплеценых і склееных клейстарам. Так. А ці ведаеце вы, панове, што такое клейстар? Клейстар – гэта клей».

Палкоўнік быў настолькі безнадзейна тупы, што афіцэры, заўважыўшы яго здалёк, збочвалі, каб не выслухваць ад яго, што вуліца складаецца з ходніка і бруку і што ходнік – гэта прыўзнятая над брукам панель уздоўж фасада дома. А фасад дома – гэта тая частка, якую відаць з бруку або з ходніка. Заднюю ж частку дома з ходніка мы не бачым, у чым можам тут жа пераканацца, сышоўшы на брук.

Аднойчы ён нават падахвоціўся тут жа прадэманстраваць гэты цікавы дослед, але, на шчасце, яго пераехала машына. З таго часу ён здурнеў яшчэ больш. Ён спыняў афіцэраў і заводзіў з імі бясконцыя размовы пра амлеты, сонца, тэрмометры, пампушкі, вокны і паштовыя маркі.

Сапраўды, было дзіўна, як гэты боўдзіла мог даволі хутка прасоўвацца па службе і карыстацца заступніцтвам вельмі ўплывовых асоб, напрыклад, карпуснога генерала, які праштурхоўваў палкоўніка наверх, ведаючы яго поўную бяздарнасць у ваеннай справе. На манеўрах палкоўнік вытварыў са сваім палком найцікавейшыя дзівосы: ніколі нікуды не паспяваў своечасова, вадзіў полк на кулямёты калонамі, а некалькі гадоў назад на манеўрах у Паўднёвай Чэхіі ў прысутнасці імператара ён разам з палком наогул знік, трапіў з ім недзе аж у Маравію, дзе праблукаў яшчэ некалькі дзён пасля таго, як манеўры закончыліся і салдаты ўжо адлежваліся ў казармах. Яму і гэта сышло з рук.

Сяброўскія адносіны з карпусным генералам і іншымі гэткімі ж тупымі вайсковымі саноўнікамі старой Аўстрыі прынеслі яму розныя ўзнагароды і ордэны, якімі ён быў удастоены, уласна кажучы, ні за што, хаця лічыў сябе лепшым салдатам нашага часу, тэарэтыкам стратэгіі і знаўцам усёй вайсковай прамудрасці.

Ён быў надзвычай помслівы і губіў тых з падначаленых афіцэраў, якія яму чым-небудзь не падабаліся, а калі хто-небудзь з іх збіраўся жаніцца, то, перасылаючы іх прашэнні па начальству, дадаваў ад сябе вельмі благія характарыстыкі на іх.

У палкоўніка не хапала паловы левага вуха, якое яму адсек у дні яго маладосці праціўнік на дуэлі, што ўзнікла з-за простай канстатацыі факта, што Фрыдрых Краўс фон Цылергут – страшэнны дурань.

…Закончыўшы заняткі ў школе для вальнапісаных, надпаручнік Лукаш выйшаў на прагулку з Максам.

– Дазволю сабе папярэдзіць вас, пан обер-лейтэнант, – клапатліва прамовіў Швейк, – будзьце асцярожней з сабакам, каб ён у вас не ўцёк. Ён можа засумаваць па сваім старым доме і паказаць хвост, калі вы яго адвяжаце. А таксама не раіў бы вадзіць яго праз Гаўлічкаву плошчу. Там блукае надта злы сабака з мясной крамы. Страшэнна куслівы. Як убачыць у сваім раёне чужога сабаку – кідаецца на яго, гатовы разарваць, баіцца, каб ён у яго чаго не зжэр.

Макс весела паскокваў і блытаўся пад нагамі ў надпаручніка, намотваючы павадок на шаблю, – увогуле, праяўляў сваю радасць ад таго, што ідзе на прагулку.

Яны выйшлі на вуліцу, і надпаручнік Лукаш скіраваўся на Пршыкапы, дзе ў яго было прызначана спатканне з адной дамай да рагу Панскай* вуліцы. Надпаручнік паглыбіўся ў разважанні аб службовых справах.

Непадалёк ад Панскай вуліцы яго развагі былі перапынены строгім «Halt!» Адначасова з гэтым воклічам сабака пачаў рвацца ў надпаручніка з рук, нацягваючы павадок, і з радасным брэхам кінуўся да чалавека, які вымавіў гэтае строгае «Halt!».

Перад надпаручнікам стаяў палкоўнік Краўс фон Цылергут. Лукаш узяў пад казырок, спыніўся і пачаў апраўдвацца тым, што не бачыў яго.

