Текст книги "Старонкі радзімазнаўства. Мясціны. Асобы"

На радзіме лабараў

Калі вы думаеце, што прыгожы палескі гарадок Іванава ва ўсе гады меў толькі такую назву, то памыляецеся. 3 XIV ста годдзя паселішча вядома як вёска Порхава. У 1465 годзе Порхава было перайменавана ў Янава – як знак памяці пра луцкага епіскапа Яна Ласковіча. Між іншым, прозвішча Ласковіч у гэтай старонцы не такое ўжо і рэдкае. I толькі ў XX стагоддзі Янава набывае сённяшнюю назву. А чыгуначная станцыя, што знаходзіцца на ўскраіне, так і завецца: Янаў-Палескі…

Лёсы якіх знакамітасцяў звязаны з Іванавам, паселішчамі Іванаўскага раёна? Хто з вялікіх вучоных, асветнікаў, герояў нарадзіўся тут – у Варацэвічах, Моладаве, Ляскавічах, Дастоеве, Опалі, Моталі?..

Па-першае, давайце зазірнём у Моталь. Старажытнае мястэчка, якое славіцца многімі народнымі рамёствамі, вядома літаральна ўсяму свету як месца нараджэння першага прэзідэнта Ізраіля – Хаіма Вейцмана. Мэтанакіраванасць гэтай асобы ў дасягненні аднойчы пастаўленых перад сабою задач не можа не ўражваць. Нарадзіўся Хаім у 1874 годзе трэцім дзіцем у сям’і лесасплаўшчыка Озера і хатняй гаспадыні Рахел-Леа (прозвішча маці – Чмярынская). Усяго з часам дзяцей у Вейцманаў будзе ажно 15(!). Прыблізна ў 1894 годзе бацькі пераязджаюць у Пінск. Хаім на той час ужо, здавалася б, дарослы, самастойны чалавек. Заканчвае ў Шнеку рэальнае вучылішча. Мажліва, жаданне паспрыяць сыну і кіравала Вейцманамі, калі яны вырашылі перабрацца ў горад. Вышэйшую адукацыю Хаім набывае ў Германіі. Як з маладых гадоў будучы высокі дзяржаўны і палітычны дзеяч упітваў у сябе сіянісцкія ідэі, так ён рос і як вучоных-імік. У 1901—1904 гадах Хаім выкладае ў Жэнеўскім універсітэце. Затым з 1904 па 1919 год працуе ў Манчэстэрскім універсітэце, некаторы час узначальвае хімічную лабараторыю ў Брытанскім адміралцействе. Вейцман – заснавальнік Яўрэйскага ўніверсітэта ў горадзе Іерусалім, а таксама – навукова-даследчага інстытута па тэарэтычных і прыкладных прыродазнаўчых навуках у горадзе Рэхават. Нашаму земляку-вучонаму належыць каля 100 патэнтаў у галіне прамысловага прымянення шэрагу хімічных працэсаў. У 1920—1931 і 1935—1946 гады Вейцман узначальваў сусветную Сіянісцкую арганізацыю. А ў 1948 го дзе стаў першым прэзідэнтам Ізраіля. Па-свойму ўнікальны ўвесь род Вейцманаў. Маці Хаіма, Рахел-Леа, як толькі ў 1920 годзе пераехалі ў Эрэц-Ісраэль, заснавала ў Хайфе першы ў Ізраілі прытулак для састарэлых. Пляменнік Хаіма, Эзер Вейцман, набыўшы багаты вопыт вайсковай і дзяржаўнай службы, стаў у 1993 годзе таксама прэзідэнтам Ізраіля. Хаім Вейцман, які памёр у 1952 годзе, паспеў пакінуць выдадзеную ў Англіі (у 1949 годзе) аўтабіяграфію “Выпрабаванні і памылкі”. Дарэчы, пакуль што няма яе перакладу на беларускую мову.

