Текст книги "Старонкі радзімазнаўства. Мясціны. Асобы"

Алесь Карлюкевіч
Старонкі радзімазнаўства

© Карлюкевіч А. М., 2013

© РВУ «Выдавецкі дом «Звязда», 2013

© Распаўсюджванне. ТАА «Электронная кнігарня», 2016

Мясціны

Ашмяны

Часам у вызначэнні значнасці той ці іншай асобы здараецца, што велічыня таленту, грамадскай вагі чалавека застаюцца паза ўвагай сучасніка. I пасля, калі пісьменнік, мастак, акцёр альбо вучоны пакіне зямны свет, праменні ад яго постаці разыходзяцца ўсё шырэй і шырэй. А між тым, і пры жыцці той чалавек увасабляў сваёй дзейнасцю ці не цэлы інстытут альбо тэатр… Аглядаючы ашмянскія вуліцы і вулачкі пачатку XX стагоддзя, думаю, канешне ж, пра тое, а ці помняць, ці ве даюць тут многіх з кагорты славутых ашмянцаў, з тых землякоў хто мэтай свайго жыцця бачыў клопат “і ў малым, і ў вялікім павышаць узровень шчасця ў жыцці”…

1904 год… Дзесьці тут, па Віленскай і Барунскай вуліцах, бегаў малечай будучы рускі спявак Аляксандр Батурын. Бацька – настаўнік. У 1911 годзе Батурыны пераязджаюць у Адэсу. Аляксандр працуе шафёрам, памочнікам механіка цэнтральнага гаража ў Адэсе. Спявае ў мастацкай самадзейнасці. Затым шляхі да новых творчых вышынь прыводзяць колішняга ашмянскага падлетка ў Ленінград. Аляксандр заканчвае кансерваторыю. Настаўнік – амаль зямляк: лірычны тэнар са Старадубскага павета Канстанцін Сцяпанавіч Ісачанка. Чаму спыняюся на настаўніку?.. I сам Канстанцін Сцяпанавіч выйшаў у вялікае мастацтва з простай сям’і. Таму, мусіць, і ўвагу асаблівую аддаў рабочаму хлопцу, які праз гады стане вядомым на ўсю Расію бас-барытонам. На працягу амаль 30 гадоў Батурын будзе адным з вядучых салістаў Вялікага тэатра оперы і балета ў Маскве. Як след – званне народнага артыста РСФСР, Дзяржаўная прэмія СССР, выступленні на сцэнах тэатраў Італіі, Францыі, Чэхіі, Венгрыі, Бельгіі, Англіі…

Ашмяны. Пачатак XX ст.

Раздарожжа нашага краю—адбітак і на лёсах суайчыннікаў. Адны выбіраліся ў вялікі свет на Усход. Другія ішлі за навукай у Літву… У 1914 годзе ў Ашмянах нарадзіўся літоўскі спявак Уладзімір Піліпавіч Рубацкі. Вучыўся ў Ашмянскай гімназіі. Затым патрапіў у войска. Некаторы час быў студэнтам Віленскага ўніверсітэта. Збіраўся стаць юрыстам. У 1944—47 гадах – артыст хору Беларускага ансамбля песні і танца ў Гродне. Уладзімір у Вільнюсе паступае ў кансерваторыю. Таленавітаму спеваку было на той час ужо даўно за трыццаць… Паралельна працуе ў Літоўскай філармоніі. А з 1949 года – саліст тэатра оперы і балета Літвы. Выконваў партыі Ягаў “Атэла” Дж. Вердзі, Анегіна – у оперы “Яўгеній Анегін” П. Чайкоўскага, Рыгалета ў аднайменнай оперы Дж. Вердзі… Яшчэ у 1959 годзе атрымаў званне заслужанага артыста Літвы.

