Текст книги "Старонкі радзімазнаўства. Мясціны. Асобы"

Радзіма вайскоўцаў і вучоных

Гісторыя Быхава, Быхаўшчыны не можа не хваляваць. Ужо неаднойчы складвалася так, што горад, старонка гэтая станавіліся эпіцэнтрам падзей, ход, развіццё якіх уплывалі на лёс бязмежных тэрыторый. У 1648 годзе Быхаў асаджвала казацкае войска Гаркушы. У Паўночную вайну 1700—1721 гадоў горад – важны стратэгічны пункт. У 1917м Быхаў – у цэнтры рэвалюцыйных падзей. Тут былі зняволены царскія генералы, якія арганізавалі карнілаўскі мяцеж: Л. Карнілаў, А. Дзянікін, А. Лукомскі…

А хто, якія вучоныя, пісьменнікі, артысты, военачальнікі, высокія дзяржаўныя мужы – ураджэнцы Быхаўшчыны, праславілі свой край у свеце, у нашай Айчыне?.. Давайце пагартаем старонкі сучасных энцыклапедый, новых і старых даведнікаў, звернемся да матэрыялаў, сабраных у Быхаўскім гісторыка-краязнаўчым музеі, а таксама да іншых крыніц інфармацыі.

Асобна ў музеі вылучаны экспанаты пра землякоў, якія засведчылі сябе ў Вялікай Айчыннай вайне. 14 (!) ураджэнцаў раёна атрымалі высокае званне Героя Савецкага Саюза. У зале Перамогі ўстаноўлены бюсты кожнага з іх. Расказваецца ў музеі і пра маршала авіяцыі Героя Савецкага Саюза Сцапана Красоўскага. У свой час, памятаю пра гэта з уласнага дзяцінства, сапраўдным бестселерам для хлопчыкаў, юнакоў, якія марылі стаць лётчыкамі, была яго кніга “Жыццё ў авіяцыі”. А мне яна яшчэ і таму дарагая, што праслаўлены лётчык – адзін з нямногіх сведкаў гераічнага лёсу майго земляка пухавіччаніна Пятра Гучка. Пра яго расказвае і ў сваіх мемуарах. Нарадзіўся ж Сцяпан Акімавіч у вёсцы Глухі Быхаўскага раёна. Ваяваў яшчэ ў Першую сусветную. 3 1917га – у Чырвонай гвардыі, затым у Чырвонай Арміі. Ужо ў грамадзянскую вайну быў прызначаны камісарам авіяцыйнага атрада. У 1936 го дзе закончыў Ваенна-паветраную акадэмію імя Жукоўскага. У Вялікую Айчынную вайну камандаваў паветранымі арміямі. Званне маршала авіяцыі атрымаў у 1959 годзе. Доўгі час узначальваў Ваенна-паветраную акадэмію імя Юрыя Гага рына. Сярод узнагарод – 17 ордэнаў (!). 3 іх шэсць ордэнаў Леніна і чатыры Чырвонага Сцяга, а таксама ўсе тыя ордэны, якімі адзначаўся талент военачальніка: Суворава (першай і другой ступеняў), Кутузава, Багдана Хмяльніцкага. Выпадак далёка не радавы нават для военачальнікаў.

Быхаў. Замак Сапегі

Быхаў,Быхаўшчына – радзіма многіх зорак айчыннай і сусветнай навукі. У вёсцы Гарадзец у студзені 1907 года нарадзіўся славуты беларускі геолаг і геахімік Канстанцін Лукашоў. Першыя сур’ёзныя навуковыя ўніверсітэты прайшоў у Ленінградзе і Маскве. У 1953 годзе ён быў прызначаны рэктарам Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. У 1956—1969 гады – віцэ-прэзідэнт Акадэміі навук Беларусь Пасля ўзначальваў Інстытут геахіміі і геафізікі АН Беларусі.