Моталь – радзіма і чалавека, якога, на жаль, няма ў айчынных энцыклапедыях і даведніках: Лейзера Шмуля Чыжа. У Амерыцы яго ведаюць як аднаго з братоў Чэсаў і заснавальніка і гаспадара фірмы гуказапісу “Chess Records”. Нарадзіўся Лейзер у 1917 годзе. Моталь пакінуў у 1928м. Міграцыйныя чыноўнікі, калі патрапіў у ЗША, запісалі прозвішча як Чэс, бо так ім было больш зразумела. Прайшоўшы праз розныя жыццёвыя выпрабаванні, наш моталец захапіўся джазам, іншымі кірункамі афраамерыканскай музычнай культуры, стварыў фірму гуказапісу, адкрыў музычнае выдавецтва.

Адна з адметнасцяў Іванаўскага раёна: праз яго тэрыторыю праходзіць Дуга Струвэ, ці Руска-Скандынаўская дуга. Гэта – найбольш дакладнае і каласальнае па памерах градуснае вымярэнне дугі мерыдыяна ў свеце. Вылічэнні былі зроблены на адлегласці ад Чорнага мора да Паўночнага Ледавітага акіяна пад кіраўніцтвам рускага вучонага Васілія Струвэ. Было закладзена 258 геадэзічных пунктаў у 10 краінах. 3 іх 31 – у Беларусь Пяць з пунктаў унесены у Спіс Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА. Тры – Асаўніца, Ляскавічы, Шчакоцк – іванаўскія. Мо з часам нехта з радзімазнаўцаў, тых, хто зацікаўлены геаграфічным краязнаўствам, і апіша “наш” адрэзак Дугі Струвэ?..

Раім падарожнікам зазірнуць і ў Стрэльна. Тут шмат цікавага ў справе захавання традыцый народнага побыту, народных рамёстваў. Нават створаны і працуе Музей народнай медыцыны.

А ў Варацэвічах, якія па другі бок чыгункі на Пінск, на радзіўся (1807 год) мастак, кампазітар, пісьменнік Напалеон Орда, біяграфія жыцця і творчасці якога надзвычай багатая. Мы болей ведаем Орду як мастацкага летапісца Беларусі і суседніх старонак. Падарожнічаючы па гарадах і старых сядзібах, ён вельмі дакладна занатаваў архітэктурныя пейзажы, што і цяпер службу сваю выконваюць перад даследчыкамі айчыннай гісторыі. На шчасце, спадчына Напалеона Орды захавалася. Пра самога Н. Орду пішуць многія даследчыкі. Яшчэ ў 1977 годзе быў усталяваны помнік славутаму земляку.

Дастоева – вёска, дзе некалі быў родавы маёнтак Дастаеўскіх. Сярэдняя школа і адна з вуліц Дастоева носяць імя славутага рускага пісьменніка Фёдара Міхайлавіча Дастаеўскага. Вядома, што ўжо пасля смерці пісьменніка яго жонка цікавілася Дастоевам, пісала мясцоваму святару

A. Кульчыцкаму. Меней вядома пра тую шырокую даследчыц кую працу, што правялі ў бліжэйшыя да нас часы школьнікі і настаўнікі. У кнізе “Літаратурная Берасцейшчына”

B. Ляшук і Г. Снітко расказваюць наступнае: “Эстафету цікаўнасці да радзімы продкаў Ф. М. Дастаеўскага ад Ганны Рыгораўны пераняў унук вялікага пісьменніка інжынер з Пецярбурга Андрэй Дастаеўскі, які ў канцы 60х і 70я гады XX ст. пачаў ліставанне з зямлёй сваіх продкаў, даслаўшы спачатку ліст у Іванаўскі райвыканкам. Яго пераадрасавалі ў Дастоеўскую сярэднюю школу. Чалавецтва рыхтавалася ў 1971 годзе адзначыць 150годдзе Ф. М. Дастаеўскага. У адным з маскоўскіх выдавецтваў быў запланаваны выпуск альбома “Ф. М. Дастаеўскі ў партрэтах, дакументах, ілюстрацыях”. Аўтары хацелі змясціць у ім карту-схему для тых турыстаў, хто захоча наведаць радзіму продкаў Дастаеўскага. Унука генія рускай літаратуры цікавіў адрас вёскі Дастоева, сённяшні яе воблік, транспарт, чыгуначны і аўтобусны, якім можна было трапіць у дарагія мясціны, а найбольш – як ушаноўваецца на Палессі памяць пра род Дастаеўскіх, які даў чалавецтву волата мастацкага слова.