– Пан надпаручнік, – грозным голасам пачаў палкоўнік Краўс, – малодшыя афіцэры абавязаны аддаваць чэсць старшым. Гэта не адменена. А падругое, з якіх гэта часоў паны афіцэры пачалі хадзіць на прагулкі з крадзенымі сабакамі? Так, з крадзенымі! Сабака, які належыць іншаму, – крадзены сабака.

– Гэты сабака, пан палкоўнік… – паспрабаваў было запярэчыць надпаручнік Лукаш.

– …належыць мне, пан надпаручнік! – груба абарваў яго палкоўнік. – Гэта мой Фокс.

A Фокс, або Макс, успомніўшы свайго старога гаспадара, зусім выкінуў са свайго сэрца новага і, вырваўшыся ад яго, скакаў на палкоўніка, выказваючы такую радасць, на якую здольны закаханы гімназіст-шасцікласнік, які знайшоў разуменне ў свайго ідэала.

– Хадзіць з крадзенымі сабакамі, пан надпаручнік, ніяк не спалучаецца з гонарам афіцэра. Вы не ведалі? Афіцэр не мае права купляць сабаку, не пераканаўшыся, што гэтая купля не будзе мець благіх вынікаў, – грымеў палкоўнік Краўс, гладзячы Фокса-Макса, які з подласці пачаў гыркаць на надпаручніка і выскаляць зубы, нібыта палкоўнік нацкоўваў яго на надпаручніка: «Узяць, узяць яго!»

– Пан надпаручнік, – працягваў палкоўнік, – ці лічыце вы для сябе магчымым ездзіць на крадзеным кані? Ці прачыталі вы маю аб’яву ў «Багеміі» і «Тагеблаце» аб тым, што ў мяне прапаў пінчар? А можа, вы ўвогуле не чытаеце аб’яў, якія ваш палкоўнік дае ў газеты?

Палкоўнік пляснуў рукамі.

– Ай-ай, якія цяпер маладыя афіцэры! Дзе дысцыпліна? Палкоўнік дае аб’явы, а надпаручнік іх не чытае!

«З’ездзіць бы табе разы два па мордзе, старая порхаўка», – думаў надпаручнік, гледзячы на бакенбарды палкоўніка, якія рабілі яго падобным да арангутана.

– Пройдземся на хвіліну, – сказаў палкоўнік, і яны пайшлі, працягваючы прыемную размову.

– На фронце, пан надпаручнік, з вамі такая рэч у другі раз не здарыцца. Прагульвацца ў тыле з крадзенымі сабакамі, безумоўна, вельмі непрыгожа. Так-так! Прагульвацца з сабакамі свайго начальніка! У той час як мы штодня губляем на полі бою сотні афіцэраў… А тым часам аб’явы не чытаюцца. Я мог бы даваць аб’явы аб прапажы сабакі сто гадоў запар. Дзвесце гадоў! Трыста гадоў!!!

Палкоўнік шумна высмаркаўся, што ў яго было заўсёды адзнакай моцнага раздражнення і, сказаўшы: «Можаце сабе прагульвацца далей!» – павярнуўся і пайшоў, злосна сцябаючы плёткай па крыссі свайго афіцэрскага шыняля.

Надпаручнік Лукаш перайшоў на процілеглы бок вуліцы і зноў пачуў «Halt!». Гэта палкоўнік затрымаў нейкага няшчаснага пехтура, які, задумаўшыся пра пакінутую дома маці, не заўважыў яго. Абзываючы салдата марскім страшыдлам, палкоўнік уласнаручна цягнуў яго ў казармы для прыкладнага пакарання.

«Што мне зрабіць з гэтым Швейкам?» – думаў надпаручнік. – Разаб’ю яму морду! Але ж не, гэтага яму мала. Нарэзаць яму са спіны рамянёў, дык і гэтага яму, мярзотніку, мала!»

Не дбаючы ўжо аб спатканні з дамай, раз’юшаны надпаручнік пайшоў дадому.

«Я яго заб’ю, жывёліну!» – сказаў ён сам сабе, садзячыся ў трамвай.

Тым часам удалы салдат Швейк быў цалкам заняты размовай з веставым. Ён прынёс надпаручніку паперы на подпіс і чакаў яго.