У Ашмянах – сляды яўрэйскага пісьменніка і пада рожніка Якава Сапіра. Ён нарадзіўся ў мястэчку ў 1822 годзе. 3 горада, што прытуліўся да ракі Ашмянка, – мастак Ігар Мікалаевіч Шкуратаў. Зараз выкладае ў Віцебскім універсітэце. На віцебскіх, браслаўскіх пейзажах Шкуратава відаць адбітак і ашмянскай прыроды, тыя праменьчыкі, што з дзяцінства лавіў яго мастацкі зрок на роднай Ашмяншчыне. Крыху болей як на дзесяцігоддзе пазней за Шкуратава на радзіўся ў Ашмянах мастак Вітольд Урбановіч. А яго разам з бацькамі пасля Вялікай Айчыннай вайны дарогі прывялі ў Польшчу. Скончыў акадэмію ў Кракаве, стаў вядомым у Польшчы мастаком-мадэрністам. Работы ўраджэнца Ашмянаў захоўваюцца ў музеях Парыжа, Лондана, Кракава, Варшавы, у калекцыях Швецыі, Галандыі, ЗША, Германіі.

Звесткі шмат пра каго са знакамітых землякоў можна знайсці ў Ашмянскім раённым краязнаўчым музеі імя Францішка Багушэвіча, якому ўжо болей за паўстагоддзе. Спярша скарбонка гістарычных памятак працавала на грамадскіх палатках. А ў 1965 годзе музей пачаў лічыцца дзяржаўным… Яго супрацоўнікамі з’яўляліся дасведчаныя збіральнікі памятак (археалагічных і гістарычных) зямлі беларускай Валянціна Караткевіч і Міхаіл Спірыдонаў. Факт таксама з цікавых: Валянціна Браніславаўна пазней стала жонкай слыннага пісьменніка. Канешне ж, яе мысленне, яе светапогляд – і ў фундаменце, здавалася б, сціплага раённага музея.

Мясціны вакол Ашмянаў – прыкметныя, вартыя ўвагі і праз сваіх ураджэнцаў праз тых, хто працаваў нарадзіўся ў вёсках і вёсачках, – пісьменнікаў, вучоных, гісторыкаў. На маёй уласнай памяці – і тое, з якой павагай адгукаўся, прыкладам, пра Баруны (яны крыху болын за 20 кіламетраў ад Ашмянаў) паэт і перакладчык Пятро Бітэль. Мне пашчасціла на сустрэчу з ім у Маладзечне, калі ўжо няшмат і часу заставалася гэтаму яркаму чалавеку быць у адведках на планеце Зямля. Пятро Іванавіч, згадаўшы сваю вучобу ў Барунскай настаўніцкай семінарыі, расказаў пра амаль што напісаную для выдавецтва “Полымя” кнігу пра Баруны. Здаецца, і паказваў нават машынапіс. Чамусьці ў памяці адклалася лічба – 90 старонак. Тады якраз “Полымя” адну за другой выпускала кніжачкі серыі “Па роднаму краю”. Добра было б узнавіць Бітэлеўскі рукапіс…

Баруны – радзіма гісторыка і грамадскага дзеяча, заход небеларускага падпольшчыка Мікалая Сямёнавіча Арэхвы. Біяграфія Ашмяншчыны ў часы гаспадарання палякаў – у яго кнізе “Справы і людзі КПЗБ”. Свая гісторыя, свае знакамітасці – і ў Гальшанаў, Жупранаў Гейстунаў, Кушлянаў ды іншых гісторыяй асвечаных мясцінак Ашмяншчыны. А яшчэ ж – Навасады, адкуль родам святар і паэт Андрэй Зязюля. Дзе ён толькі ні служыў ксяндзом – у Смілавічах, Сянно, Ракаве, Новым Свержані… А беларусам сябе ўсвядоміў у час вучобы ў каталіцкай духоўнай семінарыі ў Пецярбургу. Імя, між іншым, далёка не выпадковае не толькі ў гісторыі Ашмяншчыны, але і ў беларускай літаратуры. Вядомы беларускі філосаф і літаратуразнаўца Уладзімір Конан у артыкуле “Андрэй Зязюля: хрысціянская філасофія і асветніцкая дзейнасць” піша: “Афарыстычна паэтава любоў абазначана назваю зборніка вершаў – «3 род нага загона». Але тут – не хутаранская філасофія, як можа здацца нявопытнаму крытыку. Родны загон для паэта быў тою зоркаю, з вышыні якой ён хацеў абняць і пашкадаваць увесь Божы свет. Ашмяншчыне пашчасціла – у яе ёсць свае выказнікі вечнай любві да “роднага загона”…