Набыткі школьных краязнаўцаў на той час былі сціплы мі. Ліставанне з унукам Ф. М. Дастаеўскага паслужыла новым імпульсам у актывізацыі пошукаў. Ускладняла іх тая акалічнасць, што загінуў летапіс вёскі і яе наваколля, а так сама царквы…

Дастоева – і радзіма вядомага нашага сучасніка, кіраўніка сельскагаспадарчага вытворчага кааператыва “Астрамечава” Брэсцкага раёна, вучонага-эканаміста Аляксея Сцяпанавіча Скакуна.

Жыццё працягваецца. Свет становіцца багацейшым на новыя здабыткі. I за зробленым – людзі, новыя імёны, новыя спадчыннікі Янава-Іванава, яго ваколіц.

На Івацэвіцкай зямлі

3 17 раёнаў Брэсцкай вобласці Івацэвіцкі далёка не самы маленькі – і па плошчы, і па насельніцтву. I, канешне ж, Івацэвічы, вёскі і мястэчкі (а ёсць яшчэ адзін акрамя райцентра горад – Косава) багатыя на знакамітых ураджэнцаў.

Але спярша – колькі слоў пра самі Івацэвічы. Упершыню паселішча згадваецца ў пісьмовых крыніцах у 1519 го дзе. Тады яно належала Юндзілам. 3 2й паловы XVI ст. Івацэвічы – у Слонімскім павеце Навагрудскага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага. 3 1795 года – у складзе Расійскай імперыі. На тэрыторыі сучаснага Івацэвіцкага раёна – згаданы горад Косава, гарадскі пасёлак Целяханы, гістарычна адметныя вёскі Быцень, Альба, Бабровічы, Выганішчы, Вулька-Аброўская, Бусяж, Волька ды іншыя. Дарэчы, Івацэвіцкі край досыць насычаны (і гэтым таксама на Берасцейшчыне вылучаецца) помнікамі архітэктуры. У Быцені – Успенская царква (XVII ст.) і касцёл, пабудаваны ў XIX стагоддзі. Мікалаеўская царква – у вёсцы Дабромысль, Міхайлаўская – у Аброве, Крыжаўзвіжанская – у Гашчаве, Успенская – у Бусяжы…

У фальварку Мерачоўшчына (цяпер ён знаходзіцца ў межах горада Косава) нарадзіўся Тадэвуш Касцюшка – кіраўнік паўстання 1794 года ў Польшчы, Беларусі, Літве. Што рухала генералам, калі ён усчыняў народны ўздым? Слова – самому Тадэвушу Касцюшку: “Глыбока адчуваючы, што прыгонны стан супярэчыць закону прыроды і дабрабыту народаў, я сведчу гэтым, што знішчаю яго цалкам і на вечныя часы ў маім маёнтку Сяхновічы Брэст-Літоўскага ваяводства як ад уласнага імя, так і ад імя наступных яго ўладальнікаў. Я прызнаю жыхароў вёскі, што належыць да маёнтка, вольным! грамадзянамі і нічым не абмежаванымі грамадзянамі зямель, якімі яны валодаюць. Я пазбаўляю іх ад усякага без выключения чыншу, паншчыны і асабістых павіннасцей, якія яны да гэтага часу мусілі выконваць у адносінах да ўладальнікаў гэтага маёнтка. Я заклікаю іх толькі, каб яны для сваёй уласнай карысці і для радзімы паклапаціліся аб на ладжванні школы і пашырэнні асветы сваіх дзяцей..

Косава – радзіма таленавітага паэта, кінадраматурга-дакументаліста, краязнаўчага пісьменніка Уладзіміра Мароза. Нарадзіўся ў чэрвені 1953 года. Закончыў архітэктурны факультэт Беларускага політэхнічнага інстытута. Працаваў у славутым “Мінскпраекце”. Але перацягнула да сябе мастацтва. У 1978 годзе пачынае выступаць у друку з вершамі, піша краязнаўчыя нарысы. Гістарычнасць Косава, знаёмства з помнікамі архітэктуры з самага дзяцінства, відавочна, наклалі сваю пячатку і на працу Мароза ў дакументальным кіно. Па яго сцэнарыях зняты фільмы “Кірыла Тураўскі”, “Леў Сапега, канцлер”, “За брамай забытых мелодый”, “Рэха збройнага чыну”, “Крыж ля дарогі”, “Крэва”, “Браты Ермаловічы”, “Зорка Афанасія”, “Сымон Будны. Паэма”, “Згадкі страчанага раю”. За фільм “Успамін пра Міколу Равенскага” Уладзімір Мароз уганараваны званнем лаўрэата Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь.

Згадваючы Косава, нельга прамінуць яшчэ адзін лёс. У старажытным паселішчы ў 1878 годзе нарадзіўся буйнейшы рабін XX стагоддзя Аўрам Карэліц. Ён ніколі не займаў высокіх пасад. Да таго, як перасяліўся ў 1933 годзе ў Ізраіль, жыў у Вільні і ў Косаве. Займаўся самаадукацыяй, імкнуўся дасканала спасцігнуць Тору. Дарэчы, у Ізраілі акрамя рэлігіі Карэліц шмат сіл аддаваў на арганізацыю сельскай гаспадаркі. Творчая спадчына ўраджэнца Косава складае 22-томную працу “Хазон Іш” ды яшчэ 40 рэлігійных і этычных кніг.

Івацэвіцкая зямля ўзгадавала нямала пісьменнікаў. 3 вёскі Сакоўцы – паэт і празаік, актыўны ўдзельнік рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Беларусі Піліп Пестрак (нарадзіўся 27 лістапада 1903 года). У 1927 годзе, не маючы яшчэ і 24 гадоў, рэвалюцыянер узначальваў Косаўскі падпольны райкам КПЗБ. Амаль 11 гадоў будучы пісьменнік (хаця друкавацца ён пачаў яшчэ ў 1926 годзе) правёў у турмах панскай Польшчы. Пра заходнебеларускае жыццё Піліп Сямёнавіч раскажа ў раманах “Сустрэнемся на барыкадах”, “Серадзібор”, “Лесавічанка” (твор не дапісаны, асобныя яго раздзелы пабачылі свет ужо пасля смерці літаратара ў 1980 годзе).

Вёска Гутка – радзіма празаіка Сцяпана Крываля (на радзіўся ў 1935 годзе), аўтара кніг “Аднойчы летам”, “Чмяліная вясна”. 3 Гошчава – літаратуразнавец Аляксей Майсей чык, які доўгія гады працаваў на філалагічным факультэце Брэсцкага педінстытута. А таксама – настаўнічаў у роднай вёсцы.

У Быцені, дзе ў свой час дзейнічаў кляштар базыльянаў (болей як два стагоддзі – ажно да 1845 года!), 1 жніўня 1923 года нарадзіўся літаратуразнавец Мікола Грынчык. Перш чым дасягнуць адметных вышынь у навуцы, стаць доктарам філалагічных навук, ён партызаніў у родных мясцінах у Вялікую Айчынную, загадваў аддзелам сацыяльнага забеспячэння ў Быцені (быў жа і Быценскі раён). На бацькаўшчыну да Міколы Міхайлавіча і Любові Аляксееўны Грынчыкаў у розныя гады прыязджалі Алег Лойка, Уладзімір Караткевіч. На хаце Грынчыкаў устаноўлена мемарыяльная дошка. У краязнаўчым даведніку “Літаратурныя мясціны Беларусі” прыводзіцца цікавы факт: “Сваю быценскую бібліятэку з рэдкімі кнігамі М. Грынчык перадаў Беларускаму ўніверсітэту культуры, дзе ён выкладаў”. Дарэчы, тут і клопат адзін важкі прыхаваны. На радзіме, у бацькоўскіх вясковых хатах, а яшчэ і на лецішчах хаваюцца ці захоўваюцца цяпер многія пісьменніцкія бібліятэкі. Апісаць бы іх, звярнуць увагу на зборы ў дачыненні да пісьменніцкай работы – чым не ўнёсак у літаратурна-краязнаўчую біяграфію Айчыны?!.

Яркая асоба сярод літаратараў Івацэвіччыны – краязнаўчы пісьменнік Яраслаў Пархута (нарадзіўся ў сакавіку 1930 г. у вёсцы Мілейкі). Ён і лаўрэатам Дзяржаўнай прэміі Беларусі стаў за кнігі падарожных, вандроўных нарысаў. Шкада, што цяпер яны не перавыдаюцца. А столькі ў іх цяпла і любові да роднай старонкі: і ў “Зямлі бацькоў нашых”, і ў “Жальбе жытняга коласа”, і ў кнізе падарожжаў “Крыніца ёсць у родным краі.. ”.

А колькі слаўных ураджэнцаў Івацэвіччыны мы яшчэ не згадалі! У вёсцы Выганішчы нарадзіўся вядомы дзяржаўны дзеяч Уладзімір Васільевіч Русакевіч (доўгі час – міністр інфармацыі краіны). У Скуратах – доктар хімічных навук Фама Мажэйка. 3 вёскі Була – таксама вучоныхімік, доктар навук Васіль Бурдзь. А вёска Яглевічы – радзіма кандыдата біялагічных навук Алега Бахура. Сузор'е імёнаў і яркіх жыццяў!..

Сцежкамі Ігуменшчыны

Каб са сталіцы выправіцца ў вандроўку па даўнейшым Ігуменскім павеце, трэба набрацца цярпення і вызначыць, куды ж плануем дарогу. На Уздзеншчыну?.. Таксама частка яе належала колішняму Ігуменскаму павету. У Смалявічы – іншы зусім кірунак. Можна паехаць на Беразіно, зазірнуўшы спярша ў Чэрвень – колішні павятовы Ігумен… Але ж мы давайце зусім абмяжуем нашу вандроўку і, пакінуўшы тлумны Мінск, скіруем свой шлях на Пухавічы. Па дарозе зазірнём у Дукору. А назад будзем вяртацца праз Чэрвень. Не забудзем пры гэ тым заехаць у Смілавічы.

Чатыры старажытныя мястэчкі. Адно калісьці было павятовым горадам, цяпер – раённы цэнтр Чэрвеньшчыны. Два іншыя – Дукора і Пухавічы – звычайныя вёскі. Праўда, з прэтэнзіяй на першынства ў краі. Пухавічы нават напачатку 1920-х былі раённым цэнтрам. Але ўжо ў 1925м мясцовая раённая сталіца з адпаведнымі ўстановамі пераехала ў суседнюю Мар’іну Горку. Хіба што Смілавічы сталі гарадскім пасёлкам.

Дык з якімі імёнамі, прыналежнымі да гісторыі на многія вякі, звязаны згаданыя паселішчы?..

Дукора. Актрыса Таццяна Бандарчык, пісьменнік Васіль Гарбацэвіч, мовазнаўца Марыя Жыдовіч… Іх век спрычыніўся да маляўнічага і шматаблічнага жыцця, калі мястэчка было ў эпіцэнтры сацыяльных і грамадскіх падзей на Міншчыне. Калі палац і сядзіба Оштарпаў, а затым Гартынгаў прымалі ў сябе губернскую эліту. Цяпер відаць толькі некаторыя сляды той былой архітэктурна-ландшафтнай славы. Стаіць яшчэ адзінокая вежа каля ранейшага ўезду ў панскую сядзібу. Кажуць, што мясцовы прадпрымальнік Уладзіслаў Гумоўскі марыць узнавіць сядзібу, робіць першыя крокі па гэтым шляху. Ёсць і флігель з тых даўніх часоў. Некалькі гадоў у ім месціўся Пухавіцкі раённы краязнаўчы музей, заснаваны Васілём Мікітавічам Свістуном, вядомым у краі збіральнікам гістарычнай памяці. Мо яшчэ вернуцца ў сцены флігеля экспанаты, якія раскажуць пра знакамітых ураджэнцаў хаця б аднае Дукоры. Як, прыкладам, пра Марыю Андрэеўну Жыдовіч.

Няпроста пачынаўся яе шлях у навуку. У 1938 г. скончыла Мінскі педінстытут, працавала ў БДУ, у Інстытуце мовазнаўства Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, абараніла доктарскую дысертацыю, і ў 1959м вярнулася ў родны ўніверсітэт, стала прафесарам. Вывучала гісторыю беларускай мовы. Марыя Андрэеўна – адна з укладальніц “Слоўніка гаворак цэнтральных раёнаў Беларусі”. Асаблівыя заслуг! М. Жыдовіч – у збіранні дыялектных слоў. У 1970 годзе выдавецтва БДУ выпусціла першы “сшытак” мінска-маладзечанскіх гаворак. Марыя Андрэеўна – сярод укладальнікаў. Са ста шаснаццаці адрасоў, дзе ўпісаны словы і выразы, загадкі, фразеалагічныя спалучэнні, – восем пухавіцкіх паселішчаў. I, канешне ж, родная для даследчыцы Дукора, а таксама суседнія Харавічы. Ды і блізкія, недалёкія да Дукоры, да Пухавіч чыны паселішчы – Турэц, Рудня. Чытаю “дукорскія” фразе алагізмы – ёмкія, каларытныя, сакавітыя. Здаецца, словы праменяць, іскрацца, настолькі шматабсяжны ў іх змест: “Як пакорміш, так паедзяш”, “Шыць аўсяным штыхам”, “Хоць плач, хоць скач”, “Хто пытая, той ня блудзіць”…

Наслухаўшыся дукорскай гаворкі, выправімся ў Пухавічы. Цяпер паселішча абмінае дарога на Бабруйск і Гомель. А некалі тракт ішоў праз саменькае мястэчка, высцеленае брукаванкай. I нават я з 1970х гадоў памятаю тую брукаванку. Праўда, ужо не на цэнтральнай, а цяпер – Савецкай вуліцы, якая і тады была заасфальтавана. Каменне адбівала сонечныя восеньскія зайчыкі па вуліцы Кастрычніцкай, непадалёку ад месца, дзе ў XIX і на пачатку XX стагоддзя ладзіліся кірмашы. Адзін са здымкаў з калекцыі У. Ліхадзедава якраз і вяртае ў тыя часы.

Пухавічы, дзе школа працуе ажно з 1863 года, выправілі ў вялікае жыццё шмат цікавых людзей. Нагадаю імёны толькі некаторых з іх: акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, доктар медыцынскіх навук Арнольд Смеяновіч, генерал-лейтэнант Яўген Мікульчык, кандыдат сельскагаспадарчых навук Аляксандр Матоха, кандыдат эканамічных навук Мікалай Свірыдаў, доктар палітычных і кандыдат філасофскіх навук прафесар Санкт-Пецярбургскага ўніверсігэта Мікалай Лабуш, акцёр-купалавец Аляксандр Лабуш… 3 Пухавічамі звязаны імёны пісьменніка Алеся Пальчэўскага, военачальніка, двойчы Героя Савецкага Саюза Якава Смушкевіча, лётчыка Героя Савецкага Саюза Мікалая Шута, настаўніцы, чыя праца адзначана ордэнам Пашаны Алы Ралькевіч, і нават Міхаіла Турэцкага, заснавальніка легендарнага арт-гурта “Хор Турэцкага”.

