Текст книги "Прыгоды ўдалага салдата Швейка"

Раздзел V. Швейк у паліцэйскім камісарыяце на Салмавай вуліцы

Пасля цудоўных прамяністых дзён у вар’ятні да Швейка прыйшлі ліхія часіны, поўныя нягод і праследаванняў. Паліцэйскі інспектар Браўн абставіў сцэну спаткання са Швейкам у суровым стылі рымскіх намеснікаў эпохі любага яму імператара Нерона. I гэтак жа люта, як у свой час намеснікі вымаўлялі: «Кіньце гэтага шэльму хрысціяніна львам!» – інспектар Браўн сказаў:

– За краты яго!

Ні слоўка болей, ні слоўка меней. Толькі вочы пана паліцэйскага інспектара Браўна заззялі ад асаблівай, ненармальнай насалоды. Швейк пакланіўся і з годнасцю сказаў:

– Да вашых паслуг, панове. Я лічу, што «краты» гэта тое ж, што і «адзіночка», а гэта не так ужо і кепска.

– Ну, у нас тут не надта раскашуешся, – ухмыльнуўся паліцэйскі інспектар, на што Швейк адказаў:

– Я чалавек сціплы і заўсёды буду ўдзячны за тое, што вы для мяне робіце.

У ізалятары на нарах сядзеў нейкі задуменны чалавек. Па яго апатычным поглядзе было відаць, што яму не верыцца, быццам дзверы адчынялі для таго, каб выпусціць яго на волю.

– Маё шанаванне, васпане, – сказаў Швейк, сядаючы да яго на нары. – Не скажаце, колькі зараз часу?

– Мяне гэта не абыходзіць, – вымавіў задуменны чалавек.

– А тут не так ужо блага, – паспрабаваў завязаць размову Швейк. – Нары з габляванага дрэва.

Сур’ёзны пан не адказаў, устаў і пачаў хутка хадзіць у вузкім катушку паміж дзвярыма і нарамі, нібы спяшаўся нешта ўратаваць.

Тым часам Швейк з цікавасцю разглядаў надпісы, выдрапаныя на сценах. Адзін з іх належаў невядомаму вязню, які перад богам і людзьмі даў зарок змагацца з паліцыяй не на жыццё, а на смерць. Тэкст абвяшчаў: «Вы заплаціце за ўсё!» Другі арыштант пісаў: «Ідзіце вы да д’ябла, пеўні!»* Трэці проста канстатаваў факт: «Тут сядзеў 5 чэрвеня 1913 года, са мной абыходзіліся слушна. Ёзаф Марачак, гандляр з Вршовіц». А быў і надпіс, які ўзрушваў сваёй глыбінёй: «Злітуйся, вялікі божа!»

A пад гэтым: «Пацалуйце мяне ў с…»

Літара «с» аднак была закрэслена, а збоку вялікімі літарамі напісана «СКЛАДКУ». Побач нейкая паэтычная душа прыпісала верш:

 
Засмучаны ля ручая сяджу,
За горы хутка сонейка схаваецца.
На светлыя пагоркі я гляджу,
Там любая слязамі абліваецца.
 

Пан, які бегаў ад дзвярэй да нараў, быццам спаборнічаў у марафонскім забегу, нарэшце, задыхаўшыся, спыніўся, сеў на ранейшае месца і, абхапіўшы галаву рукамі, раптам загаласіў:

– Пусціце мяне адсюль!.. Не, яны мяне не пусцяць, – сказаў ён сам сабе, – не, не пусцяць. Я тут ужо з ранку, з шасці гадзін.

На яго раптам напала ахвота гаварыць. Ён падняўся са свайго месца і звярнуўся да Швейка:

– Ці няма ў вас выпадкам дзягі, каб скончыць усё гэта назаўжды?

– З вялікай прыемнасцю магу вам паслужыць, – адказаў Швейк, адпінаючы дзягу. – Я яшчэ ніколі не бачыў, як вешаюцца ў адзіночцы на рамяні… Толькі адно мне прыкра, – працягваў ён, агледзеўшыся наўкола, – што тут няма ніводнага крука. Аконная ручка вас не вытрымае. Хіба што павесіцеся на нарах, укленчыўшы, як гэта зрабіў манах з Эмаўзскага кляштара, павесіўшыся на распяцці з-за маладой яўрэйкі. Я самазабойцаў вельмі люблю, так што з богам…

Пануры пан, якому Швейк сунуў дзягу ў руку, паглядзеў на гэтую дзягу, адкінуў яе ў кут і заплакаў, размазваючы бруднымі рукамі слёзы па твары і лямантуючы:

– У мяне дзеткі, а я тут за п’янства і распусны лад жыцця. Ежыш Марыя! Бедная мая жонка! А што мне скажуць на службе! У мяне дзетачкі, а я тут за п’янства і распусту! – I гэтак далей, без канца.

Нарэшце ён як быццам крыху супакоіўся, падышоў да дзвярэй і пачаў біць у іх нагамі і кулакамі. За дзвярыма пачуліся крокі, азваўся голас:

– Чаго вы хочаце?

– Выпусціце мяне! – прамовіў ён такім голасам, нібыта яму заставалася толькі легчы і памерці.