Швейк частаваў яго кавай. Размова ішла пра тое, што Аўстрыя неўзабаве мусіць здырдзіцца. Гаварылася пра гэта, як пра нешта, што разумеецца само сабой. Гутарка ўключала цэлы шэраг выракаў, і кожнае слова суд несумненна вызначыў бы як доказ дзяржаўнай здрады, і абодвух павесілі б.

– Пан імператар, пэўна, зусім ачмурэў ад усяго гэтага, – заявіў Швейк. – Разумным ён не быў ніколі, а гэтая вайна яго зусім даканае.

– Прыдурак ён! – упэўнена абвясціў салдат з казармы. – Дурны, як палена. Ён, бадай, і не ведае, што ідзе вайна. Можа, яму пасаромеліся пра гэта сказаць. А яго подпіс на маніфесце да сваіх народаў – адно жульніцтва. Надрукавалі без яго ведама – ён увогуле ўжо нічога не цяміць… Хутчэй бы ўжо нам далі добрай лупцоўкі, каб Аўстрыя супакоілася.

Размова працягвалася ў тым жа ключы, пакуль нарэшце Швейк не вынес Аўстрыі канчатковага прысуду: «Такой ідыёцкай манархіі не павінна быць на свеце», а салдат дапоўніў гэты прысуд практычным вывадам:

– Як толькі траплю на фронт, дык тут жа дам драла.

Так яны працягвалі выказваць погляды простага чалавека на сусветную вайну. Салдат з казармы сказаў, што ў Празе ходзяць чуткі, быццам каля Нахада* ўжо чуваць гарматную страляніну і быццам бы рускі цар хутка будзе ў Кракаве.

Потым пачалі ўспамінаць войны старых часоў, іШвейк сур’ёзна даводзіў, што калі тады ў абложаны горад закідвалі смярдзючыя гаршкі, то таксама не мёд было ваяваць у такім смуродзе.

Швейк расказаў бы яшчэ што-небудзь, не меней цікавае і павучальнае, калі б размову не перапыніў прыход надпаручніка Лукаша.

Кінуўшы на Швейка страшны, знішчальны позірк, ён падпісаў паперы і, адпусціўшы салдата, кіўнуў галавой Швейку, каб той ішоў з ім у пакой.

Вочы надпаручніка сыпалі маланкі. Сеўшы ў крэсла і гледзячы на Швейка, ён разважаў аб тым, калі пачаць лічыць яму рэбры.

«Спачатку дам яму разы два па мордзе, – думаў надпаручнік, – потым расквашу нос і абарву вушы, а далей відаць будзе».

На яго шчыра і добрасардэчна глядзелі добрыя, бязвінныя вочы Швейка, які адважыўся парушыць зацішак перад бурай словамі:

– Асмелюся далажыць, пан обер-лейтэнант, што вы засталіся без кошкі. Яна зжэрла ваксу і дазволіла сабе здохнуць. Я кінуў яе ў склеп, але не ў наш, а ў суседскі. Такой прыгожай і ласкавай ангорскай кошачкі вы ўжо не знойдзеце!

«Што мне з ім рабіць? – мільганула ў галаве надпаручніка. – Божа мілы, які ў яго тупы выгляд!»

A добрыя, наіўныя вочы Швейка працягвалі ззяць мяккай цеплынёй, якая сведчыла аб поўнай душэўнай раўнавазе: «Усё, маўляў, у парадку, нічога асаблівага не здарылася, а калі што і здарылася, дык і гэта звычайная рэч, бо павінна ж часам нешта здарацца».

Надпаручнік Лукаш ускочыў, але не ўдарыў Швейка, як раней задумаў. Ен замахаў яму кулаком пад носам і зароў:

– Швейк! Вы ўкралі сабаку!

– Асмелюся далажыць, пан обер-лейтэнант, што за апошні час ні пра якое такое здарэнне мне невядома. Дазволю сабе заўважыць, пан обер-лейтэнант, што пасля абеду вы з Максам пайшлі на прагулку, і я ніяк не мог яго ўкрасці. Мне адразу падалося, што нешта стрэслася, калі вы вярнуліся без сабакі. Гэта, як гаворыцца, сітуацыя. На Спаленай вуліцы жыве майстар, які вырабляе скураныя торбачкі, яго клічуць Кунеш. Дык варта яму толькі выйсці з сабакам на прагулку, як ён тут жа яго страціць. Звычайна ён пакідаў сабаку ў піўной альбо ў яго сабаку кралі ці пазычалі і не вярталі…

– Маўчаць, Швейк! Асёл, дубіна, чорт бы вас узяў! Вы альбо страшэнны нягоднік, альбо вярблюд і тупагаловы балбес. Вы гэтыя жартачкі са мной кіньце! Адкуль вы прывялі сабаку? Дзе вы яго знайшлі? Ці ведаеце вы, што ён належыць нашаму камандзіру палка? Ён толькі што адабраў яго ў мяне. Гэта ганьба на ўвесь свет. Скажыце праўду – укралі вы яго ці не?