У вёсцы Новы Свет у чэрвені 1901 года нарадзіўся доктар гістарычных навук Аркадзь Самсонавіч Ерусалімскі. Чамусьці “Энцыклапедыя гісторыі Беларусі” памылкова называў месцам нараджэння сусветна вядомага вучонага горад Быхаў. У1948 годзе наш зямляк абараніў доктарскую дысертацыю. Яшчэ ў 1920я вызначылася кола навуковых зацікаўленняў Ерусалімскага. У 1928м пабачыла свет яго кніга “Германія, Антанта і СССР”. А ў 1942м – “Палітыка фашыстаў у акупіраваных раёнах”. Шырокі рэзананс у навуковым свеце займелі такія кнігі Аркадзя Самсонавіча, як “Германскі імперыялізм. Гісторыя і сучаснасць” (1964), “Бісмарк. Дыпламатыя і мілітарызм” (1968). У1965 годзе Ерусалімскага абралі членам-карэспандэнтам Германскай Акадэміі навук у Берліне.

Родам з вёскі Чачэвіцы доктар біялагічных навук Аляксей Фядосавіч Іваноў (нарадзіўся ў сакавіку 1913 года). Між іншым, адзін са складальніка ў грунтоўнага даведачнага выдання “Інтрадукаваныя дрэвы і кусты Беларускай ССР”. За свае навуковыя росшукі адзначаны Дзяржаўнай прэміяй Рэспублікі Беларусь. Пасёлак Гадылёва – радзіма доктара фізіка-матэматычных навук (нарадзіўся ў 1959 годзе) Міхаіла Якаўлевіча Кавалёва. У вёсцы Красная Слабада (раней яна называлася Узнікі) у 1908 годзе нарадзіўся доктар філасофскіх навук Емяльян Кліментавіч Азаранка. Цяпер імя вучонага амаль нідзе не згадваецца. А менавіта ж ён уклаў шмат намаганняў у даследаванне ў Беларусі гісторыі замежнай філасофіі. Вёска Патапаўка – радзіма доктара медыцынскіх навук Анатоля Піліпавіча Жлобы. У вёсцы Вотня нарадзіўся матэматык і педагог, доктар педагагічных навук, міністр адукацыі Рэспублікі Беларусь Аляксандр Міхайлавіч Радзькоў.

3 забытых імёнаў, калі гаварыць пра навукоўцаў-ураджэнцаў Быхава, – браты Самуіл і Леў Закі. Першы – нараджэннем з 1868 года. Журналіст і эканаміст. Супрацоўнічаў з часопісамі і газетамі “Одесские новости”, “Русское богатство”, “Заветы”, іншымі выданнямі. Аўтар навукова-публіцыстычных кніг “Зямля і капіталізм” “Прамысловы капіталізм у Расіі”, “Сацыяльна-эканамічныя табліцы ўсіх краін свету” (выпускі 1—3), іншых даследчыцкіх прац. Прапагандай эканамічных, фінансавых ведаў займаўся і Леў Зак, які нарадзіў ся ў 1869 годзе. Найболей вядомыя яго працы – “Рэгуляванне заработнай платы”, “Умоўныя ўклады”.

Быхаўскі край багаты і на спевакоў, акцёраў, пісьменнікаў, зоркавых асоб, чуйных да розных мастацтваў. У Быхаве нарадзілася напаўзабытая цяпер спявачка Вольга Мікалаеўна Бутама-Названава. Спевам навучалася ў Пецярбургскай кансерваторыі ў 1910—1915 гады ў класе прафесара Наталлі Аляксандраўны Ірэцкай, сяброўкі Паліны Віардо і Івана Тургенева, спявачкі, якая была знаёмая з Флабэрам, Мапасанам, іншымі французскімі знакамітасцямі. 3 вялікім поспехам ураджэнка Быхава выступала з сольнымі канцэртамі ў Маскве, Кіеве, Петраградзе, гастралявала ў Берліне і Парыжы. У 1940я гады Вольга Мікалаеўна займалася педагагічнай дзейнасцю ў Кыргызстане, у Фрунзе (цяперашні Бішкек).

Сярод даследчыкаў гісторыі беларускай літаратуры велізарным аўтарыгэтам карыстаецца член-карэспандэнт Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, доктар філалагічных навук Міхась Іосіфавіч Мушынскі. Прызнаны даследчык творчасці Якуба Коласа, Янкі Купалы, Міхася Гарэцкага, вучоны з’яўляецца аўтарам многіх грунтоўных літаратуразнаўчых манаграфій. Нарадзіўся Міхась Іосіфавіч у быхаўскай вёсачцы Мокрае. Непадалёку, у вёсцы Заброддзе, – радзіма паэта, празаіка, аўтара добрага тузіна кніг, адрасаваных дзецям, Міхася Пазнякова.