Бабруйск

Штораз па дарозе на Гомель, мінаючы Бабруйск, згадваю імёны многіх і многіх ураджэнцаў старажытнага паселішча, славу якога звычайна атаясамліваюць толькі з дзевятнаццатым-дваццатым стагоддзямі. Хаця, калі зрабіць грунтоўны гістарычны экскурс, славутасцяў у гэтым краі заўсёды хапала. I ў Бабруйску, і на Бабруйшчыне… Дарэчы, першае пісьмовае ўпамінанне пра Бабруйск (летапісны Бобровск, Бобруеск, Бобрусек) адносіцца да 1387 года. 3 1565 года горад – у Рэчыцкім павеце, цэнтр староства. Меў горад і Магдэбургскае права. У XIV—XVIII стагоддзях цэнтрам абароны горада з’яўляўся Бабруйскі замак. Уезд і выезд з го рада ажыццяўляўся праз чатыры брамы: Падольную – вяла да парома праз Бярэзіну і далей на Магілёў, Свіслацкую – у мястэчка Свіслач, Кісялёўскую – у паўднёва-заходняй частцы Бабруйска, Прудовую – да дарогі праз плаціну на Бабруйцы і да зарэчных агародаў, сенажацяў, прыналежных гараджанам.

Бабруйск. Гасцініца "Бярэзіна". 1918 г.

Цяпер не так і проста ідэнтыфікаваць тую мясцовасць з сучаснымі бабруйскімі забудовамі. А тут жа дзесьці некалі бегаў пісьменнік і драматург Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч. У 1824 годзе будучы літаратар і тэатральны дзеяч скончыў павятовае вучылішча ў Бабруйску. Таму і не выпадковым падаецца той факт, што Магілёўскаму абласному тэатру драмы і камедыі, які працуе ў Бабруйску, прысвоена імя Дуніна-Марцінкевіча. А ў 1997 годзе каля будынка тэатра быў устаноў лены бюст пісьменніка. У бабруйскай вёсачцы Сычкава пра аўтара неўміручай камічнай оперы “Ідылія” ды камедыі “Пінская шляхта” нагадвае мемарыяльная дошка. Чаму ў Сычкаве? Ды поруч жа, за колькі кіламетраў – радзіма “дудара беларускага”: колішні фальварак Панюшкавічы.

…Згадаўшы пра Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, у каторы раз падумаў пра тое, што Бабруйск, Бабруйшчына багатыя на літаратараў, мастакоў, акцёраў, дзеячаў культуры. Амаль што па памяці цытую невялікі ўрывачак з кнігі Ніны Барысаўны Ватацы “Шляхі”, з невялікага томіка, які важу з сабою ажно з далёкага ашхабадскага часу, з сярэдзіны 1980х… Тады кніжачку мне ў спякотны Каракумскі край даслала сама бібліёграф – з лаканічным і цёплым дарчым надпісам. Але ж – цытата пра бабруйчан: “У 1930 годзе я скончыла Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт і пачала працаваць у Дзяржаўнай бібліятэцы БССР. У той час яна яшчэ не насіла імя У I. Леніна. Тут я і су стрэлася з суседкай па Касцельнаму тупіку Юліяй Восіпаўнай Бібілай – першай загадчыцай аддзела беларускай літаратуры і бібліяграфіі Дзяржаўнай бібліятэкі БССР”.

У бібліятэцы Юлія Восіпаўна працавала з 1921 года. Да гэтага часу была супрацоўніцай Бабруйскай гарадской бібліятэкі, дзе арганізавала першы ў рэспубліцы аддзел краязнаўчай літаратуры. Калі стваралася першая буйная бібліятэка ў рэспубліцы пры Беларускім дзяржаўным універсітэце, дырэктар бібліятэкі I. Б. Сіманоўскі, сам бабруйчанін, запрасіў Бібілу на пасаду загадчыка аддзела. Прызнацца, мяне заўжды парывае запытаць у бабруйчан, а ці ёсць у горадзе вуліца Сіманоўскага ці вуліца Бібілы. Ведаю, што пакуль няма. А між тым, абодва яны – выключ нага таленту арганізатары бібліятэчнай справы, асобы, якія далі, падказалі кірунак дзейнасці многім наступнікам. I без іх кнігазнаўчай руплівасці, відаць, не адбылося б многіх адкрыццяў у гуманітарных навуках Беларусі.