– Куды? – прагучала пытанне з таго боку дзвярэй.

– На працу, – адказаў няшчасны бацька, муж, чыноўнік, п’яніца і распуснік.

Пачуўся смех, жудасны смех у цішыні калідора, і крокі зноў аціхлі.

– Здаецца мне, што гэты пан вас люта ненавідзіць, калі так смяецца з вас, – сказаў Швейк, калі чалавек, безнадзейна махнуўшы рукой, сеў побач. – Гэткі турэмшчык, калі раззлуецца, здольны на ўсё. Сядзіце сабе ціха, калі ўжо расхацелі вешацца, і пачакайце, як пойдуць справы далей. Калі вы, як кажаце, чыноўнік, жанаты і ў вас ёсць дзеці, то ўсё гэта сапраўды жахліва. Вы, калі не памыляюся, упэўнены, што вас выкінуць са службы?

– Не магу вам сказаць, – уздыхнуў той. – Я ўжо і сам не ведаю, чаго навырабляў. Толькі помню, што мяне аднекуль выкінулі, але я хацеў вярнуцца, каб закурыць сігару. А ўсё пачыналася так добра… Бачыце, начальнік нашага аддзела спраўляў свае імяніны і паклікаў нас у адзін вінны шынок, потым мы трапілі ў другі, у трэці, у чацвёрты, у пяты, у шосты, у сёмы, у восьмы, у дзевяты…

– Ці не жадаеце, каб я дапамог вам лічыць? – падахвоціўся Швейк. – Я ў гэтай справе кумекаю. Аднойчы я за адну ноч пабыў у дваццаці васьмі месцах, але трэба аддаць належнае, нідзе болей за тры куфлі не піў.

– Карацей кажучы, – працягваў няшчасны падначалены таго начальніка, які так пышна святкаваў свае імяніны, – калі мы абышлі з тузін розных шыночкаў, то спахапіліся, што наш начальнік недзе згубіўся, хаця мы яго загадзя прывязалі на вяровачку і вадзілі за сабой, як сабачку. Дык мы тады пайшлі яго ўсюды шукаць і нарэшце ўсе паразгублялі адзін аднаго. Я апынуўся ў адной з начных кавярань на Вінаградах, у вельмі слушнай установе, дзе піў нейкі лікёр проста з бутэлькі. Што я потым рабіў – не памятаю… Ведаю толькі, што ўжо тут, у камісарыяце, калі мяне сюды прывялі, абодва паліцэйскія рапартавалі, што я напіўся, паводзіў сябе непрыстойна, пабіў адну даму, разрэзаў сцізорыкам чужы капялюш, які зняў з вешалкі, разагнаў жаночую капэлу, перад усімі абвінаваціў обер-кельнера ў крадзяжы дваццаці крон, разбіў мармуровую дошку ля століка, за якім сядзеў, і знарок плюнуў незнаёмаму пану за суседнім столікам у чорную каву. Больш я нічога не зрабіў… прынамсі, не памятаю, каб я яшчэ што-небудзь выкінуў… Іпаверце, я такі прыстойны, інтэлігентны чалавек і ні аб чым іншым не думаю, як толькі аб сваёй сям’і. Што вы на гэта скажаце? Я ж зусім не задзіра які, скандаліст!

– I шмат вам давялося прыкласці працы, каб раскалашмаціць тую мармуровую дошку? – пацікавіўся Швейк замест адказу. – Ці вы яе раскалолі адным махам?

– Адразу, – адказаў інтэлігентны пан.

– Тады вы прапалі, – задуменна вымавіў Швейк. – Вам дакажуць, што вы да гэтага рыхтаваліся шляхам працяглых практыкаванняў. А кава таго незнаёмага пана, у якую вы плюнулі, была без рому ці з ромам?

I, не чакаючы адказу, высветліў:

– Калі была з ромам, то горш, таму што даражэй. На судзе ўсё падлічваюць і складваюць разам, каб цягнула на злачынства.

– На судзе… – маладушна прашаптаў шаноўны галава сям’і і, звесіўшы галаву, упаў у той непрыемны стан, калі чалавека адольваюць дакоры сумлення.

– А дома ведаюць, што вы арыштаваны, або пачакаюць, калі пра гэта будзе ў газетах? – спытаў Швейк.

– Вы лічыце, што гэта будзе ў газетах? – наіўна спытала ахвяра імянін свайго начальніка.

– Больш чым упэўнены, – прагучаў шчыры адказ, бо Швейк ніколі не меў звычаю утойваць што-небудзь ад суразмоўцы. – Чытачам газет такія звесткі надта падабаюцца. Я сам люблю чытаць гэтую рубрыку пра п’яніц і іх буянства. Нядаўна ў шынку «Ля келіха» адзін госць выкінуў штуку: сам сабе разбіў куфлем галаву. Падкінуў яго ўгару і падставіў галаву. Яго адвезлі, а раніцой мы ўжо чыталі пра гэта ў газетах. Альбо яшчэ выпадак. У Бендлаўцы* я аднойчы даў аплявуху аднаму факелынчыку з пахавальнага бюро, а ён мне аддзячыў тым жа. Каб нас памірыць, вымушаны былі абодвух пасадзіць пад замок, і тут жа з’явілася нататка ў газетах. I яшчэ. У кавярні «У мерцвяка» адзін саветнік разбіў два сподачкі. Дык, думаеце, яго пашкадавалі? На другі дзень таксама красаваўся ў газетах… Вам застаецца толькі адно: паслаць з турмы ў газету абвяржэнне, што апублікаваная нататка вас не датычыць і што з панам, які носіць ваша прозвішча, вы не звязаны ніякімі ні сваяцкімі, ні іншымі адносінамі. А дадому пашліце запіску, каб гэтае абвяржэнне выразалі і схавалі, – потым вы можаце яго прачытаць, калі адсядзіце тэрмін пакарання. Вам не холадна? – спагадліва спытаў Швейк, заўважыўшы, што інтэлігентны пан дрыжыць. – У гэтым годзе канец лета нешта халаднаваты.