Выпрабаванне Картуз-Бярозай

Бяроза – з тых райцэнтраў, якія ў апошнія некалькі гадоў на вачах мяняюць сваё аблічча. Да помнікаў мінуўшчыны, старых вулак, местачковых хацінак дадаюцца новыя, прасторныя плошчы, шырокія вуліцы, катэджы. Вырашаюцца многія сацыяльныя і эканамічныя праблемы. Бяроза – з паселішчаў, якія становяцца лідарамі ў справе адраджэння малых гарадоў краіны…

Цікавы горад і сваёй гісторыяй. Тут ёсць што паглядзець, ёсць на што звярнуць увагу. Зазірніце ў Бярозаўскі гісторыка-рэвалюцыйны музей, які месціцца на вуліцы Леніна, 67, – і вы адкрыеце для сябе шмат цікавага пра ранейшыя часіны. Даведаецеся і пра кляштар картэзіянцаў, які існаваў на паўночна-заходняй ускраіне горада з сярэдзіны XVII стагоддзя да 1831 года. У даведніку “Літаратурныя мясціны Беларусі” (аўтары – Л. Кулажанка, А. Мальдзіс, С. Сачанка) чытаем: “Бярозаўскі кляштар картэзіянцаў… Славіўся перапісчыкамі кніг. У бібліятэцы кляштара захоўвалася 39 рукапісных кніг, у тым ліку 11 псалтыроў, а таксама 2314 друкаваных тамоў. Ад помніка засталіся рэшткі званіцы, брама, будынак шпіталя і частка сцяны агароджы з адной вуглавой вежай…”

Бяроза. Руіны кляштара. Пачатак XX ст.

Узгадаў я пра бібліятэку кляштара яшчэ і таму, што не так даўно ў Брэсце адбылася выключна важная падзея. У абласным цэнтры па ініцыятыве Брэсцкай абласной бібліятэкі прайшла Міжнародная навукова-практычная канферэнцыя “Берасцейскія кнігазборы: праблемы і перспектывы даследавання”. Гэтая сур’ёзная сустрэча навукоўцаў, бібліятэка знаўцаў з розных краін свету сапраўды засведчыла асаблівую ўвагу да старасветчыны, да гісторыі кнігі на Берасцейшчыне. 3 Санкт-Пецярбурга прыехаў доктар гістарычных навук Мікалай Нікалаеў, загадчык аддзела рэдкай кнігі Расійскай нацыянальнай бібліятэкі. 3 Вільнюса – загадчыца аддзела рэдкай кнігі бібліятэкі Акадэміі навук Літвы Дайва-Нарбуціне. 3 Кракава – прафесар Ягелонскага ўніверсігэта Вацлаў Валецкі. 3 Кіева – загадчык аддзела старадрукаў і рэдкіх выданняў Нацыянальнай бібліятэкі Украіны імя У. I. Вярнадскага прафесар Галіна Кавальчук. Несумненна, і пра гэта мне нядаўна расказвала намеснік дырэктара Брэсцкай абласной бібліятэкі імя Максіма Горкага Ала Міхайлаўна Мяснянкіна, ішла на канферэнцыі і размова пра колішнія кніжныя скарбы Бярозаўскага кляштара картэзіянцаў.

…Да 1940 года Бяроза насіла другое імя – Бяроза-Картузская, ці Картуз-Бяроза. Так у гісторыю рэвалюцыйнага руху на Заходняй Беларусі ўвайшоў і канцэнтрацыйны лагер, заснаваны тут палякамі: Бяроза-Картузская. Праз лагер якраз, створаны на ўскраіне горада ў 1934 годзе, паядналіся з краем многія грамадскія дзеячы, пісьменнікі. У ліку зняволеных быў украінскі паэт Аляксандр Гаўрылюк. У лагеры ён напісаў і паэму – “Песня з Бярозы”. Вязнямі былі таксама публіцыст Сяргей Хмара, польскі літаратар Леан Пастарнак. Канцлагеру прысвяціў дакументальную аповесць “Бягом марш” польскі пісьменнік Міраслаў Мірскі. Як мне асабіста падаецца, даў но трэба катораму з беларускіх выдавецтваў сабраць гэтую лагерную мастацкую спадчыну, гэтыя літаратурныя памяткі, згадкі пра лагер разам, у адным томе. Пагадзіцеся, таксама за стаўся б нашчадкам яшчэ адзін помнік, яшчэ адзін фрагмент няпростага грамадскага, палітычнага жыцця.

Бярозаўшчына – старонка, якая выпеставала, дала крылы многім пісьменнікам, мастакам слова. I сёння пры рэдакцыі мясцовай раённай газеты працуе літаратурнае абяднанне, якім кіруе знакаміты берасцейскі журналіст і краязнаўца Яўген Сяленя. У розныя гады да работы літаб’яднання спрычыніліся самыя розныя паэты і празаікі. Сярод іх – і Раіса Баравікова (яна і нарадзілася ў бярозаўскай вёсцы Пешкі), і Святлана Алексіевіч (пачынала свой журналісцкі шлях у мясцовай раёнцы), і Ніна Мацяш (доўгі час жыла ў горадзе Белаазёрску, зусім непадалёку ад Бярозы), і Зінаіда Дудзюк, і Алесь Разанаў (ураджэнец вёскі Сялец).

Літаратурная біяграфія Бярозы і Бярозаўшчыны – гэта і няпросты лёс драматурга Міколы Арахоўскага. Ён нарадзіўся ў 1950 годзе ў Сяльцы. Тут і жыў, памёр у красавіку 1997 года. Напісаў шэраг адметных п’ес – “Напярэдадні”, “Машэка”, “Куку”, якія сталі падзеяй у тэатральным жыцці краіны. Шкада, што так мала было адведзена часу Міколу Арахоўскаму. Несумненна, талент яго мацнеў і развіваўся, і ў сваіх драматургічных памкненнях ураджэнец Сяльца ўзышоў бы і на новыя вышыні. Зямляк Міколы Арахоўскага – паэт Алесь Разанаў, які сёння аднолькава цікава піша вершы па-беларуску і па-нямецку. Фенаменальная з’ява ў літаратурным жыцці дваццатага стагоддзя: беларускі паэт паспяхова засвойвае нямецкі літаратурны Алімп!.. 3 Сяльца – і празаік Віктар Супрунчук.

Бяроза багатая не толькі ўраджэнцамі, якія засведчылі сябе на ніве прыгожага пісьменства. Родам са старажытнага паселішча – нарадзіўся ў студзені 1900 года – вядомы гісторык савецкіх часоў Павел Горын (Каляда). У 1931—36 гады ён з’яўляўся прэзідэнтам Акадэміі навук БССР. Пасля загадваў кафедрай гісторыі СССР Маскоўскага дзяржаўнага ўніверсігэта. Памёр у 1939 годзе. Імем Горына названы вуліцы ў Бярозе і Пружанах.

3 бярозаўскай вёскі Агароднікі – удзельнік рэвалюцый нага руху ў Заходняй Беларусі Сцяпан Аляксеевіч Труцько. А з вёскі Першамайская (раней называлася Блудзень) – яшчэ адзін заходнебеларускі барацьбіт Васіль Герасімавіч Ясінскі. Быў сакратаром Бярозаўскага падпольнага райкама КПЗБ. 3 вёскі Сошыца – Іван Хвядчэня і Макар Скробат. Іван Міхайлавіч быў закатаваны польскай дэфензівай. Праз многія арышты, праз лагер у Бярозе-Картузскай прайшоў і Макар Міхайлавіч.

Калі на памяць прыходзяць гэтыя і шмат якія іншыя імёны заходнебеларускіх рэвалюцыянераў, калі пачынаеш разважаць пра іх лёсы, становіцца зразумелым, якая гэта старонка ў жыцці Бярозы, Бярозаўскага краю – гады белапольскай акупацыі.

На радзіме Шымона Перэса: Валожын

Валожын для мяне бы родны горад яшчэ і па той прычыне, што з дня ў дзень у Мінску сустракаюся з валожынцамі. То завітае ў рэдакцыю паэтэса і журналістка Валянціна Гіруць-Русакевіч. То недзе сутыкнёмся з паэтам і выдавецкім работнікам Віктарам Шніпам. Радзей – з Вячаславам Пятровічам Рагойшам, якога і ўніверсітэцкае прафесарства не адлучыла ад роднай старонкі. Нават саматужна выдае краязнаўчую газету пра валожынскі Ракаў – ужо болей як трыццаць нумароў “Ракаўскага шляху” пабачыла свет. А часам пазвоніць знакаміты матэматык Якаў Валянцінавіч Радына, член-карэспандэнт Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, алгебраіст ад Бога, лаўрэат усемагчымых прэмій і аўтар многіх адкрыццяў. А яшчэ – гумарыст і жартаўнік. Абавязкова нейкай валожынскай байкай парадуе. Пералік маіх валожынскіх знаёмцаў быў бы далёка не поўным, калі б я не згадаў літаратуразнаўца Язэпа Янушкевіча, паэта і перакладчыка Пятра Бітэля (ужо нябожчыка), ды, відаць, яшчэ і яшчэ шмат добрых, хаця, можа быць, і не такіх вядомых людзей.

Аглядаючы здымкі Валожына і ваколіц, Івянца і Рака ва, Багданава і Вішнева, задумайцеся, якая стагоддзямі ў гэ тых мясцінах выпрацоўвалася энергетыка, што менавіта адсюль ішлі ў вялікі свет навукоўцы і падарожнікі, генералы і міністры, чыноўнікі самых высокіх рангаў і мастакі…

На гарадской плошчы Свабоды сустракаю ў Валожыне даўняга знаёмца Алега Бобрыка. Эканаміст па адукацыі, ён доўга працаваў у мясцовым райвыканкаме. Шмат што ведае з гісторыі горада, з гісторыі роднай старонкі. I знакамітыя землякі, а таксама тыя, хто крыніцамі валожынскімі сілкаваў ся, – усе ў яго на ўліку. Ведаючы гэта, я неяк прапанаваў Алегу: а што калі выдаць такі адмысловы даведнік “Людзі культуры з Валожыншчыны”?.. Веру, што карыстаўся б ён попытам – і ў школьнікаў, і ў настаўнікаў, ды і проста ў чуйных і да айчыннай гісторыі ўважлівых людзей. Алег пагадзіўся, толькі ўдакладніў, што і хроніка “Памяць”, і важкі том хрэстаматыя валожынскіх пісьменнікаў у серыі “Літаратурная Беларусь” – гэта ўжо ёсць. Гаворым пра тое, што можна было б у складанні даведніка пайсці шырэй – зрабіць працу, напрыклад, кшталту “Людзі навукі і культуры Валожыншчыны”.

Валожын. Палац Тышкевічаў. 1916 г.

Сапраўды, персанажаў для рэгіянальнай энцыклапедыі знайшлося б нямала. У Вішневе нарадзіўся ізраільскі палітычны і грамадскі дзеяч Шымон Перэс. Быў прэм’ер-міністрам, міністрам абароны. Дарэчы, Перэс – лаўрэат Нобелеўскай прэміі міру. Калі ўжо зайшла размова пра землякоў-яўрэяў, то нельга не ўзгадаць таксама вішнеўца Нахума Гольдмана. Нарадзіўся ў мястэчку ў 1895 годзе. У 24 (!) гады абараніў дысертацыю на ступень доктара права. Яшчэ праз год – ды сертацыю на ступень доктара філасофіі. Амаль трыццаць гадоў узначальваў Сусветны яўрэйскі кангрэс. У Валожы не нарадзіўся Меір Бар-Ілан, які быў галоўным рэдактарам штодзённай яўрэйскай газеты Мізрахі “Хацофе”. 3 Вішнева – Уладзіслава Францаўна Луцэвіч. Мы ведаем яе як жонку на роднага песняра Янкі Купалы, як энергічную спадарожніцу яго жыцця – цётку Уладку. А толькі зрэдчас згадваецца, што яна таксама пісала вершы, друкавалася ў “Нашай Ніве”, была нястомным прапагандыстам беларускай літаратуры. А паходжанне Уладзіславы Францаўны і ўвогуле прыкметнае: прадзед – удзельнік паўстання 1830—1831 гадоў, дзед – касінер Каліноўскага, сябраваў з Адамам Міцкевічам… Бацька – ляснік, знаёмы Францішка Багушэвіча і мастака Фердынанда Рушчыца. Маці – настаўніца французскай мовы, член Польскай сацыялістычнай партыі ў Літве. Наўмысна звяртаю ўвагу на фрагменты радаслоўнага дрэва. Усё мацуецца карэннямі, складваецца з генетыкі пакаленняў. Будучыня і ў мастацтве, і ў літаратуры развіваецца, мацнее сваімі традыцыямі.

Валожынскае Вішнева – гэта і лёсы знакамітасцяў, якія спрычыніліся да гісторыі вёскі, жылі тут і працавалі. Выкладаў нямецкую мову ў мясцовай школе паэт і святар Пятро Бітэль. Мне пашчасціла на знаёмства з гэтым унікальным чалавекам. Пятро Бітэль, які пераклаў у сталінскім канцлагеры “Пана Тадэвуша” на беларускую мову, быў надзіва сціплым і сумленным чалавекам. Іначай хіба здолеў бы ён, прыціснуты надзвычайным прэсінгам жыццёвых катаклізмаў, пакінуць вялікую спадчыну паэзіі, прозы, перакладаў з Адама Міцкевіча, Юзафа Ігнацы Крашэўскага, краязнаўчых нарысаў пра вёскі і мястэчкі?!.

А Ракаў, старажытнае мястэчка, якое здаўна славілася гандлярамі і рамеснікамі, – радзіма братоў-пісьменнікаў Казіміра і Мар’яна Здзяхоўскіх. Дарэчы, Мар’ян быў карэспандэнтам Льва Мікалаевіча Талстога. Шмат друкаваўся на рускай мове – пад псеўданімам М. Урсін. Асвойваць марскія прасторы з вёскі Ляскоўка, што знаходзіцца непадалёку ад Ракава, выправіўся ў юначым узросце Зыгмунд Жабко. Прайшоў шлях ад курсанта Вышэйшага ваенна-марскога вучылішча да контр-адмірала. Цяпер жыве ў Мінску.

Аглядаючы лёсы землякоў-валожынцаў, думаю пра тое, што, як і па ўсёй Беларусі, жыццё тут складвалася шматканфесійнае. Хапала святла, сонца, зямлі, каб на лепшых узгорках, у лепшых куточках пабудаваць касцёлы, цэрквы, сінагогі… Таму ішлі валожынцы і ў равіны, і ў праваслаўныя святары, і ў ксяндзы. Вялікім аўтарытэтам у вернікаў Гродна карыстаецца протаіерэй Генадзь Іосіфавіч Яблонскі, які нарадзіўся ў Вішневе. Між іншым, выпускнік Санкт-Пецярбургскай духоўнай акадэміі. Славу Валожынскаму краю мацуюць землякі ў Сібіры і на Урале, у Казахстане і Сярэдняй Азіі, у Полыпчы і ва ўсім астатнім свеце. Здавалася б, яшчэ зусім нядаўна быў школьнікам івянецкі падлетак Алег Сочнеў. А ўжо – прызнаны ў навуцы аўтарытэт, прафесар кафедры засваення марскіх нафтагазавых месцанараджэнняў Расійскага дзяржаўнага ўніверсітэта нафты і газу імя Губкіна.

На каго з валожынцаў мы забыліся?.. Не расказалі яшчэ пра акадэміка Івана Ліштвана (нарадзіўся ў вёсцы Вялікая Дайнова), які доўгі час узначальваў Інстытут торфу Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. I пра доктара фізіка матэматычных навук Анатоля Іосіфавіча Яблонскага (нарадзіўся ў Багданаве) – прафесара кафедры матэматыкі Беларускага дзяржаўнага эканамічнага ўніверсітэта. I, канеш не ж, ніяк нельга абысці ўвагай Дзіяну Арбеніну. Спявачка, якая стварыла вядомую трупу “Начныя снайперы”, – наша зямлячка. гэта яна і ў інтэрв’ю газеце “СБ. Беларусь сегодня” красамоўна пацвердзіла: “Я нарадзілася ў Валожыне. Маё сапраўднае прозвішча Кулачэнка… Калі я спявала сёння беларускую народную песню «Засіялі зоркі», вы бачылі, як зала рэагавала?..” Дзякуй, Дзіяна, за родную песню! I дзякуй усім землякам, што за рознымі мітрэнгамі часоў помняць родны дом, тую мясціну, адкуль у падарожжа па вялікім жыцці выправіліся!..

Ваўкавыскія зоркі

Вандруючы па цяперашняй Гродзеншчыне, заўжды ўспамінаю ашхабадскага радыёжурналіста Уладзіміра Грачова. Рускі па нацыянальнасці, нараджэннем з Ваўкавыска, ён не хварэў на штучную настальгію. Але і ён заўжды пра сваю радзіму расказваў з душэўным хваляваннем. Цяпер ужо і для мяне ашхабадскія расповеды Грачова ў большасці сваёй напаўзабытыя. Валодзя даўно ўжо пакінуў Туркменістан разам з сям’ёю і жыве ў Калінінградзе. А вось памятаецца той даўні настрой, тая эмацыянальная ўзвышанасць, што спадарожнічалі размовам пра Беларусь, пра Ваўкавыск…

Старэйшы з гарадоў Беларусі (летапісны Волковыескъ узнік у канцы Х стагоддзя, а ўпершыню згадваецца ў Іпацьеўскім летапісе пад 1252 годам як крэпасць) багаты на славутасці. Адсюль у вялікі свет выйшлі пісьменнікі, мастакі, вучоныя, асветнікі, генералы… Хтосьці год ад году вяртаўся. Некага чужая старонка прыквеціла назаўсёды. Як, напрыклад, рускага пісьменніка Усевалада Нікандравіча Іванова (быў яшчэ і Усевалад Чэслававіч Іваноў). Ён нарадзіўся ў Ваўкавыску ў 1888 годзе. Пражыў амаль 90 год. А колькі павандраваць паспеў па свеце! У 1922—1945 гадах жыў у Кітаі. З тых вандровак – і кнігі: “Тайфун над Янцзы”, “Шлях да Алмазнай гары”, “На ніжняй Дзебры” – ды і шмат іншых аповесцей, апавяданняў, якія выходзілі і ў Маскве, і ў Хабараўску, і ў Паўднёва-Сахалінску. Цікавы лёс у літаратара-земляка. Пачынаў з вершаў. Следам за белай гвардыяй эмігрыраваў у Кітай. Рэдагаваў эмігранцкую газету “Гунбао”. У Харбіне і Токіо на рускай мове пабачылі свет яго вершаваныя кнігі “Вогненная душа”, “Санеты”, “Бежанская паэма”, “Паэма яды”. Апошняя з іх выходзіла чатыры разы. Найбольшую вядомасць усё ж атрымаў як журналіст. Асобнымі выданнямі выйшлі яго кнігі “У грамадзянскай вайне” (1921), “Ленін” (1928), “Крах белага Прымор’я” (1921), “1905 год” (1929)… У 1931 годзе прыняў савецкае грамадзянства. Працаваў у Харбіне як карэспандэнт ТАСС. А вярнуўся ў Савецкі Саюз у 1945 годзе. І ўвесь час пасля жыў у Хабараўску. Паэт Аляксандр Дракаруст, які жыў у Мінску, быў знаёмы з Івановым па Хабараўску. І вось што ён занатаваў у сваіх успамінах пад уражаннем ад кнігі Усевалада Нікандравіча “Туман над Расіяй”, выдадзенай пасля смерці нашага ваўкавыскага земляка: “…Газетныя артыкулы і нарысы. Многія, відавочна, пісаліся ў нумар. Але да гэтага ж часу цікава і злабадзённа. І ў цэлым, які разумны погляд на ранейшую Расію, на яе гістарычныя лёсы, на грамадзянскую вайну, эміграцыю. Апошняе – у асаблівасці.

Не, для яго “Расія”, “радзіма” не былі пустымі словамі. Таму і вярнуўся, як толькі надарылася магчымасць, і, будучы досыць ужо вядомым пісьменнікам, знайшоў у сабе сілы пачаць усё з нуля (паступіў у КрайТАСС радавым супрацоўнікам).

У кнізе гэтай рэдкая эрудыцыя спалучаецца з магутным тэмпераментам, глыбінёй і самастойнасцю меркаванняў. Магу сабе ўявіць, што адчуваў Усевалад Нікандравіч, гледзячы на нас, зносячыся з намі – малаадукаванымі, выхаванымі ў духу “ўсепераможнага вучэння” газецірамі!

Ваўкавыск. Вакзальная вул. Пачатак XX ст.

Ён быў асцярожны: ведаў, з кім мае справу. Але заўсёды ўмеў знайсці спосаб выказаць свой – прынцыпова адрозны ад нашага – пункт гледжання па многіх пытаннях: ад гістарычнай ролі Пятра I да творчасці Гогаля і Шчадрына. Аднойчы, не помню цяпер з якой нагоды, мы з ім загаварылі пра рэвалюцыі. І раптам узляцела ўверх густое напалову сівое брыво. У. Н. па-змоўніцку нахіліўся да мяне і з усмешкай вымавіў: “А справа ж Хрыстова, Саша, не здзейснілася – не!”

У Ваўкавыску самы час адкрываць літаратурна-мастацкі музей. Пісьменнікаў і мастакоў, якія нарадзіліся ў горадзе і ваколіцах, – безліч. Адна толькі асоба Станіслава Жукоўскага (ён нарадзіўся ў маёнтку Ендрыхаўцы ў маі 1875 года) чаго вартая. У 1907-м трыццацідвухгадоваму жывапісцу было прысвоена званне акадэміка. Пейзажы “Нёман”, “Лес. Папаратнік. Захад”, “Месячная ноч”, “Крыгаход на Нёмане”, “Рэчка на Палессі”, “Рака Вілейка” і зараз лічацца ўзорамі жанру. З 1917 года Жукоўскі жыў у Польшчы. У 1944-м загінуў у фашысцкім канцлагеры Прушкаў.

Ваўкавыск – радзіма артысткі кіно, тэатра, эстрады Яніны Жэймо. Перажыўшы ленінградскую блакаду, іншыя перыпетыі Вялікай Айчыннай вайны, яна ў 1957 годзе эмігрыравала ў Варшаву. А ўважліваму кінагледачу старэйшых пакаленняў Яніна Баляславаўна павінна запомніцца па ролях у кінафільмах “Прыгоды Карзінкінай”, “Гарачыя дзянёчкі”, “Ворагі”, “Ішоў салдат з фронту”, “Сяброўкі”… У мяркуемым ваўкавыскім музеі гісторыі літаратуры і мастацтва, відавочна, знойдзецца месца і жыццяпісам пісьменнікаў-землякоў Эўгеніюша Кабаца, Тадэвуша Зянкевіча, Якава Рабіновіча, Лідзіі Ялоўчык, Герцаля Навагрудскага, артыста тэатра лялек і тэатразнаўца Міхаіла Каладзінскага, паэтэс Тамары Мазур, Людмілы Кебіч (яна зараз узначальвае Гродзенскае абласное аддзяленне Саюза пісьменнікаў Беларусі), публіцыста Івана Хлябцэвіча, мастакоў Вячкі Целеша (заўважым, і адметнага калекцыянера, філакартыста), Людмілы Пятруль, Паўла Урублеўскага, Мікалая Крукава, дызайнераў Аляксандра Крывенкі, Мікалая Пупко, балетмайстра Яўгена Штопа… За шматкроп’ем, паверце, можа паследаваць згадка яшчэ пра добры тузін асоб, чый след у мастацтве надоўга застанецца прыкметным. А музей такі мог бы паяднаць памкненні многіх ваўкавыскіх краязнаўцаў у даследаванні мінуўшчыны краю праз лёсы легендарных землякоў. Часам здараецца, што ведаем мы ці не ўсіх землякоў, ці не ўсіх вартых увагі суайчыннікаў. А веданне гэтае носіць характар павярхоўны, падарожнічае з адной энцыклапедыі ў другую. Зрабіўшы вялікую справу па аднаўленні гістарычнай памяці праз напісанне і выданне гісторыка-дакументальных хронік “Памяць”, мы павінны пайсці далей. Вось возьмем, напрыклад, лёс рускага пісьменніка Герцаля Навагрудскага. Яшчэ нядаўна яго дзіцячымі кнігамі зачытвалася малеча ўсяго Савецкага Саюза. Аповесці, апавяданні “На малень– кім востраве”, “Дзік з 12-й Ніжняй”, “Лісты дзядзькі Ягора”, “Індзейскае зярнятка”, “Маленькі Тыук едзе ў Маскву”, “Пячора Бацікава”, “Па слядах Тау”, “Вялікая жамчужына” мелі шырокі розгалас. А яшчэ адразу пасля вайны была напісана кніга пра Дзмітрыя Карбышава. У Вялікую Айчынную наш зямляк працаваў у газеце “Красный флот”. Мне падаецца, што любое з сённяшніх беларускіх выдавецтваў магло б узнавіць творчую спадчыну Герцаля Навагрудскага. Але ж, як ва ўсіх клопатах, патрэбна ініцыятыва. І землякоў з Ваўкавыска, мяркую, – у першую чаргу.