– Не, пан обер-лейтэнант, я яго не краў.

– А ведалі, што сабака крадзены?

– Так точна, пан обер-лейтэнант. Ведаў, што сабака крадзены.

– Швейк! Ежыш Марыя! Himmel Kergott! Я вас застрэлю! Вы жывёліна! Асёл! Дрэнь! Няўжо вы такі ідыёт?

– Так точна, пан обер-лейтэнант, такі!

– Навошта вы мне прывялі крадзенага сабаку? Навошта вы гэтага шэльму прыцягнулі ў дом?

– Каб прынесці вам радасць, пан обер-лейтэнант. I Швейкавы вочы дабрадушна і пяшчотна зазірнулі ў твар надпаручніка. Надпаручнік упаў у крэсла і застагнаў:

– За што мяне бог карае з гэтай жывёлінай?

У ціхай роспачы сядзеў надпаручнік у крэсле, адчуваючы, што ў яго няма сілы не толькі заехаць Швейку ў морду, але нават скруціць сабе сігарэту. Сам не ведаючы навошта, ён паслаў Швейка па газеты «Багемія» і «Тагеблат» і загадаў прачытаць палкоўнікаву аб’яву аб прапажы сабакі.

Швейк вярнуўся з газетамі, разгорнутымі на старонцы аб’яў. Ён увесь ззяў і радасна абвясціў:

– Ёсць, пан обер-лейтэнант! Пан палкоўнік так маляўніча апісвае гэтага скрадзенага пінчара, што аж прыемна пачытаць, ды яшчэ абяцае ўзнагароду ў сто крон таму, хто яго прывядзе. Неблагая ўзнагарода. Звычайна ў такіх выпадках даюць пяцьдзесят крон. Нейкі Божацех з Кошыржаў толькі гэтым і карміўся. Украдзе гэтак сабаку, а потым шукае ў газетных аб’явах, які сабака збег, і тут жа ідзе да ўладальніка. Аднойчы ён украў пагляднага чорнага шпіца, а гаспадар аб’явы не дае. Дык тады ён сам паспрабаваў даваць аб’явы ў газетах. Прасадзіў на аб’явы цэлую пяцёрку, аж нарэшце знайшоўся гаспадар і сказаў, што гэта сапраўды яго сабака, ён у яго прапаў і ўжо яго не шукалі, бо страціў ён веру ў людское сумленне. Цяпер жа бачыць, што ёсць яшчэ на свеце сумленныя людзі, і гэта яго надта радуе. Ён прынцыпова супраць таго, каб узнагароджваць за сумленнасць, але ён дорыць яму на памяць сваю кніжку пра догляд некаторых садовых кветак. Небарака Божацех узяў чорнага шпіца за заднія лапы і трэснуў ім таго пана па галаве і з таго часу зарокся даваць аб’явы ў газеты. Лепей сабаку прадаць на псярню, калі яго ніхто не шукае праз газеты.

– Ідзіце спаць, Швейк, – загадаў надпаручнік, – вы здольны плесці лухту аж да раніцы.

Сам надпаручнік таксама пайшоў спаць, а ўначы яму прывярзлося, што Швейк украў каня ў наследніка трона і прывёў яго да Лукаша, а наследнік трона на аглядзе пазнаў гэтага каня, калі няшчасны надпаручнік Лукаш на ім красаваўся перад сваёй ротай.

Раніцай надпаручніку было так нядобра, як пасля разгульнай начы, калі ў дадатак яму яшчэ надавалі па галаве. Абудзіў яго стук у дзверы, і на парозе з’явіўся дабрадушны твар Швейка з запытаннем, калі ён павінен надпаручніка пабудзіць.

– Вон, быдла! – прастагнаў надпаручнік. – Проста жах!

Калі надпаручнік усё ж устаў, Швейк падаў яму сняданак і ўразіў новым пытаннем:

– Асмелюся запытаць, пан обер-лейтэнант, ці не хацелі б вы, каб я прыдбаў якога-небудзь сабачку?