Дык, можа, землякі ўлічаць заслугі Бібілы, Сіманоўскага і праз гарадскую тапаніміку ўшануюць іх плённую працу?..

А мы тым часам згадаем іншыя славутыя імёны. Часты госць у бабруйскай старонцы – паэт Мікола Аўрамчык. Увогуле мне часам становіцца шкада, што пра Міколу Якаўлевіча згадваюць усё радзей і радзей. Паэт ад Бога! Палітра мастацкіх сродкаў Міколы Аўрамчыка настолькі шматгранная, што не перастаеш здзіўляцца, як такое багатае засваенне сусветнай паэтычнай культуры аказалася пад сілу аднаму майстру. Нездарма Мікола Якаўлевіч шмат і перакладаў: Байрана, Леею Украінку, Івана Франко, Адама Міцкевіча… Дарэчы, з літаратурнай біяграфіяй Бабруйска звязана цэлая плеяда паэтаў, празаікаў, літаратуразнаўцаў. У лістападзе 1918 года ў горадзе пачала выходзіць газета “Камуніст” (заснавана была як “Известия Бобруйского революционного комитета (ревкома)” I так склалася, што вакол яе на ўсю моц кіпела літаратурнае жыццё. У 1925—1930 гады адказным сакратаром газеты працаваў Міхась Лынькоў. Працавалі і друкаваліся ў “Камунісце” Васіль Вітка, Сяргей Грахоўскі, Рыгор Лынькоў, Мікола Лобан, Барыс Мікуліч, Хвядос Шынклер, Алесь Жаўрук, Аляксей Зарыцкі, Міхась Скрыпка, Яўхім Кохан. Пагадзіцеся, ёмістая старон ка гісторыі айчыннай літаратуры! У бліжэйшыя да нас гады літаратурную славу Бабруйска мацавалі і мацуюць паэтэса Святлана Басуматрава, крытык, этнограф, фалькларыст, док тар філалагічных навук Аляксей Ненадавец, празаік Анатоль Іваноў, паэт Піня Плоткін, публіцыст Мікола Давідовіч…

Калі ў Бабруйску будзе стварацца асобны літаратурнамас тацкі музей, то ў яго экспазіцыі абавязкова знойдзе адлюстраванне жыццяпіс графіка Уладзіміра Дамарада. Многія яго акварэлі прысвечаны роднаму гораду – “Бабруйская прыстань”, “Беларускі шынны. Будаўніцтва ЦЭЦ2”, серыі “Бабруйскі лесакамбінат”, “Стары Бабруйск”. У жанры акварэлі працуе і яго сын – Сямён Дамарад. Вядомасць як кніжны графік атрымаў і мастак Ісаак Давідовіч (ён нарадзіўся ў Бабруйску ў 1911 го дзе). У маёй хатняй бібліятэцы захоўваюцца даўно аформленыя ім кнігі “Ехаў казачнік Бай” і “Казкі. Легенды” Максіма Танка. 3 маладзейшых мастакоў-бабруйчан – жывапісец Эдуард Белагураў. Нарадзіўся ён у лістападзе 1947 года. Многія партрэты, карціны таленавітага майстра знаходзяцца ва ўласнасці Нацыянальнага мастацкага музея Беларусі ў Мінску.

I гэтыя драбнічкі – толькі малая доля мастацкай памяці Бабруйска. Будзем спадзявацца, што цалкам яна будзе ўвасоб лена ў новым і багатым музеі! Мары для таго і нараджаюцца, каб быць спраўджанымі!..