– Прапашчы я чалавек! – загаласіў кампаньён Швейка. – Ляснула маё павышэнне!

– Гэта як піць даць, – ахвотна пагадзіўся Швейк. – Калі вас пасля вязніцы назад на службу не прымуць, не ведаю, як хутка знойдзеце вы іншае месца, таму што ўсюды, нават калі б вы захацелі працаваць у скуралупа, запатрабуюць ад вас даведку аб добрых паводзінах. Так-так, хвіліны асалоды, якія вы сабе дазволілі, будуць вам дорага каштаваць. А з чаго будзе жыць ваша жонка з дзеткамі, пакуль вы будзеце сядзець? Ці, можа, ёй давядзецца пайсці з торбай па свеце і вучыць дзетак рознай распусце?

Пачуўся ўсхліп:

– Бедныя мае дзеткі! Бедная мая жонка! Грэшнік, які стаў на шлях пакаяння, устаў і разгаварыўся аб сваіх дзетках: у яго іх пяцёра, самаму старэйшаму дванаццаць гадоў, ён у скаўтах, п’е толькі ваду і мог бы служыць прыкладам свайму бацьку, які праштрафіўся ўпершыню ў жыцці.

– Ён, значыцца, у скаўтах, – усклікнуў Швейк. – Люблю слухаць пра скаўтаў. Аднойчы ў Мыдлаварах, каля Злівы, у раёне Глубокай, акруга Чэшскія Будзеёвіцы, якраз калі наш Дзевяноста першы полк быў там на вучэннях, сяляне з навакольных вёсак наладзілі аблаву на скаўтаў, якіх занадта многа развялося ў грамадскім лесе. Трох схапілі. I калі вязалі найменшага з іх, ён так скавытаў і плакаў, што мы, загартаваныя салдаты, не маглі без жалю на яго глядзець і палічылі за лепшае адысціся ўбок. Пакуль гэтых скаўтаў вязалі, яны пакусалі васьмярых сялян. Потым у старасты пад бізунамі яны прызналіся, што ва ўсёй акрузе няма таго лугу, які б яны не вытапталі, выграваючыся на сонцы. I заадно прызналіся ў тым, што каля Ражыц якраз перад жнівом чыста выпадкова згарэла паласа жыта, калі яны ў тым жыце пяклі на ражне сарну, да якой з нажом падкраліся ў грамадскім лесе. Потым на іх лежбішчы ў лесе знайшлі болей за паўцэнтнера абгрызеных касцей рознай хатняй птушкі і лясных звяроў, вялікае мноства вішнёвых костачак, безліч агрызкаў недаспелых яблыкаў і ўсялякага іншага дабра.

Аднак няшчасны бацька скаўта ўсё ж не мог супакоіцца.

– Што я нарабіў! – бедаваў ён. – Загубіў сваю рэпутацыю назаўсёды!

– Што і казаць, – пацвердзіў Швейк з уласцівай яму шчырасцю. – Пасля таго, што здарылася, ваша рэпутацыя загублена на ўсё жыццё, бо калі пра гэты выпадак будуць чытаць у газетах вашы знаёмыя, то, будзьце ўпэўнены, што сеё-тое яны яшчэ і дададуць ад сябе. Так яно ўжо вядзецца, так што вы не звяртайце на гэта ўвагі. Людзей з падмочанай ці загубленай рэпутацыяй на свеце, бадай, разоў у дзесяць болей, чым тых, хто з чыстым сумленнем. Гэта мізэрная дробязь.

Тут на калідоры пачуліся грузныя крокі, загрымеў у замку ключ, расчыніліся дзверы, паліцэйскі выклікаў Швейка.

– Прабачце, – па-рыцарску нагадаў Швейк, – я тут толькі з дванаццаці гадзін дня, а гэты пан яшчэ з шасці гадзін раніцы. Я не вельмі каб спяшаўся.

Замест адказу моцная рука паліцэйскага выцягнула яго ў калідор, і Швейк моўчкі паплёўся па лесвіцы на другі паверх. У пакоі за сталом сядзеў тоўсты паліцэйскі камісар з бадзёрым выразам на твары. Ён звярнуўся да Швейка:

– Дык вы, значыцца, і ёсць той Швейк? Як вы сюды трапілі?

– Самым звычайным спосабам, – адказаў Швейк. – Я прыйшоў сюды ў суправаджэнні паліцэйскага, бо не мог дазволіць, каб мяне выгналі з вар’ятні без абеду. Я ім не шлюха з вуліцы.

