Текст книги "Старонкі радзімазнаўства. Мясціны. Асобы"

Горад пісьменнікаў і кветак

Некалькі гадоў назад пошта прынесла бандэроль з вёскі Хорск. Нават не распакоўваючы, я зразумеў, ад каго падарунак. Сваю кнігу даслаў настаўнік-пенсіянер і краязнавец Міхась Уладзіміравіч Шэлехаў. Мы з ім землякі – пухавіччане. А пасля заканчэння педагагічнага інстытута лёс закінуў яго, ураджэнца вёскі Бахаравічы на Міншчыне, у самы цэнтр беларускага Палесся – на Століншчыну. Настаўнічаў у сельскіх школах. Болын чым дваццаць гадоў быў дырэктарам сярэдняй школы ў Давыд-Гарадку. I ва ўсе гады свайго настаўніцтва, і пазней, ужо, займаўся краязнаўчай работай, збіраў памяткі пра край, які захапіў яго душу і сэрца.

А да кнігі “Давыд-Гарадок. Час і людзі” прадмову напісаў археолаг Пётр Лысенка, які назваў мясцовага даследчыка “Герадотам Палескага краю”. Чытаю з тае прадмовы: “Невялічкі Давыд-Гарадок падараваў беларускай культуры паэта Леаніда Дранько-Майсюка, пісьменнікаў Георгія Марчука і Уладзіміра Глушакова, пісьменніка, кінарэжысёра і сцэнарыста Міхаіла Шэлехава (дарэчы, сына Міхася Уладзіміравіча Шэлехава) і мастака Уладзіміра Уродніча, скульптара Аляксандра Дранца, народнага скульптара малых формаў Уладзіміра Казелку. Цяпер да ліку славутых землякоў давыдгарадчане з поўным правам могуць далучыць і свайго земляка – гісторыка Міхаіла Шэлехава, свайго, мясцовага Герадота і летапісца…” Падрабязна расказваючы пра гістарычныя вехі Давыд-Гарадка, Міхась Уладзіміравіч мала спыняецца на лёсах ураджэнцаў палескай старонкі. Гэта ўвогуле і зразумела, бо краязнавец мяркуе зрабіць працяг даследавання. I тады ўжо, спадзяёмся, чытач ад крые перад сабою многія цікавыя і адметныя біяграфіі землякоў. А людзі ж тут і сапраўды павінны нараджацца асаблівыя, да навук і мастацтва схільныя. Як жа іначай можа здарыцца ў горадзе, перапоўненым кветкамі? Вось і ў Міхася Шэлехава чытаем пра родную старонку: “Здавён пераходзіць з пакалення ў пакаленне ў Давыд-Гарадку нейкая дзіўная, паўднёвая любоў да гародніны, кветак, да раскошы зямлі. Ды і самі сядзібы ў гарадчукоў – узор практычнасці і высокай культуры.

Умельства ў гарадчукоў не тутэйшае. Адкуль яно? Першае, што прыходзіць у галаву – гэта ўплыў Захаду, ад рыцарскай культуры Еўропы, якая ў эпоху Рэнесансу засадзіла замкі і манастыры багатымі садамі і кветнікамі. Культ ружы быў у Еўропе выключна высокім, Рыцары Пунсовай і Белай Ружы біліся ў войнах не адно дзесяцігоддзе.

Але ж захапленне кветкамі ў Еўропе таксама не тутэйшае – вырошчваць сады і кветкі навучылі еўрапейцаў маўры (арабы): спачатку Іспанію, а потым і іншых. Давыд-Гарадок – адзіны кветкавы горад у рэспубліцы. Ад гарадчукоў і суседнія вёскі навучыліся кветкаваму «рамяству». Кветкі ў Гарадку – не тутэйшыя. Як і ў Іспаніі без маўраў, так і тут без уплыву гасцей не абышлося. Толькі ў Давыд-Гарадку ўсё было куды прасцей. Гэтаму ўмельству навучылі гараджан Давыд-Гарадка далёкія і нечаканыя госці – крымчакі з сонечнай Таўрыі, якія сталі для некаторых жыхароў і продкамі, даўшы ім сваю кроў, свой характар і сваё прозвішча. I той, хто, падчас жартуючы, назаве гарадчука татарынам, мае рацыю: нярэдка і сёння тут можна сустрэць смуглявую прыгажуню з паўднёвым абліччам…” I ў назвах твораў пісьменнікаў, якіх выпеставаў-выгадаваў Давыд-Гарадок, прысутнічае кветкавая біяграфія радзімы. Уладзімір Глушакоў напісаў аповесць “Насенне”. Георгій Марчук – раман “Кветкі правінцыі”. Учытаемся ў назвы вершаў Леаніда Дранько-Майсюка – “Я ведаю цябе ад хрызантэм…” “Да кветак не хінуўся я ў маленстве…”

Але Давыд-Гарадок – радзіма не толькі паэтаў і мастакоў. У Кіеве жыве і працуе кандыдат тэхнічных навук Анатоль Аляксеевіч Антанюк, які закончыў першую Давыд-Гарадоцкую сярэднюю школу. А ў Брэсцкім дзяржаўным універсітэце працуе ўраджэнец Давыд-Гарадка, кандыдат філасофскіх навук Мікалай Фёдаравіч Белавус. Між іншым, цікава, што і згаданы Анатоль Антанюк, і яго пазнейшы па выпуску са школы зямляк, таксама кандыдат навук Іван Грычык – абодва выпускнікі Маскоўскага фізіка-тэхнічнага інстытута. У Маскоўскай лесатэхнічнай акадэміі працаваў давыдгарадчанін, кандыдат тэхнічных навук Мікалай Кандрацюк. Свой сур’ёзны след у гісторыі беларускай навукі пакінуў і доктар тэхнічных навук, спецыяліст у галіне парашковай металургіі Вячаслаў Капцэвіч. У Беларускім дзяржаўным універсітэце добра ведаюць доктара тэхнічных навук Аляксандра Ключнікава. Займаецца ён распрацоўкай вырабаў спецыяльнай электронікі. Цяпер, праўда, працуе ў Віцебскім тэхналагічным інстытуце. Калі з часам у Давыд-Гарадку будзе заснаваны музей, прысвечаны землякам-навукоўцам, то абавязкова асобнае месца ў яго экспазіцыі адвядуць біяграфіі кандыдата тэхнічных навук, вайсковага вучонага Мікалая Комара, а таксама доктара тэхнічных навук Мікалая Матусевіча (на вялікі жаль, ён ужо пакінуў гэты свет. Доўгі час рупіўся на навуковай ніве ва Украіне). 3 Давыд Гарадка – і кандыдат хімічных навук Павел Матусевіч, які пэўны час загадваў лабараторыяй хімічнага факультэта БДУ У Бялградзе жыве доктар ветэрынарных навук Васіль Румен, які закончыў першую Давы-Гарадоцкую школу. А ў Мінскім медуніверсітэце загадвае кафедрай доктар медыцынскіх навук

Рыгор Рычагоў. I пачынальнік тэарэтычных даследаванняў дынамікі лазернай генерацыі святла ў Беларусі, доктар навук Андрэй Самсон – таксама з палескага гарадка.

Проста нельга не згадаць родных братоў Міхаіла, Рыгора, Уладзіміра і Яўгена Шапецькаў, якія усе дружна пайшлі ў медыцынскую навуку. Абаранілі кандыдацкія дысертацыі. А Яўген Мікалаевіч стаў ужо і доктарам медыцынскіх навук, працуе ў Кіеўскім медуніверсітэце. Вось з каго браць прыклад сучаснай моладзі!

Мяркую, што з часам сапраўды ў знак добрай памяці пра сваіх слаўных землякоў зробяць у Давыд-Гарадку адмысловы музей. Ужо дзеля таго, каб ведаў свет, што ў гэтай старонцы выраслі людзі з багатымі на падзеі, здабыткі няўрымслівымі біяграфіямі.

3 магдэбургскай Дзісны

Ніяк не магу знайсці вядомую ў свой час кнігу польскага аўтара “Дзісна і Друя. Магдэбургскія гарады”, выдадзеную ў Вільні ў 1934 годзе. Мо з часам яшчэ патрапіць на вочы. I там, несумненна, знойдзецца шмат інфармацыі пра каталіцкія і праваслаўныя храмы Дзісны, старажытнага паселішча (вядомасць сваю горад, які цяпер схаваўся ў Мёрскім раёне, мае з XI стагоддзя).

Варта адзначыць, што ўпрыгожвалі Дзісну і Васкрасенская царква (XVI ст.), і Спаса-Праабражэнская (каля 1669 г.), Увядзенская і ўніяцкая Міхайлаўская цэрквы, парафіяльны касцёл (1581), францысканскі кляштар (1630)…

Дарэчы, пра месцазнаходжанне Дзісны. Горад раскінуў свае хаціны пры ўпадзенні ракі Дзісны ў Заходнюю Дзвіну, за 45 кіламетраў на ўсход ад Мёраў. Аўтамабільнымі дарогамі Дзісна злучана з Полацкам, Глыбокім, Мёрамі. За 12 кіламетраў ад паселішча – чыгуначная станцыя Боркавічы, гэта на лініі Полацк—Крулеўшчына.

Але ж мы пагаворым пра землякоў – ураджэнцаў Дзісны, блізкіх ваколіц. Пагадзіцеся, у дадатак да адметнай біяграфіі паселішча, напісанай і выдадзенай болын як тры чвэрці ста годдзя назад, не лішняй падасца і гэтая інфармацыя.

Невялікае паселішча вывела ў вялікі свет самых розных і цікавых сваімі біяграфіямі сыноў і дачок. У 1897 г. у Дзісне нарадзіўся Рыгор Іосіфавіч Каннер. У 1930я гады ён займаў адну з дастаткова высокіх пасад у савецкай наменклатуры – быў намеснікам начальніка галоўнага ўпраўлення металургічнай прамысловасці Наркамата цяжкай прамысловасці СССР. Лёсавызначальная, пагадзіцеся, пасада – і для кадра і для прадпрыемстваў. У 37м яго арыштавалі і абвінавацілі ў контррэвалюцыйнай дзейнасці. Расстралялі ў жніўні 1938га. Праз дваццаць гадоў нашага дзісненскага земляка рэабілітавалі.

Рэдка цяпер згадваецца імя вучонага Ісаака Майсеевіча Разета, які нарадзіўся ў Дзісне 4 ліпеня 1927 г. Пасля Вялікай Айчыннай паступіў на аддзяленне логікі, псіхалогіі і рускай мовы Белдзяржуніверсігэта. Выкладаў логіку і псіхалогію ў адной з мінскіх школ. Але з часам прадмет выкраслілі са школьнай праграмы. 3 1964 г. Разет працуе ў навукова даследчым інстытуце педагогікі Міністэрства асветы БССР. Затым – у беларускім філіяле Усесаюзнага НДІ тэхнічнай эстэтыкі. Займаецца законамі эрганомікі і дызайна, псіхалагічнымі аспектамі павышэння прадукцыйнасці працы. Абараняе кандыдацкую дысертацыю. Шмат друкуецца ў спецыялізаваных выданнях у Мінску і Маскве. Паспеў напісаць больш за 130 навуковых прац. Напрыканцы жыцця Разет падрыхтаваў доктарскую дысертацыю, абараніць яе не паспеў.

Асаблівы след у гісторыі Дзісненшчыны і ўвогуле Беларусі – лёс Вячаслава Васільевіча Багдановіча (нарадзіўся ў Дзісне ў 1878 г. у сям’і праваслаўнага святара). Закончыў Віцебскую духоўную семінарыю, затым – Кіеўскую духоўную акадэмію. Атрымаў ступень кандыдата багаслоўя. Да 1907 г. служыў выкладчыкам у Віцебскай духоўнай семінарыі. Затым быў на пасадзе інспектара Віленскай духоўнай семінарыі, дзе і служыў да 1922 г. Удзельнічаў у святым Саборы Рускай Праваслаўнай царквы ў 1917—1918 гг. Па прапанове нашага земляка была выпрацавана працэдура выбараў Патрыярха. У 1922– 1930 гг. – сенатар II Рэчы Паспалітай. Дарэчы, пасля быў яшчэ і перавыбраны сенатарам – да 1939 года. Шмат зрабіў дзеля абароны Праваслаўнай царквы. Служыў у Вільні нават псаломшчыкам адзінага ў тагачаснай Полыпчы праваслаўнага прыхода, які падначальваўся Патрыярху Ціхану і не прызнаваў Польскай аўтакефаліі. Займаўся літаратурнай работай, выкладаў у Віленскай рускай гімназіі імя А. С. Пушкіна. За сваю прынцыповую пазіцыю супраць аўтакефаліі быў арыштаваны польскімі ўладамі ў 1939 годзе. Багдановіча этапіравалі ў сумна вядомы лагер у Бярозе-Картузскай. 3 вызваленнем Заходняй Беларусі ахова лагера разбеглася. Багдановіч вярнуўся дахаты. Пры новай уладзе – і новы арышт. Дакладных звестак пра далейшы лёс праваслаўнага дзеяча не захавалася. Даследчыкі мяркуюць, што ён расстраляны недзе пад Вілейкай.

У пярэдадзень драматычных падзей – у лістападзе 1939 года – нарадзіўся ў Дзісне Пётр Аляксандравіч Шыман. Пройдуць гады – і ён стане вядомым у Расіі дзеячом праваслаўнай царквы. Паўплывала на выбар дзісенскага падлетка і тое, што паходзіў з сям’і святара. Праўда, спярша біяграфія складвалася звычайна. Паступіў пасля школы ў Гродзенскае медвучылішча. Але душа запатрабавала іншага. I ў 1962 годзе Пётр Шыман заканчвае Мінскую духоўную семінарыю. Пасля вучыцца ў Маскоўскай духоўнай акадэміі. У 1980—90я Пётр Шыман – Паладзій, епіскап Чыцінскі і Забайкальскі, епіскап Іжэўскі і Удмурцкі, епіскап Пераяслаў-Хмяльніцкі… У мяне, дарэчы, даўнія вочныя і завочныя стасункі з вядомым паэтам і празаікам, народным пісьменнікам Удмурціі Вячаславам Ар-Сяргі. Ён і расказвае пра нашага земляка: “Епіскап Паладзій зрабіў неверагодна шмат для таго, каб Праваслаўная царква ва Удмурціі займала належнае месца. За гэта яму ўдзячны многія вернікі!..”

Дзісна – з самых малых гарадоў Віцебшчыны, Беларусь Але ў паселішча шмат прывабнасцяў, якія маглі б прыцягнуць сюды турыстаў. Захаваліся старажытныя валы Верхняга замка. Яшчэ вабіць вока мост з векавой гісторыяй. Ёсць паром. Адмысловай можа атрымацца экскурсія па храмах Дзісны. Навідавоку – старажытныя забудовы горада. Па блізу ад паселішча – гідралагічны заказнік “Ельня”, створаны дзеля захавання ўнікальнага для Еўропы балота з рэшткамі пасляледніковай тундры. Горад становіцца месцам правядзення мастацкіх пленэраў. Карацей, збірайцеся ў Дзісну! Не пашкадуеце!..

Драгічыншчына – салаўіны куток

У адну з апошніх вандровак па Берасцейшчыне ў Драгічын завітаў зусім не ў пару. Горад рыхтаваўся да чарговага свята. I, зразумела, усе – і культасветработнікі, і музейшчыкі – былі заняты клопатамі, звязанымі з надыходзячым Днём горада. Свята, што ні кажы!.. А мне карцела паболей распытаць пра ўраджэнцаў, пра славутых землякоў, карцела завітаць у школы, паездзіць па раёне. Хацеў ужо заварочваць на суседняе Іванава. Ды не паспеў высветліць, чым і як дабірацца да чыгуначнай станцыі Янаў-Палескі, што месціцца ў суседнім райцентры, як сустрэў на адной з галоўных вуліц вядомага на Берасцейшчыне літаратара Анатоля Крэйдзіча. Кіраўнік абласной пісьменніцкай арганізацыі. Паэт і празаік. Цяпер – рэдактар іванаўскай раёнкі “Чырвоная звязда”. Анатоль параіў не спяшацца, а запрасіў наведацца разам з ім у раённую бібліятэку.

Там адбылася нечаканая сустрэча з выставай мясцовага мастака Пятра Мысліўца. Звычайны рабочы-цясляр, ён і нарадзіўся ў Драгічыне, у 1938 годзе, 1 ліпеня. Атрымліваецца, што імпрэза да юбілею і прымеркавана. Палотны – найперш пра родную зямлю, пра горад, яго ваколіцы. Углядаюся ў фарбы карцін “У прадчуванні вясны”, “Апошні хутар”, “Меліяратары за работай”, “Асенні карагод”, “Драгічын будуецца”, “Мірная зямля” – і мне падаецца, што ўслед за мастаком крочу і ў прасторы, і ў часе. А бібліятэкары ў некалькі галасоў-расказваюць пра Пятра Сцяпанавіча, пра яго няпросты творчы і жыццёвы лёс. Пра тое, як настойліва ён ішоў да сваіх творчых вышынь. У бібліятэцы даведваюся, што Драгічыншчына – сапраўды салаўіны куточак. Тут нарадзілася шмат мастакоў, спевакоў, паэтаў і акцёраў…

Горад, заснаваны ў сярэдзіне пятнаццатага стагоддзя (як вёска Давячоравічы паселішча ўпершыню ўпамінаецца пад 1452 годам), – радзіма мастака Уладзіміра Кожуха. I мне гэты таленавіты творца, які нарадзіўся ў 1953 годзе, вядомы памінскіх выставах, па шматлікіх публікацыях у друку. У свой час славу яму прынесла карціна “Чэрвень. 1941 год”. Вучань Міхася Савіцкага, жывапісец быў уганараваны за гэтую работу першай прэміяй ЦК ВЛКСМ. Сярод работ драгічынскага мастака – серыя карцін, прысвечаная чарнобыльскай трагедыі. Уладзімір Кожух дастаткова самакрытычна ставіцца даўласных росшукаў. У прыватнасці, аднойчы ён заўважыў: “…Увесь час малюю. Малюю ўбачанае, думаю, калі малюю. Задума з’яўляецца нібы сама. Раптам на адным з малюнкаў нешта падасца цікавым, потым гэта развіваецца, паступова набываючы закончаную кампазіцыю. Часам з набору абстрактных рэчаў выспявае задума рэалістычнай карціны… Да сапраўднай карціны, той, якую сабе ўяўляю, я яшчэ не падышоў, мне здаецца, я ўвесь час рухаюся ёй насустрач. Не таму, што няма задумак, – яны ёсць, і нямала. Але не хочацца спяшацца, хочацца дачакацца, калі яна ўжо стане явай, калі буду дакладна ўпэўнены ў сабе, у сваіх магчымасцях увасобіць задуманае…”

У 1975 годзе ў Драгічыне нарадзіўся музыкант і кампазітар Юрый Уладзіміравіч Блінаў. Тут прайшло яго дзяцінства. У 1983 годзе паступіў у сярэднюю спецыяльную музычную школу пры Белдзяржкансерваторыі, якую скончыў у 1993 годзе. Юны піяніст-удзельнічаўу конкурсе імя Сяргея Пракофева ў Санкт-Пецярбургу. Улетку 1993 года адбыліся першыя замежныя гастролі маладога музыканта – шэсць канцэртаў у Японіі. Сярод здабыткаў маладога кампазітара – санаты, п'есы для флейты, а таксама “Шахматная сюіта”.

Завяршыўшы свае справы ў бібліятэцы, Крэйдзіч прапаноўвае выправіцца ў вандроўку па раёне, які ён добра ве дае. Сам жа тут і нарадзіўся – у вёсцы Заверша. Зразумела, я пагаджаюся. А яшчэ прашу, каб дапамог мне наведацца ў легендарны Хомск, у вёскі Бездзеж, Закозель… Мясціны гэтыя звязаны з многімі і многімі славутымі імёнамі, з пісьменнікамі і вучонымі. А Анатоль Крэйдзіч, у сваю чаргу, расказвае пра тое, што з яго роднага Заверша ў вялікі свет выправіліся таксама многія славутасці. I найвядомейшы сярод іх – акадэмік Майсей Калінікавіч Юскавец. На радзіўся ў жніўні 1898 года. Скончыў Маскоўскі ветэрынарны інстытут. Ужо на пачатку работы зарэкамендаваў сябе як таленавіты вучоны-мікрабіёлаг, як дасведчаны імунолаг.

Доўгі час быў акадэмікам-сакратаром Аддзялення жывёлагадоўлі і ветэрынарыі Акадэміі сельскагаспадарчых навук БССР і дырэктарам Беларускага навуковадаследча га ветэрынарнага інстытута. За навуковы плён адзначаны ордэнамі Леніна, “Знак Пашаны”. 3 Заверша – і кандидат тэхнічных навук Іван Ільіч Шпак (нарадзіўся ў ліпені 1947 года). Дарэчы, засведчыў сябе не толькі як вучоны, але яшчэ і як перакладчык мастацкай літратуры з чэшскай мовы на беларускую. У прыватнасці, пераклаў некалькі апавяданняў Яраслава Гашэка, аповесць Івы Герцыкавай “Цень сну”. Аўтар тэрміналагічнага руска-беларуска-англійскага слоўніка па радыёэлектроніцы.

Хомск – старажытнае паселішча, дзе быццам у люстэрку адбіваюцца многія старонкі з гісторыі Палесся. Паселішча ўпершыню згадваецца на пачатку XVI стагоддзя. Побач з вёскай у розныя гады праводзіліся археалагічныя раскопкі. Зробленыя знаходкі сведчаць: у гэтых мясцінах людзі жылі яшчэ ў X—VIII тысячагоддзях да нашай эры.

Хомск – радзіма контрадмірала Івана Даміянавіча Сніткі (нарадзіўся ў 1896 годзе). Яго баявы шлях у Ваенна-Марскім Флоце СССР адзначаны ордэнам Леніна, трыма – Чырвонага Сцяга, ордэнам Чырвонай Зоркі. Пахаваны Іван Даміянавіч на Парахоўскіх могілках у Санкт-Пецярбургу. Згадваючы гэтае імя, гаворым з Анатолем пра тое, што драгічынцам след было б і вуліцу назваць у гонар знакаміта га военачальніка. 3 Хомска – і вядомы на Берасцейшчыне журналіст, заслужаны работнік культуры Пётр Васільевіч Елец.

А я згадваю, што і Хомск, і драгічынскія Антопаль, Бездзеж – мясціны, апісаныя ў рамане “Сям’я Раскіных”. Аўтар – ураджэнец вёскі Бездзеж пісьменнік і журналіст Дзмітрый Стонаў (нарадзіўся ў 1893 годзе). Сапраўднае прозвішча пісьменніка – Уладоўскі. Яго біяграфія ўмясціла ў сябе і грамадзянскую вайну, і сталінскі лагер, і актыўную літаратурную работу. Праўда, многія творы Стонава друкаваліся пасля яго смерці, у 1990я, ды нават і пазней.

– А я асабіста пра Стонава чую ўпершыню, – заўважае Анатоль Крэйдзіч. I дадае: – Трэба і яго імя занесці на “Лі таратурную карту Берасцейшчыны”.

Сапраўды, і Стонава, і шмат каго яшчэ з драгічынцаў варта ўвесці ў болей шырокі кантэкст айчыннай гісторыі.

Ад старажытнай Дрысы – да Верхнядзвінска

Верхнядзвінск – горад, які раней, да 1962 года, называўся Дрысай. Вось і на старых паштоўках нас чакае сустрэча са старажытнай Дрысай, горадам, які ўзнік як ваеннае ўмацаванне полацкіх князёў. У ВКЛ паселішча ўваходзіла ў Полацкае ваяводства. У 1386 годзе горад быў спалены Андрэем Полацкім. 3 XVI стагоддзя Дрыса набывае вядомасць як гандлёвы цэнтр на Заходняй Дзвіне…

А хто ж нарадзіўся ў Дрысе ў XIX – на пачатку XX стагоддзя? Чыімі вачыма мы ўглядаемся ў памяткі даўніны, у гістарычны ландшафт, захаваны на старых паштоўках? У вёсцы Свольна (дакладней – у фальварку, які цяпер знаходзіцца ў межах вёскі) 3 мая (па новым стылі – 15га) 1845 года нарадзіўся Іван Дзяменцьевіч Чэрскі. Падарожнік, геолаг, географ, даследчык Сібіры. Свольна – зусім блізка ад Верхнядзвінска. I, канешне ж, з маленства будучаму вучонаму добра знаёмая павятовая Дрыса – цэнтр мясцовага жыцця… У дзяцінстве мне на вочы патрапіла кніга вядомага рускага пісьменніка Андрэя Ігнатавіча Алдан-Сямёнава “Чэрскі”, выдадзеная ў “маладагвардзейскай” серыі “Жыццё знакамітых людзей”. Захоплены расповедам пра легендарнага даследчыка Поўначы, і думаць не думаў пра повязь Івана Дзяменцьевіча з Беларуссю, Віцебшчынай. Ды і Алдан-Сямёнаў, якога лёс правёў некаторымі са сцежак Чэрскага, нічога не пісаў пра радаводныя карані, пра беларускасць падарожніка. Хіба што толькі гэта: “1860—1863 – гады навучання I. Д. Чэрскага ў Віленскім шляхецкім інстытуце”. I далей: “1863 – васямнаццацігадовы Чэрскі прыняў удзел у Польскім паўстанні, арыштаваны, асуджаны і высланы ў Омск радавым у 1-ы Заходне-Сібірскі лінейны батальён.” Пройдзе час, і пра беларуса Чэрскага ўсё шырэй загавораць і ў Беларусі, і ва ўсім свеце. Заслугі нашага земляка перад навукай надзвычай вялікія. Яшчэ пры жыцці Іван Дзяменцьевіч быў уганараваны некалькімі залатымі медалямі Рускага Геаграфічнага таварыства. Імя Чэрскага носяць сістэма горных хрыбтоў у Якуціі, хрыбет у Забайкаллі. У Іркуцку дзейнічае Таварыства беларускай культуры імя Яна Чэрскага. А ў вёсцы Валынцы, таксама непадалёку ад Верхнядзвінска, ужо некалькі гадоў працуе раённы краязнаўчы музей, які таксама названы ў гонар падарожніка.

Дрыса – радзіма Аляксандра Адольфавіча Пальмба ха (нарадзіўся 10 верасня 1897 года). У 1918 годзе скончыў Віцебскае аддзяленне Маскоўскага археалагічнага інстытута. Спярша працаваў настаўнікам у Лёзне, затым выкладаў у Камуністычным універсітэце працоўных Усходу, Чалябінскім педагагічным інстытуце. 3 1930 года – у Тувінскім навукова даследчым інстытуце мовы, літаратуры і гісторыі. У той жа час Аляксандр Пальмбах стварае тувінскую пісьменнасць.

Вайна сталася для Пальмбаха сур’ёзным выпрабаваннем. Загінулі два яго браты. Не вярнуўся з фронта старэйшы сын Спартак, выпускнік СШ № 1 горада Кызыл. Дарэчы, праз шмат гадоў гэтую ж школу закончыў Сяргей Шайгу, міністр па надзвычайных сітуацыях Расіі. Матэрыялы пра абодвух вучняў – у адным школьным музеі. Жонка вучонага ў час вайны знаходзілася ў Маскве, моцна хварэла. Пальмбах адзін даглядаў двух сыноў і настойліва працаваў. Як вынік – на пісаныя ў сааўтарстве “Граматыка тувінскай мовы” (1961), “Асновы тувінскай арфаграфіі” (1963), пераклады на рускую мову твораў тувінскіх літаратараў. Памёр Аляксандр Адольфавіч у 1963 годзе. Пахаваны ў Кызыле.

Сярод знакамітасцяў, выпеставаных на Верхнядзвіншчыне, – і фалькларыст і грамадскі дзеяч Ігнат Яўстахавіч Храпавіцкі (нарадзіўся ў жніўні 1817 года ў вёсцы Каханавічы). Першы нумар альманаха “Рубон”, з якім актыўна супрацоўнічаў вучоны ў 1840я гады, адкрываўся вершам Храпавіцкага “Дзвіна”. У гэтым жа альманаху было змешчана грунтоўнае даследаванне фалькларыста “Погляд на паэзію беларускага народа”. У гісторыі застаўся і такі факт: разам з аднадумцамі С. Убры і Ю. Шчытом Ігнат Яўстахавіч яшчэ ў 1850 годзе рас працаваў праект скасавання прыгоннага права і вынес яго на абмеркаванне губернскага дваранскага сходу. 3 боку царскай адміністрацыі ідэя гэтая прыхільнасці тады не займела.

3 вёскаю Бандзелі звязаны лёс пісьменніка Эдуарда Самуйлёнка (нарадзіўся ў Санкт-Пецярбургу ў жніўні 1907 года). Юнацкія гады правёў у Бандзелях, на бацькавай радзіме. Быў сакратаром камсамольскай арганізацыі Росіцкага сельсавета. I хаця памёр літаратар, лічы, у маладым узросце ў 1939м (не было нават 32 год), спадчыну па сабе пакінуў немалую: пры жыцці выйшла пяць яго кніг. Найболыную ўвагу чытачоў выклікаў раман “Будучыня”. У 1952 годзе пабачыў свет нават збор твораў у 2-х тамах. 3 верхнядзвінскага Шайцерава – празаік Тарас Хадкевіч (нарадзіўся ў сакавіку 1912 года). Пачынаў творчую біяграфію як паэт, у 1932 годзе выдаў паэтычны зборнік “Смялей, таварыш!”. Да Вялікай Айчыннай працаваў у газетах “Чырвоная Полаччына”, “Чырвоная змена”, “Звязда”, служыў у Чырвонай Арміі. У вайну ўдзельнічаў у першых баях 1941 года. У канцы верасня быў паранены і патрапіў у палон. У пачатку мая 1945 года ўцёк. Пасля вайны зноў на журналісцкай рабоце. Выдаў шмат кніг прозы і публіцыстыкі.

Верхнядзвінск, Дрысеншчына – радзіма мастакоў, уважлівых да колераў, фарбаў, красак Айчыны творцаў. У Асвеі нарадзіўся Яўген Станіслававіч Ясвін. Вучань I. Ахрэмчыка, ён з 1966 года працуе пераважна ў жанрах карціны і партрэта. 3 Асвеі – і мастацтвазнаўца Франц Іосіфавіч Валадзько (нарадзіўся ў 1922 годзе). Родам з самога Верхнядзвінска – графік Валерый Ігнатавіч Шчасны (нарадзіўся ў 1951 годзе). Цікавасць выклікаюць графічныя лісты “Ураджай сорак першага”, “Купалле”, “Дзяды”, “Віцебск 20х”, “Легенда”, “Курган на балоце”, “Навальніца”, “Вялікая старая півоня”. На многіх творах угадваюцца пейзажы сучаснага Верхнядзвінска, гістарычны ландшафт старой Дрысы. А ў Валынцах, якія вядомы раённым краязнаўчым музеем, у ліста падзе 1910га нарадзіўся жывапісец Антон Станіслававіч Каржанеўскі. Назвы яго палотнаў дастаткова красамоўныя: “Віцебская прыстань”, “Вячэрні Віцебск”, “Куток старажытнага Віцебска”, “На полацкай зямлі”. Але, шмат увагі, сіл аддаўшы Віцебску, мастак ніколі не забываўся на Верхнядзвінск, Валынцы, Свольна, Асвею, іншыя навакольныя па селішчы. Адтуль – яго пейзажы, эцюды.

Шукаючы землякоў-суайчыннікаў і са старажытнай Дрысы, іншых паселішчаў Верхнядзвіншчыны, я пазнаёміў ся адразу з трыма ўраджэнцамі Асвеі. Ва Уладзіміры жыве і працуе намеснікам начальніка гарадской тэлефоннай станцыі заслужаны сувязіст Расійскай Федэрацыі Нэла Лапанка. Адзін з вядомых арганізатараў расійскай навукі ў Новасібірску – Мікалай Семакоў (нарадзіўся ў 1950 годзе). У Новасібірску жыве і пісьменнік, былы ваенны журналіст Іосіф Аўгусцінавіч Бекіш (нараджэннем з 1939 года). У адказ на мае роспыты ён даслаў кнігу вершаў “Во мне твое сердце болит”. Сярод іншых шчымлівых радкоў ёсць у паэтычным зборніку і наступныя словы: “Мне бы съездить на родину”.