Браслаў

Цікавы факт: у 1930я гады ў Браславе было арганізавана павятовае аддзяленне краязнаўчага таварыства. Браслаўскія краязнаўцы ініцыіравалі выданне серыі паштовак з відамі роднага горада, яго ваколіц. Асновай паслужылі фотаздымкі мясцовага майстра Адольфа Бейнаровіча. Да нашага часу дайшлі 16 паштовак. Вядомы іх агульны наклад – 2500 экзэмпляраў.

Варта заўважыць, што ў гісторыка-краязнаўчай літара туры захавалася нямала крыніц, узнаўляючых памяць пра падзеі на Браслаўшчыне. Адна, ці не самая важкая, работа належыць пяру таленавітага даследчыка Ота Хедэмана: “Гісторыя Браслаўскага павета”. Нарадзіўся гісторык, краязнаўца 29 сакавіка 1887 года на тэрыторыі Рэчыцкага павета Мінскай губерні. Чаму прозвішча такое дзіўнае, “не зусім” бела рускае? Бацька Ота, якога звалі Магнус Ян, паходжаннем з дацкіх немцаў, прыехаў на Палессе займацца меліярацыяй.

Браслаў. Від на Замкавую гару. 1930-я гг.

Маці – полька, паходжаннем з Прыдзвіння. 3 1922 года Ота Хедэман працуе настаўнікам у Браслаўскай пачатковай школе. Ідэя кнігі пра родны горад, увогуле Браслаўшчыну ўзнікла ў педагога падчас урокаў гісторыі. I перш чым пабачыла свет (у 1930 годзе) праца “Гісторыя Браслаўскага павета”, даследчыку спатрэбілася нямала дзён правесці ў віленскіх архівах, бібліятэках, вывучыць многія царкоўныя, прыватныя зборы дакументаў, выслухаць многіх людзей, якія былі сведка мі тых ці іншых падзей. У 1934 г. пабачыла свет новая кніга О. Хедэмана – “Дзісна і Друя – магдэбургскія гарады”. Былі і іншыя кнігі браслаўскага краязнаўца: “Даўнія пушчы і воды”, “Граф Мануцы”, “Школа Валяр’янаўская Лужкоўскіх піяраў”, “Завяшчанні браслаўска-дзісенскія XVII—XVIII стст. як гістарычныя дакументы”. У апошнія гады жыцця (памёр Хедэман у 1937 г.) краязнаўца рупіўся над двухтомнай працай “Белавежская пушча”, якая засталася, на вялікі жаль, незавершанай. Творчая спадчына таленавітага гісторыка, несумненна, патрабуе сучаснага ўзнаўлення. Будзем спадзявацца, што такі час яшчэ надыдзе.

Браслаў, Відзы, Відзы-Лаўчынскія, Дрысвяты, Друя, Опса, Іказнь… Гэтыя і іншыя вялікія і малыя паселішчы Браслаўскай старонкі – радзіма многіх адметных персана жаў айчыннай гісторыі. У Друі зрабіў першыя крокі вядомы ў 1920—1930я гады спявак Юзаф Нарушэвіч, якога чулі і сцены міланскай “Ла Скалы”. Родам са Стаўрова – мастак Пётра Сергіевіч. Дарэчы, у народнага паэта Беларусі Максіма Танка ёсць верш “Перад партрэтамі Пятра Сергіевіча”:

 
Партрэты Сергіевіча —
Мае сябры жывыя,
Заўсёды гутараць
Са мной аб перажытым.
Дзеўбачыш ты насы
Класічныя такія,
Што за вярсту
Пах чуюць акавіты!
 

Канешне ж, гэтыя радкі нарадзіліся зусім невыпадкова. Максім Танк і Пётра Сергіевіч былі знаёмыя яшчэ ў няпростыя 1930-я, калі Заходняя Беларусь знаходзілася пад уладай Польшчы. Выразная характарыстыка жыццёвага і творчага шляху мастака – у яго “Аўтабіяграфіі”: “Даваенныя спробы маіх кампазіцый былі на тэмы вясны, кахання, свята і працы ў вёсцы. Цікавілі гістарычныя асобы: князь Усяслаў Полацкі, Каліноўскі…

Другая сусветная вайна зрабіла вялікі пералом у віленскім грамадстве. Першае – нястача прадуктаў з прыходам нямецкіх фашыстаў у Вільню. Другое – замерла культурнае жыццё горада.