– Ведаеце, Швейк, у мяне ўзнікае вялікая ахвота аддаць вас пад палявы суд, – уздыхнуўшы, сказаў надпаручнік. – Але ж там вас апраўдаюць, бо такога несусветнага балбеса ў жыцці сваім не бачылі. Паглядзіце на сябе ў люстра. Вас не нудзіць ад ідыёцкага выразу вашага твару? Вы – найдурнейшая гульня прыроды, якую я калі-небудзь бачыў. Ну, скажыце праўду, Швейк, вы сам сабе падабаецеся?

– Асмелюся далажыць, пан обер-лейтэнант, не падабаюся. Я ў гэтым люстры нейкі гузаваты, ці што? Ды і люстра неадшліфаванае. Вунь у кітайца Станека* люстра было пукатае, і калі хто ў яго глядзеўся, таго сапраўды вярнула на ваніты. Рот – гэтак, галава – як памыйніца, чэрава – як у п’янчугі каноніка, карацей – фігура! Ішоў міма генерал-губернатар, зірнуў на сябе, і ў той жа момант люстра вымушаны былі зняць.

Надпаручнік адвярнуўся, уздыхнуў і палічыў за лепшае заняцца замест Швейка кавай з вяршкамі.

Швейк ужо завіхаўся на кухні, і надпаручнік Лукаш пачуў яго спеў:

 
Маршыруе Грэневіль* у фуражцы набакір,
Шаблі зырка ззяюць, дзеўкі прычытаюць…
 

I потым:

 
Мы – адважныя салдаты,
Дык кахаюць нас дзяўчаты,
Мы свае не лічым грошы,
Нам паўсюль прыём харошы.
 

«Табе дык сапраўды ўсюды прыём харошы, мярзотніку», – падумаў надпаручнік і плюнуў. У дзвярах паказалася галава Швейка.

– Асмелюся далажыць, пан обер-лейтэнант, тут прыйшлі з казармы па вас. Вы павінны неадкладна прыбыць да пана палкоўніка. Веставы чакае.

I фамільярна дадаў:

– Відаць, гэта з-за сабачкі.

Калі веставы ў пярэдняй хацеў далажыць аб мэце свайго прыходу, надпаручнік здаўленым голасам вымавіў:

– Чуў ужо.

I выйшаў, кінуўшы на Швейка знішчальны погляд.

Гэта быў не рапарт, а нешта значна горшае. Калі надпаручнік увайшоў у кабінет палкоўніка, той, насуплены, сядзеў у крэсле.

– Два гады таму назад, пан надпаручнік, – сказаў ён, – вы прасілі аб пераводзе ў Будзеёвіцы ў Дзевяноста першы полк. Ці ведаеце вы, дзе знаходзяцца Будзеёвіцы? На Влтаве, так, на Влтаве, а ў яе там упадае Огржэ або нешта падобнае. Горад вялікі, я сказаў бы, гасцінны і, калі не памыляюся, мае набярэжную. Вы ведаеце, што такое набярэжная? Набярэжная – гэта сцяна, узведзеная пад вадой. Так. Зрэшты, гэта сюды не стасуецца. Мы там праводзілі манеўры.

Палкоўнік замоўк і, гледзячы ў чарніліцу, хутка перайшоў на іншую тэму.

– Мой сабака ў вас зусім сапсаваўся – нічога не хоча жэрці. Ну, вось табе, у чарніліцы муха! Гэта дзіўна – мухі падаюць у чарніліцу зімой. Непарадак!

«Ды гавары ты, нарэшце, дзядок паганы!» – падумаў надпаручнік.

Палкоўнік устаў і некалькі разоў прайшоўся па кабінеце.

– Я доўга думаў, пан надпаручнік, што, уласна кажучы, я магу зрабіць, каб такія рэчы больш не маглі паўтарыцца, і тут я ўспомніў, што вы хацелі перавесціся ў Дзевяноста першы полк. Нядаўна галоўнае камандаванне паведаміла, што ў Дзевяноста першым палку адчуваецца востры недахоп афіцэрскага складу, бо ўсіх павыбівалі сербы. Даю вам слова гонару, што праз тры дні вы будзеце ў Дзевяноста першым палку ў Будзеёвіцах, дзе фарміруюцца маршавыя батальёны. Не трэба дзякаваць. Войску патрабуюцца афіцэры, якія…

I, не ведаючы, што яшчэ сказаць, ён зірнуў на гадзіннік і вымавіў: