Текст книги "Старонкі радзімазнаўства. Мясціны. Асобы"

Ад каралевы Боны – да Сяргея Малібожкі

Калі дзе заходзіць размова пра Клецк, то, перш чым выказаць нейкае пэўнае ўласнае стаўленне да гэтага старажытнага горада, я прыпамінаю яго паселішчы“пабрацімы” – старыя вёскі і мястэчкі. Велічыня некаторых з іх мо і не такая прыкметная ў сённяшняй прасторы… Але ж варта ўгледзецца ў сівую мінуўшчыну – і зайграе даўніна прывабнымі постацямі, адметнымі падзеямі… I Клецк, Клеччынаўжо пададуцца старонкай звышпрыцягальнай, багатай на шматфарбную гісторыю. гэта пад Клецкам войскі Вялікага Княства Літоўскага разбілі татараў. I не проста разбілі, не проста ўзялі ў палон 3 тысячы чужаземцаў, а яшчэ і выратавалі – што ці не самае галоўнае – 40 тысяч жанок і мужчын, палоненых татарамі ў Беларусь.

Да сярэдзіны XVI стагоддзя ў Клецку валадарыла каралева Бона. А пазней – Радзівілы. У Клецкім фарным касцёле, пабудаваным у 1550—1552 гадах, а крыху пазней перабудаваным пад кальвінскі збор, прапаведнікам служыў Сымон Будны…

I годныя свайго цэнтра бліжэйшыя вёскі і мястэчкі. Чырвоная Зорка да 1969 года насіла назву Радзівілімонты. У васямнаццатым стагоддзі па праекце італьянскага архітэктара Карла Спампані быў пабудаваны палац. Ёсць і такі ці кавы факт: Антоній Радзівіл паміж Нясвіжам і Радзівілімон тамі першым наладзіў тэлефонную сувязь – на адлегласці ў 25 кіламетраў. Сіняўка. Тут захаваўся станцыйны дом, пабудаваны яшчэ ў 1843 годзе. А Туча, што месціцца паблізу ад Сіняўкі, і зараз уражвае старажытным пейзажным паркам ды панскім палацам, пабудаваным у другой палове XIX стагоддзя…

I ўсё ж гісторыю Клеччыны, тых жа старажытных паселішчаў найболей упрыгожваюць славутыя ўраджэнцы. Якую вёску ні вазьмі – адусюль слаўныя сыны і дочкі. Нават не трэ ба зазіраць у тоўшчу мінулых часоў… Вось яны – асобы, якімі на Клеччыне ганарацца. У вёсцы Межная Слабада нарадзіўся

Леанід Гуляка, які доўгі час узначальваў Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь. Цяпер – Упаўнаважаны па справах рэлігій і нацыянальнасцей. Намеснікам міністра адукацыі працаваў доктар тэхнічных навук, прафесар, член-карэспандэнт Нацыянальнай акадэміі навук Пётр Кухарчык. Пасля ён узначальваў Акадэмію кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь. Зараз з’яўляецца рэктарам Беларускага дзяржаўнага педагагічнага ўніверсітэта. 3 вёскі Кухчыцы – і нядаўні міністр сельскай гаспадаркі і харчавання Леанід Русак. Наўмысна згадваю высокіх чыноўных мужоў. Кар’ера ў дзяржаўнай службе, пасады, звязаныя з кіраваннем у пэўнай галі не, – гэта няпросты хлеб, які патрабуе, мажліва, самаахвярнасці не меншай, чым тыя высілкі, што праяўляюць творчыя асобы – пісьменнікі, мастакі, артысты, кампазітары. Зямляк Леаніда Русака па Кухчыцах – доктар медыцынскіх навук Пётр Восіпавіч Лабко. Праўда, на 23 гады старэйшы, нарадзіў ся ў 1929 годзе. Пётр Восіпавіч – вучань славутага акадэміка і доўгажыхара (памёр, калі яму было болей за сто гадоў!) Давіда Голуба, адзін з аўтараў атласа “Вегетатыўная нервовая сістэма”, працы, за якую разам з калегамі ўганараваны Дзяржаўнай прэміяй краіны. Вучонымедык з’яўляецца і заслужаным дзеячам навукі Рэспублікі Беларусь. Досыць часта са сваімі лекцыямі прафесар Лабко выступаў у замежных універсітэтах.

А ў вёсцы Загорнае нарадзіўся доктар тэхнічных навук Аляксандр Піваварчык, які зараз працуе ў Падольскім інстытуце. На навуковым рахунку нашага земляка – распрацоўкі па палётах першых касманаўтаў Аляксандр Аляксандравіч – аўтар некалькіх сотняў навуковых публікацый, шэрагу манаграфій, яго пяру належаць тры падручнікі.

I ўсё ж Клеччыну, як і ўсю Беларусь, немагчыма ўявіць без слуг прыгожых мастацтваў. Адсюль родам – легендарны наш сучаснік, літаратар, які аднолькава паспяхова спраўляўся са сваёй арыгінальнай працай і быў таленавітым рэдактарам знакамітых нашых празаікаў, – Уладзімір Максімавіч Дамашэвіч. Менавіта ён даваў дарогу ў свет першым кнігам Васіля Быкава, Уладзіміра Караткевіча, Івана Чыгрынава. Пэўна ж, пакуль 6у дзе існаваць беларускае слова, імёны гэтых майстроў застануцца ў нашай гісторыі. I сам Уладзімір Максімавіч шчодра парупіўся на мастацкай ніве. Шырокі розгалас сярод чытачоў займеў яго раман “Камень з гары”, які, перш чым патрапіць у друк, ці не два дзесяцігоддзі праляжаў у шуфлядзе стала. Па дзеяй стала і сустрэча з аповесцю Уладзіміра Дамашэвіча “Кожны чацвёрты”. Гранічная шчырасць, за якую ва ўсе гады змагаўся ў літаратуры, зрабіла гэтыя творы яркімі, дынамічнымі, вартымі ўвагі. Працягвае сталага веку літаратар сваю творчую працу і зараз. У “Полымі” “Маладосці” друкуюцца яго новыя раманы і аповесці, на старонках газеты “Літаратура і мастацтва” – пісьменніцкі дзённік, выказванні з якога і зараз не страчваюць актуальнасці. Дарэчы, праз многія творы Уладзіміра Дамашэвіча праглядаецца яго малая радзіма – Клеччына. А разам з журналістам-земляком Уладзімірам Сазановічам (ён, праўда, рэдагаваў раённую газету ў Падмаскоўі) беларускі празаік напісаў дакументальную аповесць пра клецкіх падпольшчыкаў-камсамольцаў перыяду Вялікай Айчыннай вайны. Да гісторыі Клеччыны спрычыніўся яшчэ адзін беларускі літаратар, які за сваё кароткае жыццё нямала павандраваў па свеце, – краязнавец, публіцыст Мікола Калінковіч. Менавіта ён напісаў і выдаў у Ашхабадзе аповесць пра ўраджэнца Клеччыны, аднаго з дзевяці ашхабадскіх камісараў, расстраляных у 1918 годзе, Сяргея Малібожку. Са слоў Міколы ведаю і пра яго вандроўку на радзіму свайго героя, пра маскоўскія сустрэчы з Уладзімірам Сазановічам. Дарэчы, апошні быў яшчэ і аўтарам цікавай гісторыка-раязнаўчай кніжачкі ў “Бібліятэцы газеты “Голас Радзімы”. Адзін з яе нарысаў ізноў жа прысвечаны Сяргею Малібожку.

.. .У жыхароў Клецка і раёна ёсць добрая традыцыя: наведвацца да старажытнага дуба, што расце ў горадзе. Гавораць, што дрэву больш за 400 гадоў. Дакрануўшыся да кары дуба, абышоўшы яго, кажуць, будзеш мець вялікую сям’ю і жыць пажываць у шчасці і дабрабыце. Чаго і застаецца пажадаць усім, хто жыве ў гэтай легендарнай, багатай на цікавую гісторыю старонцы.

…Пад музыку руплівай залатой пчалы

Клімавічы – паселішча ў 120 кіламетрах ад Магілёва, параўнальна маладое. Вядомасць мае з XVII стагоддзя ў звяз ку з гісторыяй Мсціслаўскага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага. У 1626 годзе ў Клімавічах быў заснаваны кляштар дамініканцаў. У розныя дзесяцігоддзі XVIII стагоддзя Клімавічы належалі Бяляцкім, затым Галынскім. 3 1772 года – у складзе Расійскай імперыі. 3 1777 года – цэнтр аднайменнага павета. Пэўна, з таго часу і пачаўся некаторы росквіт паселішча…

Клімавічы, на гербе якіх у блакітным полі рупіцца зала тая пчала, – сапраўды горад, радзіма людзей руплівых, старанных. Адзін род Бонч-Асмалоўскіх чаго варты!.. Славутыя рэвалюцыянеры Бонч-Асмалоўскія – якраз карэннем, пра шчурамі сваімі адсюль. У Асмолавічах нарадзіўся бацька нарадавольца Анатоля Іосіфавіча – Іосіф Аляксандравіч Бонч-Асмалоўскі. Вось вытрымка з успамінаў сына, які прайшоў праз многія выпрабаванні ў рэвалюцыйных і палітычных змаганнях (машынапіс тэксту, які рыхтаваў да друку колішні гаспадар “рэвалюцыйнага гнязда” Блонь, знаходзіцца ў Пухавіцкім раённым краязнаўчым музеі): “…бацька мой беларус з абяднелых дваран-памешчыкаў Магілёўскай губерні Клімавіцкага павета… Ён са сваімі малодшымі братамі і сястрой застаўся вельмі рана сіратой, і бацька вымушаны быў пачаць служыць і зарабляць хлеб з 15—16-гадовага ўзросту. Паспеў толькі закончыць павятовае вучылішча ў мястэчку Асмолавічы…” Пачаўшы дзяржаўную службу ў 1847 годзе, Іосіф Аляксандравіч напры канцы 1860 – у пачатку 1870х дасягнуў высокіх чыноўніцкіх пасад. Апошняя з іх – член Губернскай прысутнасці па сялянскіх справах са званнем сапраўднага стацкага саветніка, што адпавядала генеральскаму званню. Прысутнасць па сялянскіх справах – адзін з важнейшых тагачасных інстытутаў царскай улады. Сваю самавітасць Бонч-Асмалоўскі пацвярджаў руплівасцю, энергічнай працай. Як ацэнка – высокія ўзнагароды. Іосіф Аляксандравіч быў узнагароджаны ордэнамі св. Анны II і III ступені, св. Станіслава II ступені з імператарскай каронай…

Ёсць у Беларусі і па свеце носьбіты гэтага прозвішча і цяпер, праўда, без прыстаўкі “Бонч”. У 1924 годзе ў легендарнай вёсцы Клімавіцкай старонкі Асмолавічах (пра яе мясцовы журналіст Іван Лапо нават цёплую і эмацыйную краязнаўчую кнігу напісаў) нарадзіўся Аляксандр Віктаравіч Асмалоўскі. Да вайны паспеў закончыць Магілёўскае педвучылішча. У час ліхалецця партызаніў на тэрыторыі Слаўгарадскага раёна. Пасля вызвалення – у дзеючай арміі, сапёр 110й стралковай дывізіі. На шчасце, пагаворка “сапёр памыляецца адзін раз” толькі спрыяла нашаму земляку. Пасля Вялікай Айчыннай Аляксандр Асмалоўскі вучыўся ў Магілёўскім педагагічным інстытуце. Спярша працаваў настаўнікам. Затым – на партыйнай рабоце. Доўгі час узначальваў упраўленне адукацыі Магілёўскага аблвыканкама. Узнагароджаны ордэнамі Славы II і III ступені, ордэнамі Працоўнага Чырвонага Сцяга, Чырвонай Зоркі, Айчыннай вайны I ступені. Землякі прысвоілі Асмалоўскаму званне ганаровага грамадзяніна Клімавіч.

Яркая асоба ў расійскім мастацтве – і ўраджэнец Клімавіч Ігар Паўлавіч Рубінскі (нарадзіўся ў 1919 годзе). Так склаўся яго лёс, што вельмі рана вырваўся за межы радзі май старонкі. Мо таму ў стасунках з Беларуссю, Магілёўшчынай яго і не згадваюць амаль. Ігар Рубінскі ў 16 гадоў па рэкамендацыі прафесара і знакамітага па тым часе мастака Ісаака Бродскага паступіў у Акадэмію мастацтваў імя I. Рэпіна ў Ленінградзе. У 1936—1942 гадах вучыўся ў Маскоўскім мастацкім інстытуце імя Сурыкава. Першы сур’ёзны настаўнік – С. Герасімаў. Дыпломную працу “Захоп фашыстаў партызанамі” напісаў у Самаркандзе, куды быў эвакуіраваны інстытут. 3 1942 года Ігар Рубінскі – на фронце, ваенную рэчаіснасць спасцігаў сваімі вачамі. Спярша ваяваў у народным апалчэнні. Затым быў адкамандзіраваны ў рас параджэнне Галоўнага палітупраўлення Паўночнага флота. У 1943 годзе таленавітага маладога чалавека прынялі ў сябры Маскоўскага таварыства мастакоў Пачынаючы з 1946 года Ігар Паўлавіч да 1990х (памёр мастак у 1996м) удзельнічаў у болей як 60 выставах. Карціны нашага земляка вядомыя не толькі на ранейшай савецкай прасторы. Палотны Ігара Рубінскага выстаўляліся ў Англіі, Італіі, іншых краінах, дзе глядач не меней патрабавальны і чуйны да сапраўднага жывапісу. I цяпер, адкрываючы для сябе творчасць ураджэнца Клімавіч па рэпрадукцыях, адчуваеш асаблівыя сімпатыі да знойдзеных ім фарбаў. Прыкладам – на карцінах “Зіма ў вёсцы”, “Раніца туманная” “Вайна пачалася…” “Ранняя вясна”, “Ускраіна лесу”. Многія работы мастака захоўваюцца ў экспазіцыях музеяў і галерэй Масквы, Мурманска, Архангельска, Хівы, Бухары, Самарканда, Ташкента. Хацелася б дадаць у гэты пералік і Мінск, Магілёў, Клімавічы.

У 1955 годзе ў Клімавічах нарадзіўся вядомы расійскі военачальнік генерал-лейтэнант Міхаіл Кучаравы. У 1976 годзе ён закончыў Пушкінскае вышэйшае каманднае вучылішча радыёэлектронікі супрацьпаветранай абароны. А ў 1988м – Ваенную акадэмію. Яшчэ праз дзесяць гадоў – Акадэмію Генеральнага штаба, вучыцца ў якой лічылі і лічаць за гонар многія вайскоўцы. У 2007 годзе прэзідэнт Расійскай Федэрацыі прызначыў ураджэнца Клімавіч камандуючым Уральскім аб’яднаннем ваенна-паветраных сіл і супрацьпаветранай абароны.

Дадайце да ліку слаўных землякоў і нашага сучасніка Чэмісава, які жыве і працуе ў Маскве. Ён нарадзіўся ў вёсцы Звянчатка Клімавіцкага раёна. I, стаўшы чалавекам прадпрымальным, дзейным, вырашыў зрабіць падарунак сваім землякам: пабудаваў у родным паселішчы царкву. Яе назвалі ў гонар Васіля Вялікага. Раней жыхары вёскі вымушаны былі ездзіць у храм, размешчаны ў Клімавічах, а цяпер вось маюць царкву ў сваёй Звянчатцы…

Клімавічы – далёкая ад вялікіх дарог прастора. Але і яна багатая на знакавыя імёны ў гісторыі нашай Айчыны.

На беразе Гайны

“Лагойск, Логожск або Логойско – старажытнае славянскае абарончае паселішча, спачатку ў Полацкім княстве, пазней – у Мінскім павеце Мінскага ваяводства; сёння – мястэчка і ўладанні ў Барысаўскім павеце, размешчаныя на правым беразе ракі Гайны і рачулкі Лапянец, што ўпадае ў яе. Спадчына ў 14м пакаленні здавён вядомай на Русі літоўскай сям’і Тышкаў, якія пазней сталі звацца Тышкевічамі герба Ляліва”.

Гісторыя ўзнікнення Лагойска гіне ў цемры дагістарычных часоў, а яго назва, відавочна, паходзіць ад слова “лог”, што абазначае даліну, у якой пабудаваны Лагойск. Пра тое, што тут адбывалася да XI стагоддзя, слядоў не захавалася, бо хронікі згадваюць Лагойск толькі пад 1084 годам, калі ў сутычцы кіеўскага князя Уладзіміра Манамаха, сына Усеваладава, з князем полацкім Усяславам войска Уладзіміра захапіла гэтае месца разам з іншымі пасяленнямі на зямлі крывічоў. “Няма нічога болын жахлівага, чым гэтыя няспынныя братазабойчыя войны размножаных варажскіх дынастый, што рабавалі адна адну, а ў выніку пакутавалі няшчасныя аўтахтоны-славяне”, – пісаў даследчык напрыканцы XIX стагоддзя пра Лагойск.

…Бываючы раней у Лагойску, стараўся завітаць да журналіста-ветэрана Браніслава (ледзьве не напісаў – Барыса, але пра гэта крыху ніжэй) Сасноўскага. Па-першае, ён гатовы быў заўжды ўзнавіць у памяці нейкую драбнічку пра майго земляка паэта-сатырыка Захара Біралу. Чалавек шмат пакут нага лёсу, ён і для ўступлення ў пісьменніцкую арганізацыю павінен быў чаргу адстаяць. Прынялі, калі меў ужо за семдзесят гадоў. А першая кніга Біралы пабачыла свет у 1929 годзе – “Смех і радасць вёскі”. Адтуль, з лагойскай школы, у час урока і забралі Захара Якаўлевіча ў няпростую вандроўку па турмах і лагерах. 3 даваеннага часу Сасноўскі з Біралам – добрыя знаёмцы. А па-другое, абавязкова ўспамінаў журналіст Барыса Мікуліча, празаіка, сляды яко га шукаю яшчэ з туркменскіх сваіх часоў. Мог жа так лёс распарадзіцца, што паспытаў горкага і салодкага жыцця празаік Барыс Мікуліч і ў родным Бабруйску, і ў Мінску, і ў Лагойску, і ў Краснаярску, і ў Ашхабадзе.

Літаратурная біяграфія Лагойшчыны і Лагойска – гэта вершы, паэмы, апавяданні, аповесці і раманы народнага паэта Беларусі Ніла Гілевіча, празаіка і публіцыста Міколы Гіля, дзіцячага пісьменніка і журналіста Міхася Зарэмбы, паэта і мастака Сяргея Давідовіча, перакладчыка, крытыка Міколы Навіцкага, аўтара мастацкага летапісу Беларусі XX ста годдзя Івана Пташнікава, публіцыста Пятра Сабіны, аднаго з пачынальнікаў сучаснай беларускай літаратуры Змітрака Бядулі… Відаць, такую ўжо энергетыку заклалі Тышкевічы герба Ляліва, што і з сялян гадаванцы лагойскіх вёсак імкнуліся да мастацкіх літаратурных вяршынь. А яшчэ ж тут, на Лагойшчыне, пеставаўся талент Янкі Купалы. Нарадзіўся, праўда, будучы пясняр у фальварку Вязынка Мінскага павета Мінскай губерні (сёння Маладзечанскі раён).

Але ж зазірніце ў храналогію яго жыцця. У 1887 годзе Луцэвічы жывуць у вёсцы Косіна на Лагойшчыне. Бацька працуе ў маёнтку памешчыка Багдановіча. У Косіна будучы паэт і грамаце вучыцца ў сына служачага маёнтка. Пасля будуць два гады ў Сенніцы, у Мінскім раёне. Бацька Яся працуе аканомам у маёнтку памешчыка Турчынскага. А ў 1891м – вяртанне ізноў на Лагойшчыну. Прудзішча. Віталь Вольскі, ствараючы праз шмат гадоў мастацкі летапіс юнацкіх сцежак Купалы, напіша: “3 Прудзішча Дамінік Луцэвіч паслаў сына да сваіх знаёмых у Аўгустова і Слабодку, маёнткі графа Тышкевіча, каля мястэчка Лагойск Барысаўскага паве та. Там хлапчук вучыўся па чарзе на працягу адной зімы ў вандроўнага настаўніка, так званага «дарэктара». На другі год бацька паслаў яго ў маёнтак Гаяны да арандатаркі Шкоды, у доме якой таксама жыў «дарэктар». Ён вучыў дзяцей арандатаркі, а заадно Яся Луцэвіча…” 3 лагойскіх ваколіц у жыцці Купалы будзе яшчэ і Селішча – засценак Гайна Слабадской воласці, а затым і Бяларучы, у якіх двухкласнае народнае вучылішча Ясь скончыць за адзін год. Дарэчы, у Бяларуцкай сярэдняй школе, якая носіць імя Янкі Купалы, яшчэ ў кастрычніку 1947 года быў адкрыты музей народнага паэта. А ў 1972 годзе да юбілею песняра на будынку школы ўсталявалі мемарыяльную дошку.

– Музей Купалы, – расказвае лагойскі краязнавец Вік тар Несцяровіч, – працуе і ў сярэдняй школе ў вёсцы Косі на. Адкрыты ён быў, праўда, шмат пазней, чым у Бяларуцкай школе, – у 1980 годзе. Але навідавоку – стараннасць і руплівасць мясцовых настаўнікаў, школьнікаў у засваенні памятак жыцця Купалы…

Віктар Антонавіч—таксама з маіх лагойскіх суразмоўцаў. Родам ён з Бярэзіншчыны. Але як закончыў філалагічны факультэт БДУ ў 1956м, так і звязаў свой лёс з Лагойшчынай. Спярша працаваў настаўнікам, пасля – у аддзеле адукацыі райвыканкама. У 1980 годзе прыйшоў у раённую газету. Працаваў літсупрацоўнікам, адказным сакратаром. Заўжды цікавіўся краязнаўствам. Але найгалоўнейшае захапленне Віктара Несцяровіча – лагойскі фальклор. Напісаў на гэтую тэму два дапаможнікі для настаўнікаў. Падрыхтаваў зборнік “Песні Лагойшчыны”, куды ўключыў болын за 450 аўтэнтычных тэкстаў. Пагадзіцеся, не кожны раён можа дазволіць сабе такую “раскошу”. А вось ў Лагойску адважыліся і, канешне ж, не прагадалі. Несцяровіч вяртае да жыцця, першы дапамагае захаваць тую моўную, фальклорную, песенную прастору, якую праз дзесяцігоддзі ніводзін музей, ніводзін архіў не здолее сам па сабе ўзнавіць. Часта з вялікай асалодай Віктар Антонавіч праводзіць паралелі сённяшніх дзён з перыядам Купалавага маленства, шукае гучанне народных песень у неўміручай паэзіі класіка.

…Ламу ўсё ж, здараецца, так і цягне назваць Браніслава Уладзіміравіча Сасноўскага Барысам? Вучань настаўніка беларускай мовы і літаратуры Захара Біралы сам у 1937 годзе патрапіў пад падазрэнне як “вораг народа”. А як жа?!. Займаўся ў літаратурным гуртку Біралы, пісаў вершы. Прыпісалі распаўсюджванне недазволенай літаратуры. Выключылі з камсамола. Мо і пасадзілі б, але ўступіўся тагачасны рэдактар раёнкі: Сасноўскі як селькор стаяў на ўліку ў камсамольскай арганізацыі рэдакцыі. Не дазволілі затое паступіць у педінстытут. Толькі праз год аднавілі ў камсамоле. Пачалі друкаваць. Падтрымаў Аркадзь Куляшоў, “праціснуўшы” падборку вершаў у газеце “Літаратура і мастацтва”. Другая спроба стаць студэнтам аказалася ўдалай. У час вайны Сасноўскі – падпольшчык, арганізатар партызанскага друку. А як сувязны змяніў імя – таму і цяпер часам некаторыя людзі сталага веку завуць яго Барысам.

Мы жывём, каб вяртацца

Лепель, калі ў вандроўку ў Віцебск выбіраешся з Мінска, ніяк не абмінуць. Лічы, пры самай дарозе. Калі надараецца якая вольная гадзіна, то я заўжды спыняюся ў гэтым сімпатычным гарадку. Абавязкова зазіраю ў мясцовы краязнаўчы музей. А па горадзе экскурсаводам у мяне заўжды Ілья Юльянавіч Януш. Нам, даўнім, спярша завочным, знаёмцам, ёсць пра што пагаварыць, паразважаць…

Лепель заўжды прыцягваў да сябе даследчыкаў. Многія гісторыкі і краязнаўцы рупіліся, каб занатаваць у стагоддзях памяткі зямлі Лепельскай. У 1905 годзе ў Віцебску быў выдадзены нарыс Дз. I. Даўгялы “Лепель, павятовы горад Віцебскай губерні”. Цытую невялічкі фрагмент з выключна цікавай і фактаграфічна багатай кніжкі: “Местечко Лепель, в Витебской губернии состоящее и Виленскому бернардинскому женскому монастырю принадлежащее, которое заключает в себе до 274 душ – монастырских крестьян и в котором находится уездный город, повелеваем: со всеми крестьянами причислить в казенное ведомство и обратить оное в уездный город, причислив и самих жителей того местечка в мещанское состояние, а окружную землю в городской выгон; бернардинскому же монастырю взамен того произвести из казны ежегодно получаемый им ныне с того местечка доход, сколько оного по действительному расчету окажется”. гэта – з указа імператара Аляксандра I ад 5 красавіка 1805 года.

А хто ж, якія асобы звязаны з Лепелем і прыгожымі ляснымі і азёрнымі ваколіцамі, што раскінуліся побач?.. 3 1833 па 1839 год на Лепелынчыне жыў і працаваў паэт Ян Чачот. Адзін з філаматаў (сяброў навук). У Лепель патрапіў ужо пасля 10-гадовай высылкі, якую адбываў у Кізільскай крэпасці, а пасля ва Уфе. Чачот сабраў два зборнікі наднёманскіх і наддзвінскіх песень. Адзін з рукапісаў так і называўся – “Вясковыя песні з-пад Дзвіны, з ваколіц Лепеля і з самога Лепеля, размешчанага над вялікім возерам і вы ходзячай з яго ракі Улы (часам называемай Ульянкай), якая ўплывае ў Дзвіну пад мястэчкам Улай”.

Лепель – радзіма знакамітага расійскага акцёра Карпа Саленіка. Нарадзіўся ён у павятовым горадзе ў 1811 годзе. Спярша вучыўся на матэматычным факультэце Віленскага ўніверсітэта. Але цяга да акцёрства, захапленне камедыйнымі пастаноўкамі перамаглі. I ў 1831 годзе Карп – ужо ў складзе Харкаўскай тэатральнай трупы I. Ф. Штэйна. Спярша працаваў суфлёрам. Праз год таленавітага маладога чалавека заўважылі і перавялі ў склад акцёраў.

Карп выступаў у тэатрах Курска, Кішынёва. Пера да мною – “Дзённік” Тараса Шаўчэнкі (Масква, 1954 г.). У адным з запісаў (ад 20 ліпеня 1854 года) Кабзар успамінае: “Ильин день. Ильинская ярмарка в Ромни, – теперь, кажется, в Полтаве. В 1845 году я случайно видел это знаменитое торжище…” I далей: “Тогда же я в первый раз видел гениального артиста Соленика в роли Чупруна (“Мос кальчаривник”), он показался мне естественнее и изящнее неподражаемого Щепкина…” Што цікава, у каментарыях да дзённікавых запісаў Тараса Шаўчэнкі пра Саленіка гаворыцца наступнае: “…выдатны украінскі акцёр-комік, вы ступаў пераважна ў Харкаве”. Такі вось “украінскі” майстар сцэны нарадзіўся ў Лепелі.

3 Лепелынчыны – археолаг і краязнаўца Міхаіл Францавіч Кусцінскі (нарадзіўся 28 верасня 1829 года). Сваё жыццё ён прысвяціў даследаванню роднай старонкі. Сабраў багатую калекцыю каменных, бронзавых, жалезных, гліняных прадметаў даўніны. Бальшыня гэтага збору патрапіла ў музеі Беларусь Расіі, Польшчы. Матэрыялы раскопак фатаграфаваў. Стварыў археалагічную карту Лепельскага павета. Захаваліся публікацыі М. Кусцінскага ў перыядычным друку: “Заметка аб знаходках у Віцебскай губерні ў курганах са спаленнем”, “Вопыт археалагічных даследаванняў у Лепельскім павеце Віцебскай губерні”, “3 заметак аб курганах Лепельскага павета”.

Увогуле Лепельшчыне пашчасціла на даследчыкаў.

Поруч з кнігай Дз. Даўгялы варта назваць і нарыс Івана Гарбачэўскага “Лепельскі павет Віцебскай губерні” (1895 год). Адным жа з першых збіральнікаў памятак пра гісторыю і культуру рэгіёна быў Рыгор Кладніцкі. Ён доўгі час жыў на Лепельшчыне. I ў 1850 годзе адправіўу Пецярбург, у Рускае геаграфічнае таварыства работу “Этнаграфічныя звесткі аб жыхарах Лепельскага павета”. Рыгор Кладніцкі быў і адным з аўтараў зборніка “Быт беларускіх сялян” (Пецярбург, 1854). У 1843 годзе ў Лепель выкладчыкам гісторыі і геаграфіі дваранскага вучылішча прыехаў Адам Юцэвіч. Тут ён працаваў над кнігай “Литовские песни в переводе Людовика из Покова”, жыццяпісамі славутых вучоных. Памёр Адам-Людовік Дзяменцьевіч Юцэвіч 12 сакавіка 1846 года. Пахаваны на старых лепельскіх могілках.

Традыцыі тых гісторыкаў і краязнаўцаў прадаўжаюць іх наступнікі. Яркая асоба – Анатоль Ханяк. Краязнаўствам захапіўся ў 1953 годзе, калі маладога педагога прызначылі дырэктарам Лепельскай сямігодкі. Пазней у Лепельскай школе-інтэрнаце стварыў краязнаўчы музей, дзе было ня мала арыгінальных матэрыялаў пра помнік гідратэхнічнага будаўніцтва XVIII—XIX стагоддзяў – Бярэзінскую водную сістэму. Доўгі час вывучаў жыццё, дзейнасць “беларускага Мічурына”, лепельскага селекцыянера Язэпа Мароза. Некаторы час Анатоль Сямёнавіч працаваў дырэктарам раённага музея. Геаграфічнае краязнаўства Лепельшчыны, сучасны экалагічны стан рэк і азёркрая – кола зацікаўленняў Уладзіміра Шушкевіча. Пра Ілью Януша мы ўжо згадвалі. Настаўнік гісторыі, ён некаторы час працаваў у Лепельскім краязнаўчым музеі. Шмат сіл і намаганняў прыклаў, рыхтую чы артыкулы для гісторыка-дакументальнай хронікі Лепельскага раёна “Памяць”.

Лепелынчына – слаўны край. гэта ж, пэўна, пра сваю родную старонку сказаў вядомы беларускі паэт, ураджэнец лепельскай вёскі Дзямешкава Анатоль Вярцінскі:

 
Мы жывём, каб вяртацца
час ад часу туды,
дзе мінула юнацтва,
дзе маленства сляды.
Мы жывём, каб вяртацца.
I лепшага шляху няма.
 

Сапраўды, мы жывём, каб вяртацца. І ў нашай багатай на гісторыю краіне столькі куточкаў, каб вяртацца дадому ўсім сынам і дочкам, куды б іх лёс ні заносіў.