Не маючы чаго есці, я выехаў у родную вёску Стаўрова і там маляваў сялян за жыта і сала, маляваў партрэты і для сябе, падбіраў тыпаж, а таксама пейзажы. Перажыў на вёсцы вялікую народную трагедыю. У навакольных лясах арганізаваліся партызаны з савецкіх салдат, уцекачоў з нямецкага палону. Шмат далучылася да іх моладзі з нашых вёсак. Захопнікі-немцы ў 1942 годзе кінулі вялікае войска і паліцыю, акружылі лясы і пабілі бязлітасна шмат нявіннага народу, палячы жыўцом у замкнёных гумнах і хатах цэлыя вёскі. 75 чалавек рознага веку (і дзяцей!) забілі з нашай вёскі. Клаў у магілу сваіх землякоў. Хавалі без труны, клалі ў супольную магілу”.

Браслаўшчына – радзіма пісьменніка і публіцыста, дзяржаўнага дзеяча Савелія Паўлава, вядомага педагога Флора Манцэвіча (быў карэспандэнтам “Нашай Нівы”), мастака Віктара Жаўняровіча (адзін з абразоў яго работы знаходзіцца ў Ватыкане).

У мястэчку Друя нарадзіўся ў 1874 годзе вядомы савецкі гісторык, член-карэспандэнт Акадэміі навук СССР Уладзімір Мікалаевіч Беняшэвіч. Пасля заканчэння юрыдычнага факульгэта Пецярбургскага універсігэта слухаў лекцыі ў Берлінскім, Лейпцыгскім, Гейдэльбергскім універсігэтах. Вывучаў грэчаскія рукапісы юрыдычнага характару, армянскія, грузінскія летапісы. У 1908—1913 гадах рэдагаваў часопіс “Обозрение трудов по славяноведению”. Навуковыя здабыткі нашага земляка адзначаны званнямі ганаровага доктара права Афінскага нацыянальнага ўніверсітэта, члена-карэспандэнта Баварскай АН у Мюнхене, Прускай АН у Берліне, Страсбургскай АН. За “шпіёнскую дзейнасць” Уладзіміра Мікалаевіча арыштавалі і расстралялі ў студзені 1938 года на Левашоўскіх могілках паблізу Ленінграда. Дарэчы, за жыццё славутага, вядомага ва ўсім свеце гісторыка ўступіўся нават Альберт Эйнштэйн. Ён пісаў народнаму камісару Анатолю Луначарскаму: “Нядаўна вядомы навуковец Уладзімір Беняшэвіч з Ленінграда быў асуджаны да высылкі. Гэтага пакарання згаданы навуковец, на думку нашых навукоўцаў, знаёмых з акалічнасцямі гэтай справы, не заслужыў. Мясцовая Акадэмія навук, якая цэніць сп. Беняшэвіча выключна па навуковых матывах, ужо хадайнічала наконт яго памілавання, але безвынікова, таму я зноў спрабую дабіцца яго памілавання неафіцыйным шляхам. Гэта няшчасце напаткала сп. Беняшэвіча таму, што ён у мэтах атрымання навуковага матэрыялу падтрымліваў стасункі з адным прэлатам у Ватыкане…” Але і гэты зварот геніяльнага фізіка не дапамог.

Відаць, у прыватных зборах многіх кнігалюбаў сярэдняга веку захоўваецца двухтомнік “Каменны пояс”. Выдадзены масавым накладам (і не аднойчы!), гэты раман належыць пяру гістарычнага пісьменніка Яўгена Аляксандравіча Фёдарава. Ён таксама – з Браслаўшчыны, нарадзіўся ў Відзах 15 студзеня 1897 года.

Такія вось у браслаўчан землякі! I мы згадалі толькі не каторых знакамітасцяў прыгожай на прыроду і багатай на гісторыю браслаўскай старонкі.

Брэст

Вядомасць сваю Брэст, старажытнае Бярэсце бярэ з XI ста годдзя. Упершыню згадваецца пад 1019 годам – у “Аповесці мінулых гадоў”. Узнік горад як гандлёвы цэнтр і крэпасць старажытнарускай дзяржавы на мяжы з польскімі і літоўскімі ўладаннямі. 3 1319 года горад – у Вялікім Княстве Літоўскім… У бліжэйшыя да нас стагоддзі Брэст у значнай ступені вядомы ў Еўропе, ды і ва ўсім свеце, дзякуючы Брэсцкай крэпасці, памежнай ролі горада.

Памежнасць, пагранічча, знаходжанне горада на перакрыжаванні многіх шляхоў якраз і ўплывалі на лёсы многіх берасцейцаў. Як, між іншым, уплывалі і на прыцягненне ў горад асоб цікавых, творчых. Давайце паспрабуем узгадаць хаця б мастакоў з бліжэйшага да нас часу… Яны ж, пэўна, як ніхто, валодаюць вострым бачаннем рэчаіснасці. I часам нават гатовы дапоўніць знікнуўшыя фрагменты гістарычнай памяці. А калі ўжо спалучыць памкненне мастакоў з выразным фата графічным матэрыялам, то і зусім можна смела выпраўляцца ў падарожжа са старымі паштоўкамі.

Іван Рудчык нарадзіўся ў Люблянскім ваяводстве ў 1908 годзе. У 1931—1934 гадах вучыўся ў Кракаўскай школе мастацтваў. Удзельнічаў у Вялікай Айчыннай вайне. Пасля ваенная біяграфія жывапісца звязана з Брэстам. Сярод яго карцін, якія захоўваюцца ў Нацыянальным мастацкім музеі, Брэсцкім, Кобрынскім, Баранавіцкім краязнаўчых музеях, – “Крывавы золак 22 чэрвеня 1941 года”, “Ля сцен Брэсцкай крэпасці”, “У Брэсцкай крэпасці”… Часцей жа Іван Дзям’янавіч выступаў не як аўтар батальных сцэн, а як пейзажыст. Так што можна смела браць старыя паштоўкі – і звяраць па палотнах I. Рудчыка архітэктуру, помнікі, краявіды.

У вёсцы Ліпна на Берасцейшчыне ў 1932 годзе нарадзіў ся пейзажыст, майстар нацюрморта Васіль Мікалаевіч Сабалеўскі. “Асеннія далі”, “Апошні снег” “Бэзавая квецень”, “Апошняе лісце” – вось дзе гімн прыродзе, яе краскам розных часін года! Ужо больш за паўстагоддзе карціны Сабалеўскага – на выстаўках, у экспазіцыях музеяў, галерэй.

Брэст. Від на Думскую плошчу

3 Валагодчыны прыехаў у Брэст мастак Леанід Салаўёў. Горад над Бугам стаў сапраўды родным, любімым у лёсе жывапісца. Асноўныя творы ўважлівага да характару Брэста майстра – “Каля сцен крэпасці”, “Старая капліца”, “Брэсцкая крэпасць”, “Холмская брама”. Дарэчы, болыпасць работ Леаніда Салаўёва знаходзіцца ў экспазіцыі і фондах музея “Брэсцкая крэпасць-герой”.

“Цярэспальская брама”, “Вясна ў крэпасці”, “Асенні пейзаж” – назвы толькі некаторых “брэсцкіх” твораў мастака Генадзя Сурмы. Родам з Глуска, што на Магілёўшчыне, ён даўно паяднаны з Брэстам. Аглядаючы пейзажы і нацюрморты, зробленыя Генадзем Фёдаравічам, я ў каторы раз задумваюся над тым, што даўно наспеў час выдаць альбом пейзажаў берасцейскіх мастакоў. Іх увага да крэпасці, да роднага горада, яго блізкіх ваколіц не можа не ўражваць. Усялякія паралелі, безумоўна, кульгаюць. I ўсё ж, прыкладам, параўнаем творцаў Брэста з мінчанамі, якія таксама ўважлівыя да свайго роднага горада. Хіба што Стары горад (дакладней – яго вы явы) можа пасупернічаць са згаданымі матывамі берасцейскіх мастакоў.