– Ведаеце што, Швейк? – ласкава сказаў камісар. – Навошта нам тут, на Салмавай вуліцы, з вамі спрачацца? Ці не было б лепей, калі б мы вас накіравалі ў паліцэйскую ўправу?

– Вы, як гаворыцца, гаспадар сітуацыі, – задаволена сказаў Швейк. – А прайсціся ўвечары да паліцэйскай управы – гэта невялікая, але надта прыемная прагулка.

– Ну, я рады, што мы з вамі пагадзіліся, – весела падсумаваў паліцэйскі камісар. – Заўсёды лепей дамовіцца, ці не так, Швейк?

– Я таксама заўсёды вельмі ахвотна раюся з людзьмі, – падхапіў Швейк. – Паверце, пан камісар, я ніколі не забуду вашае ласкі.

Пачціва пакланіўшыся, ён спусціўся з паліцэйскім уніз, у стражніцу, і праз чвэрць гадзіны яго ўжо можна было бачыць на рагу Бчнай вуліцы і Карлавай плошчы ў суправаджэнні другога паліцэйскага, які прыціскаў пад пахай даволі тоўстую кнігу з нямецкім надпісам: «Arestantenbuch».

Ha рагу Спаленай вуліцы Швейк з яго канваірам натрапілі на гурт людзей, якія тоўпіліся перад расклеенай аб’явай.

– Гэта маніфест пана імператара пра аб’яўленне вайны, – сказаў паліцэйскі Швейку.

– Я гэта прадказваў, – сказаў Швейк. – Але ў вар’ятні пра гэта яшчэ не ведаюць, хаця маглі б ведаць з першакрыніц.

– Што вы хочаце гэтым сказаць? – спытаў паліцэйскі Швейка.

– Там жа сядзіць шмат паноў афіцэраў, – растлумачыў Швейк, а калі яны падышлі да новага гурту, які таксама ціснуўся да маніфеста, Швейк крыкнуў:

– Імператару Францу-Іосіфу слава! Вайну мы выйграем!

Нехта з натхнёнага натоўпу адным ударам збіў яму кацялок на вушы, і ў такім выглядзе на вачах у вялікай грамады людзей удалы салдат Швейк зноў пабрыў у браму паліцэйскай управы.

– Гэтую вайну мы абавязкова выйграем, я паўтараю гэта яшчэ раз, панове, – з гэтымі словамі Швейк развітаўся з натоўпам, які яшчэ крыху правёў яго.

Некалі, у далёкія ад нас часы, да Еўропы даляцела неабвержнае выслоўе аб тым, што заўтрашні дзень разбурыць самыя смелыя планы сённяшняга дня.

Раздзел VI. Прарваўшы зачараванае кола, Швейк вяртаецца дадому

Ад будовы паліцэйскай управы патыхала духам чужой народу ўлады. Яна прыдзірліва сачыла за тым, наколькі захоплена ставіцца насельніцтва да аб’яўлення вайны. За выключэннем некалькіх чалавек, якія не адракліся ад свайго народа, вымушанага сыходзіць крывёю за абсалютна чужыя яму інтарэсы, паліцэйская ўправа ўяўляла сабой маляўнічае зборышча бюракратаў-драпежнікаў, што не ашчаджалі турмаў і шыбеніц у імкненні апраўдаць існаванне мудрагелістых параграфаў. Пры гэтым драпежныя бюракраты абыходзіліся са сваімі ахвярамі са з’едлівай ветлівасцю, загадзя ўзважваючы кожнае сваё слова.

– Мне вельмі шкада, – сказаў адзін з гэтых чорнажоўтых драпежнікаў, калі да яго прывялі Швейка, – што вы зноў трапілі ў нашы рукі. Мы думалі, што вы выправіцеся, але мы памыліліся.

Швейк моўчкі ківаў галавой, зрабіўшы пры гэтым такі наіўны выгляд, што чорнажоўты драпежнік* дапытліва ўгледзеўся ў яго і рэзка кінуў:

– Не прыкідвайцеся дурнем!

Аднак тут жа перайшоў на ласкавейшы тон:

– Нам, сапраўды, вельмі непрыемна трымаць вас у турме. Але, на маю думку, ваша віна не такая ўжо страшная, бо пры вашым невялікім розуме не сумняваемся, што вас падбухторылі. Скажыце мне, пан Швейк, хто іменна вас падгаварыў на такую дурасць?

Швейк пракашляўся і адказаў:

– Прабачце, але ні пра якую дурасць я не ведаю.

– А хіба ж гэта не дурасць, пане Швейк, – узяў драпежнік штучна-бацькоўскі тон, – калі вы, паводле сведчання паліцэйскага, які прывёў вас сюды, сабралі натоўп перад наклееным на рагу маніфестам аб вайне і распальвалі яго выкрыкамі: «Няхай жыве імператар Франц-Іосіф! Гэтую вайну мы выйграем!»

– Я не мог больш бяздзейнічаць, – заявіў Швейк, упіраючы свае добрыя вочы ў зрэнкі інквізітара. – Я расхваляваўся, убачыўшы, што ўсе чытаюць гэты маніфест аб вайне і не праяўляюць ніякай радасці. Ніякіх табе воклічаў, ніякіх «ура», увогуле нічога, пан саветнік. Быццам бы іх гэта зусім не датычыць. I тут я, стары салдат Дзевяноста першага палка, не змог на гэта спакойна глядзець і выкрыкнуў тыя словы. Калі б вы былі на маім месцы, то, на маю думку, зрабілі б тое самае. Калі ўжо аб’яўлена вайна, дык мы павінны яе выйграць і павінны ўзносіць славу пану імператару. Ніхто не пераканае мяне ў адваротным.

Спляжаны Швейкам чорнажоўты драпежнік не вынес яго погляду бязвіннага ягняці і, апусціўшы вочы ў свае паперы, вымавіў:

– Я цалкам зразумеў бы ваш запал, калі б ён быў праяўлены пры іншых акалічнасцях. Вы самі добра ведаеце, што вас вёў паліцэйскі, так што ваш патрыятызм мог і нават павінен быў успрымацца публікай не ўсур’ёз, а хутчэй з іроніяй.

– Ісці пад канвоем паліцэйскага, – адказаў Швейк, – гэта цяжкі момант у жыцці кожнага чалавека. Але калі чалавек нават у гэты момант не забывае, што належыць рабіць у часвайны, то гэты чалавек не такі ўжо благі.

Чорнажоўты драпежнік нешта прабурчаў і яшчэ раз паглядзеў Швейку проста ў вочы. Швейк адказаў сваім чыстым, мяккім, сціплым і пяшчотным поглядам. З хвіліну яны пільна ўзіраліся адзін у аднаго.

– Каб вас чорт узяў! – прамармытала нарэшце чыноўніцкая морда, – калі вы яшчэ хоць раз трапіце сюды, то я ўвогуле ні пра што пытаць не буду, а тут жа адпраўлю вас у вайсковы суд у Градчаны*. Зразумелі?

I перш чым ён пачаў лаяцца, Швейк падскочыў да яго, пацалаваў у руку і сказаў:

– Няхай вам пан бог аддзячыць за ласку! Калі вам калі-небудзь спатрэбіцца чыстакроўны сабачка, зрабіце ласку, звярніцеся да мяне. Я гандлюю сабакамі.

Так Швейк зноў апынуўся на волі. Па дарозе дамоў ён разважаў аб тым, ці не зайсці яму спачатку ў піўную «Ля келіха», і ўрэшце адчыніў тыя ж дзверы, з якіх не так даўно выйшаў у суправаджэнні дэтэктыва Брэтшяайдэра.

У піўнушцы панавала магільная цішыня. Там было некалькі наведнікаў, і сярод іх стораж з касцела святога Апалінара. Твары ва ўсіх былі панурыя. За стойкай сядзела шынкарка, жонка Паліўца, і тупа глядзела на піўныя краны.

– Вось я і вярнуўся! – весела сказаў Швейк. – Дайце мне куфлік піва. А дзе ж наш пан Палівец? Пэўна, ужо таксама дома?

Замест таго, каб адказаць, пані Паліўцава залілася слязьмі і, усхліпваючы за кожным словам, прастагнала:

– Яму… далі… дзесяць гадоў… тыдзень… таму назад…

– Бачыш, як яно, – сказаў Швейк. – Значыцца, сем дзён у яго ўжо за плячыма.

– Ён быў такі асцярожны, – плакала гаспадыня. – Ён сам гэта заўсёды пра сябе гаварыў…

Наведнікі ля стойкі ўпарта маўчалі, быццам тут яшчэ блукаў дух Паліўца і схіляў да большай асцярожнасці.

– Асцярожнасць – маці мудрасці, – сказаў Швейк, сядаючы да стала з куфлем піва, дзе ў пене ўтварыліся маленькія дзірачкі там, дзе капнулі слёзы пані Паліўцавай, калі яна несла піва на стол. – Цяперашні час такі, што даводзіцца быць асцярожным.

– Учора ў нас было два пахаванні, – перавёў гаворку на іншае стораж ад святога Апалінара.

– Пэўна, нехта памёр! – заўважыў другі наведнік.

Трэці спытаў:

– Пахаванне было з катафалкам?

– Хацеў бы я ведаць, – сказаў Швейк, – якімі будуць вайсковыя пахаванні ў час вайны?

Наведнікі падняліся, расплаціліся і ціха выйшлі. Швейк застаўся сам-насам з пані Паліўцавай.

– Ніколі не думаў, – вымавіў Швейк, – што бязвіннага чалавека засудзяць на дзесяць гадоў… Што аднаго невінаватага асудзілі на пяць гадоў, гэта я чуў, але каб на дзесяць – гэта крыху занадта.

– Што ж, калі мой прызнаўся, – усхліпвала Паліўцава. – Як гаварыў тут пра тых мух і партрэт, так паўтараў і ў паліцэйскай управе, і на судзе. Я была сведкай, але пра што я магла сведчыць, калі мне сказалі, што я маю права адмовіцца ад паказанняў, бо знаходжуся ў сваяцкіх адносінах са сваім мужам.

Я так збаялася гэтых сваяцкіх адносін, каб з гэтага яшчэ чаго благога не выйшла, што ўвогуле адмовілася даваць паказанні. А ён, небарак, так на мяне паглядзеў, да смерці не забуду тыя яго вочы… А потым, пасля прысуду, калі яго адводзілі, крыкнуў ім там, на лесвіцы, нібы зусім не ў сваім розуме: «Няхай жыве вольная думка!»

– А пан Брэтшнайдэр сюды болей не ходзіць? – спытаў Швейк.

– Быў некалькі разоў, – адказала шынкарка. – Вып’е адзіндва куфлі, спытае мяне, хто сюды ходзіць, і слухае, як мае госці расказваюць пра футбол. Яны заўсёды, як толькі яго ўбачаць, гавораць толькі пра футбол, а яго аж калоціць ад гэтага, вось-вось, здаецца, ашалее і пачне курчыцца ў сутаргах. За ўвесь гэты час злавіў на вуду толькі аднаго абіўшчыка з Папярочнай вуліцы.

– Гэта справа натрэніраванасці, – зазначыў Швейк. – Абіўшчык быў, відаць, невялікага розуму чалавек?

– Ды як мой муж, – адказала з плачам гаспадыня. – Той яго пытаў, ці страляў бы ён у сербаў. Абіўшчык адказаў, што не ўмее страляць, што толькі раз быў у ціры і прастраляў там карону*. Тут мы ўсе і пачулі, як пан Брэтшнайдэр прамовіў, выцягнуўшы сваю запісную кніжку: «Ты глядзі, яшчэ адна ёмкая дзяржаўная здрада!» – і выйшаў з гэтым абіўшчыкам з Папярочнай вуліцы, і той ужо не вярнуўся.

– Шмат хто з іх не вяртаецца, – сказаў Швейк. – Дайце мне рому.

Швейк заказваў ужо другую чарку рому, калі ў шынок увайшоў тайны агент Брэтшнайдэр. Кінуўшы беглы позірк на пусты шынок і заказаўшы сабе піва, ён падсеў да Швейка і пачаў чакаць, ці не скажа той чаго.

Швейк зняў з вешалкі адну з газет і, прагледзеўшы апошнюю старонку з аб’явамі, азваўся:

– Глядзіцетка, нейкі Чымперс са Страшкава, дом нумар пяць, паштовае аддзяленне Рачыневес, прадае сядзібу з трыма дзесяцінамі ворыва. Школа ёсць, і чыгунка побач.

Брэтшнайдэр нервова забарабаніў пальцамі па стале і звярнуўся да Швейка:

– Мне дзіўна, чаму гэта вас цікавіць гэтая сядзіба, пан Швейк?

– Ах, гэта вы? – усклікнуў Швейк, падаючы яму руку. – А я вас адразу не пазнаў, у мяне вельмі благая памяць. У апошні раз мы рассталіся, дай бог памяць, у прыёмнай канцылярыі паліцэйскай управы. Што вы з таго часу робіце? Ці часта заходзіце сюды?

– Сёння я прыйшоў, каб убачыць вас, – сказаў Брэтшнайдэр. – У паліцэйскай управе мне паведамілі, што вы гандлюеце сабакамі. Мне патрэбен добры пінчар або шпіц ці нешта такое падобнае…

– Усё гэта мы можам вам справіць, – адказаў Швейк. – Хацелі б жывёліну чыстакроўную ці такую, што з вуліцы?

– Я аддаў бы перавагу чыстакроўнаму сабаку, – адказаў Брэтшнайдэр.

– А чаму б вам не займець паліцэйскага сабаку? – спытаў Швейк. – Такога, што сам бы ўсё высачыў і навёў на след злачішства? У аднаго разніка ў Вршовіцах ёсць такі сабака, ён цягае яго вазок. Гэты пёс працуе яўна не па спецыяльнасці.

– Я хацеў бы шпіца, – стрымана зазначыў Брэтшнайдэр, – шпіца, які б не кусаўся.

– Значыцца, вы жадаеце бяззубага шпіца? – удакладніў Швейк. – Ёсць у мяне адзін такі – у Дэйвіцах, у аднаго карчмара.

– Не, можа, лепей пінчара… – нерашуча вымавіў Брэтшнайдэр, кіналагічныя веды якога былі самымі зачаткавымі. Каб не загад з паліцэйскай управы, ён пра сабак ніколі нічога і не даведаўся б.

Але атрыманы загад быў выразны і неаспрэчны: пазнаёміцца са Швейкам бліжэй на глебе гандлю сабакамі. З гэтай мэтаю Брэтшнайдэр меў права выдаткаваць сродкі на куплю сабак.

– Пінчары бываюць буйнейшыя і драбнейшыя, – тлумачыў Швейк. – Прымеціў я тут двух маленькіх і трох большых. Усіх пяцярых можна на каленях трымаць. Mary ix горача парэкамендаваць вам.

– Гэта мне, бадай, падышло б, – заявіў Брэтшнайдэр. – А колькі каштуе адзін?

– У залежнасці ад велічыні, – адказаў Швейк, – усё залежыць ад велічыні. Пінчар не цяля. У пінчараў якраз наадварот: чым меншы, тым даражэйшы.

– Я ўзяў бы большага, старажавога, – сказаў Брэтшнайдэр, баючыся спустошыць сакрэтны фонд паліцыі.

– Добра, – згадзіўся Швейк, – большых магу вам саступіць па пяцьдзесят крон, самых буйных – па сорак пяць. Але мы забыліся пра адну рэч: вам шчанят ці дарослых; ды яшчэ – сабак або сучак?

– Мне ўсё адно, – махнуў рукой Брэтшнайдэр, якому абрыдлі ўсе гэтыя незнаёмыя праблемы, – дастаньце мне ix, і заўтра ў сем гадзін вечара я да вас зайду.

– Прыходзьце, будуць вам сабакі, – суха адказаў Швейк. – Але ў такім выпадку я мушу прасіць у вас задатак – трыццаць крон.

– З задавальненнем! – пагадзіўся Брэтшнайдэр, адлічваючы грошы. – А цяпер давайце вып’ем з вамі па чвэртцы віна за мой кошт.

Калі яны выпілі, Швейк таксама заказаў чвэртку віна за свой кошт, потым узяў Брэтшнайдэр, заклікаючы не баяцца яго, бо ён зараз не на службе, і таму Швейк можа спакойна размаўляць з ім пра палітыку.

Швейк заўважыў, што ў карчме ён пра палітыку ніколі не гаворыць, што ўся гэтая палітыка – занятак для малых дзяцей.

Брэтшнайдэр, наадварот, прытрымліваўся самых рэвалюцыйных поглядаў. Ён заяўляў, што кожная слабая дзяржава асуджана на пагібель, і пытаўся ў Швейка, які яго погляд на гэтыя рэчы.

Швейк адказаў, што з дзяржавай ён ніякіх спраў не меў, але аднаго разу ён даглядаў кволага шчанюка сенбернара, ён карміў яго нават ‘салдацкімі сухарамі, але шчанюк усё роўна здох.

Калі выпілі па пятай чвэртцы, Брэтшнайдэр аб’явіў сябе анархістам і пачаў дапытвацца ў Швейка, у якую арганізацыю яму запісацца.

Швейк расказаў, што аднойчы нейкі анархіст купіў у яго ў растэрміноўку за сто крон леанберга, але да гэтага часу не аддаў апошняга ўзносу.

За шостай чвэрткай Брэтшнайдэр выступіў за рэвалюцыю і супраць мабілізацыі, на што Швейк, нахіліўшыся да яго, шапнуў на вуха:

– Толькі што ўвайшоў нейкі наведнік. Калі ён пачуе вас, могуць быць непрыемнасці. Бачыце, шынкарка ўжо плача.

Пані Паліўцава, сапраўды, плакала на сваім крэсле за стойкай.

– Чаго вы плачаце, пані шынкарка? – спытаў Брэтшнайдэр. – Праз тры месяцы мы пераможам, будзе амністыя, ваш муж вернецца, і мы яшчэ наладзім у вас хвацкую пагулянку! А, можа, вы лічыце, што мы не пераможам? – звярнуўся ён да Швейка.

– Навошта перажоўваць адно і тое ж? – сказаў Швейк. – Павінны перамагчы – і баста! А мне ўжо трэба збірацца дадому.

Швейк расплаціўся і вярнуўся да сваёй старой служанкі пані Мюлер, якая вельмі спалохалася, убачыўшы, што мужчына, які адмыкае ключом дзверы ў хату, не хто іншы, як Швейк.

– А я, васпан, думала, што вы вернецеся толькі праз некалькі гадоў, – сказала яна са звыклай шчырасцю. – I я тут… з літасці… узяла ў жыльцы аднаго швейцара з начной кавярні, бо ў нас тут тройчы быў вобыск, і, калі нічога не знайшлі, сказалі, што вы прапалі, бо вы несусветны злачынца.

Швейк хутка пераканаўся, што незнаёмец уладкаваўся з усімі выгодамі: спаў на яго ложку і быў нават настолькі ўважлівы і ветлівы, што задаволіўся толькі паловай, а другую саступаў нейкаму даўгавалосаму стварэнню, якое з удзячнасці спала, абняўшы яго за шыю. На падлозе вакол ложка валяліся ўперамешку часткі мужчынскага і жаночага гардэроба. Па гэтым хаосе было відаць, што швейцар з начной кавярні вярнуўся ўчора са сваёй дамай у надта вясёлым настроі.

– Пане, – гаварыў Швейк, трасучы няпрошанага чужаніцу, – як бы вы не спазніліся на абед. Мне будзе надта непрыемна, калі вы потым скажаце, што я вас выкінуў у такі час, калі ўжо нідзе не здабудзеш нічога на абед.

Швейцар так разаспаўся, што мінула нямала часу, пакуль ён не асэнсаваў, што вярнуўся дадому ўласнік ложка і выстаўляе свае правы на яго.

Паводле звычкі ўсіх швейцараў начных кавярань, і гэты выказаўся ў тым сэнсе, што аддубасіць кожнага, хто паспрабуе яго будзіць, і намерыўся спаць далей.

Тым часам Швейк сабраў часткі яго гардэроба, прынёс іх да ложка і, энергічна патрапаўшы швейцара, сказаў:

– Калі вы не адзенецеся, дык я паспрабую выкінуць вас на вуліцу так, як вы ёсць. Для вас гэта будзе вялікай выгодай вылецець адсюль апранутым.

– Я збіраўся спаць да васьмі вечара, – пралепятаў азадачаны швейцар, нацягваючы штаны. – Я плачу гаспадыні за ложак па дзве кроны ў дзень і магу вадзіць паненак з кавярні. Маржанка, уставай!

Прыладжваючы каўнерык і завязваючы галыптук, ён ужо настолькі ачомаўся, што пачаў запэўніваць Швейка, нібыта начная кавярня «Мімоза» – сапраўды адна з самых прыстойных начных устаноў, куды маюць доступ толькі дамы, у якіх жоўты білет у поўным парадку, і сардэчна запрашаў Швейка ў адведзіны.

Аднак яго сяброўка засталася вельмі незадаволена Швейкам і ўжыла некалькі надта велікасвецкіх выразаў, з якіх самымі прыстойнымі былі: «Ёлупень», «Яловая галава».

Пасля таго, як няпрошаныя жыльцы пакінулі хату, Швейк пайшоў ва кухню ўладжваць адносіны з пані Мюлер, але не знайшоў ніякіх яе слядоў, апрача кавалачка паперы, на якім алоўкам было надрапана некалькі слоў нязграбным почыркам пані Мюлер: «Прабачце, васпан, я вас болей не ўбачу, бо кідаюся з акна».

– Хлусіць, – сказаў Швейк і сабраўся чакаць. Праз паўгадзіны ў кухню ўпаўзла няшчасная пані Мюлер, і па прыгнечаным выразе яе твару было відаць, што яна чакае ад Швейка слоў уцехі.

– Калі вы хочаце выкінуцца з акна, – сказаў Швейк, – то ідзіце ў пакой, акно я расчыніў. Скакаць з кухоннага я б вам не раіў, таму што вы ўпадзяце ў сад на ружы, паламаеце ўсе кусты і будзеце вымушаны за ўсё заплаціць. А з таго акна вы надзвычай удала зляціце на ходнік і, калі вам пашчасціць, скруціце сабе шыю. Калі ж не пашанцуе, то вы толькі пераламаеце сабе рэбры, рукі і ногі, і вам давядзецца плаціць за ляжанне ў бальніцы.

Пані Мюлер залілася слязамі, ціха пайшла ў пакой Швейка… зачыніла акно і, вярнуўшыся, сказала:

– Дзьме, а пры вашым, васпан, раматусе гэта нядобра.

Затым, паслаўшы пасцель і з незвычайнай стараннасцю прыбраўшы ўсё да ладу, яна вярнулася са слязьмі на вачах, у кухню і далажыла Швейку:

– Тыя два шчанючкі, васпан, што былі ў нас на двары, здохлі, а сенбернар уцёк, калі тут рабілі вобыск.

– О божа! – усклікнуў Швейк. – Ён можа ўліпнуць у гісторыю! Цяпер яго, напэўна, будзе высочваць паліцыя.

– Ён укусіў аднаго з паноў паліцэйскіх камісараў, калі той у час вобыску выцягваў яго з-пад ложка, – працягвала пані Мюлер. – Спачатку адзін з гэтых паноў сказаў, што там, пад ложкам, хтосьці ёсць, дык імем закона сенбернару было загадана вылезці, а ён ніяк не хацеў, вось яго і выцягнулі. Сенбернар кідаўся іх зжэрці, а потым вылецеў за дзверы і больш не вярнуўся. Мяне таксама дапытвалі, цікавіліся, хто да нас ходзіць, ці не атрымліваем грошай з-за мяжы, а потым пачалі намякаць, што я дурніца, калі я ім сказала, што грошы з-за мяжы прыходзяць зрэдку, апошні раз ад пана настаўніка з Брно – памятаеце, шэсцьдзесят крон задатку за ангорскую кошку, вы пра яе давалі аб’яву ў газету «Народні поліціка», а замест яе ў Брно ў скрынцы зпад фінікаў паслалі сляпога шчанюка фокстэр’ера. Потым са мной гутарылі вельмі ласкава і рэкамендавалі мне ў кватаранты, каб я адна дома не баялася, гэтага швейцара з начной кавярні, якога вы выкінулі…

– Страшэнна не шанцуе мне з гэтымі органамі ўлады, пані Мюлер, – уздыхнуў Швейк. – Вось убачыце, колькі іх прыйдзе сюды купляць сабак.

Не ведаю, ці расшыфравалі тыя, хто пасля перавароту праглядаў паліцэйскі архіў, артыкулы выдаткаў сакрэтнага фонду дзяржаўнай паліцыі, дзе значылася: С. – 40 к., Ф. – 50 к., Л. – 80 к. і гэтак далей, але яны жорстка памыляліся, калі думалі, што С, Ф. і Л. – ініцыялы нейкіх асоб, якія за 40, 50, 80 і г. д. крон прадавалі чэшскі народ чорнажоўтаму арлу.*

У сапраўднасці ж С. азначала сенбернара, Ф. – фокстэр’ера, а Л. – леанберга. Усіх гэтых сабак Брэтшнайдэр прывёў ад Швейка ў паліцэйскую ўправу.