Але ці не болей за астатніх гарадскім мастаком у Брэсце можна назваць Анастасію Фяцісаву. Яна надзвычай уважлівая да дэталяў. Стараецца ўмясціць на адным палатне як мага болей аб’ектаў. “Міражы над старажытным Брэстам” “Брэст старажытны” “Сіняя птушка над Брэстам”, “Над калегіумам езуітаў” – у гэтых карцінах, акрамя выкладання розных мас такоўскіх перакананняў, заўважны краязнаўчы характар расповеду пра родны горад.

…Калі здараецца бываць у Брэсце, стараюся завітаць у майстэрні мастакоў. Цікаўлюся, ці былі апошнім часам калектыўныя ці персанальныя выставы. Ведаю, што абавязкова адкрыю для сябе нешта новае. Што, пэўна ж, як быццам перад першаадкрыццём, буду дзівіцца з новых, свежых фар баў Анатоля Хвісевіча, Наталлі Чорнагаловай, Льва Алімава, Аляксандра Алонцава, Дзіяны Вымаркавай… Шкадую, што ўжо не падорыць новых здзіўленняў Мікалай Дзмітрыевіч Чураба. Ураджэнец Мінска, ён у 1933 годзе скончыў Віцебскі мас тацкі тэхнікум. Перад вайною паспеў атрымаць адукацыю ў Маскоўскім мастацкім інстытуце імя В. Сурыкава. 3 1966 года Мікалай Чураба – выкладчык Брэсцкага інжынерна-будаўнічага інстытута. Актыўна працуе як жывапісец і графік. Чураба шмат ездзіць з эцюднікам па розных рэспубліках Савецкага Саюза: шукаў экзатычны матэрыял, адметнасці ў чужой ста ране. У гісторыі айчыннага жывапісу застануцца многія яго карціны, кшталту вось гэтай: “Докрыбкалгаса. Ейск” (напісана ў 1937 годзе). А ўжо ў 1949 годзе мастак стварае трыпціх “Абарона Брэсцкай крэпасці”. Напрыканцы 1950х выконвае цыкл графічных лістоў “Мой родны Брэст” піша партрэты герояў Брэсцкай крэпасці. I ў жывапісных пошуках майстар застаецца верным гораду, крэпасці – “Цаною жыцця” “Цішы ня ў Цытадэлі”, “Цярэспальскія вароты”… Памёр мастак у студзені 1998 года. Добрай памяццю пра Мікалая Чурабу магла б стаць заснаваная ў яго гонар мастацкая галерэя.

…Трымаю ў памяці многія з карцін, графічных лістоў пра Брэст, Брэсцкую цытадэль мужнасці, углядаюся ў паштоўкі, якія ўзнаўляюць старую крэпасць… I чытаю радкі з кнігі Сяргея Смірнова “Брэсцкая крэпасць” з першых яе старонак: “Першая сусветная вайна застала Брэсцкую крэпасць у самым раз гары будаўніцтва другога пояса фартоў. Аднак ужо першыя ж месяцы вайны на Заходнім фронце, дзе немцы развівалі магутны наступ супраць бельгійскіх і французскіх войск, паказалі рускаму камандаванню, што рэканструкцыя крэпасцей не выратуе іх. Самыя моцныя, самыя сучасныя крэпасці Бельгіі і Францыі, такія, як Льеж, Намюр, Мабеж, былі не ў сілах спыніць ці нават надоўга затрымаць наступление германскіх войск і палі адна за другой на працягу некалькіх дзён.

Гэта было павучальна, і рускае камандаванне зрабіла высновы з баёў на Заходнім фронце. Работы ў Брэсцкай крэпасці былі спынены, а яе гарнізон і амаль усю артылерыю адправілі на фронт. У крэпасці засталіся толькі склады, а сама яна стала месцам фарміравання рэзервовых дывізій для фронту”.

Гэты ўрывак – таксама своеасаблівы каментарый да паштовак, на якіх адлюстравана цытадэль таго часу.