3 Пухавіч вяртаемся на Блонь, а далей праз Турын – у Чэрвень, старажытны Ігумен. Тут да паслуг турыста – і краязнаўчы музей, і раённая бібліятэка, дзе працуюць цікаўныя да роднай гісторыі людзі, штогод ладзяцца краязнаўчыя чытанні, а пасля намаганнямі бібліятэкараў, аддзела культуры райвыканкама выдаюцца адмысловыя зборнікі матэрыялаў. Чэрвень – радзіма паэта-сатырыка Міколы Вяршыніна. Не дзе на старых Ігуменскіх могілках пахаваны рускі мемуарыст XIX стагоддзя Асінкрыт Ламачэўскі. У1865—1868 гадах ён быў мінскім губернскім паштмайстрам. У адстаўку па лініі штацкай выйшаў у званні сапраўднага стацкага саветніка. У 1869– 1870 гадах – міравы пасрэднік Ігуменскага павета.

3 Чэрвеня, калі ехаць па магілёўскай шашы, мы і патрапім у Смілавічы. Тут нас чакае сустрэча са старажытным паркам, палацам, які некалі належаў Манюшкам, затым Ваньковічам. Цяпер у Смілавічах працуе музей Хаіма Суціна, які з’яўляецца ўраджэнцам паселішча. Рэдка згадваецца ў дачыненні да Смілавіч імя славутай актрысы Фаіны Ранеўскай. А між тым яе родавыя карэнні – якраз на Ігуменшчыне, яе бацька, Гірш Хаімаў Фельдман, – мешчанін мястэчка Смілавічы Ігуменскага павета. На пачатку XX ст. Фельдманы валодалі многімі будынкамі, свірнамі, аптовай крамай і нават параходам “Святы Мікалай” у Екацярынаслаўлі, а затым у Екацярынадары. А спярша ўсё ж былі Смілавічы. 3 гістарычнай памяткі пра Смілавічы канца XIX ст.: “95 двароў, 500 жыхароў, дзейнічалі валасное праўленне, 3 праваслаўныя царквы, мусульманская мячэць, касцёл, 3 яўрэйскія малітоўныя дамы”. Паводле перапісу 1877 года значыцца і “прыёмны пакой на 2 ложкі для хворых”. Сёння ў гарадскога пасёлка Смілавічы – зусім іншая гісторыя, зусім іншыя адметнасці. Але па-ранейшаму старыя жыхары мястэчка ўважлівыя да сваёй гісторыі, помняць і старыя вулачкі, і многія падзеі. Так што не здзіўлюся, калі поруч з музеем Суціна ў Смілавічах з’явіцца з часам і краязнаўчы музей. Тым болей што пачатак пакладзены: у Смілавіцкай СШ № 1 намаганнямі былога дырэктара Івана Паўлавіча Ярашэвіча вядзецца вялікая краяўзнаўчая, пошукавая праца. Дарэчы, Іван Ярашэвіч падрыхтаваў цікавую кнігу па тапаніміцы краю, якая пад назвай “Чэрвеньшчына: гісторыя ў тапонімах” выйшла ў РВУ “Літаратура і Мастацтва”.

“…Дзе і раку завуць Лясною”

З нядаўніх знаёмстваў з дасведчанымі гісторыкамі і краязнаўцамі ўразіла сустрэча з маскоўскім пісьменнікам і калекцыянерам Кірылам Сокалам. Ён – аўтар многіх кніг. І сярод іх – проста ўнікальны каталог “Манументальныя помнікі Расійскай імперыі”. Багатае на дакладныя звесткі, з мноствам фотаздымкаў канца ХІХ – пачатку ХХ ста годдзя, выданне адкрыла для мяне і такую вось “камянец кую” інфармацыю: “У мястэчку Камянец Брэсцкага павета Гродзенскай губерні існаваў помнік на месцы старажытнай царквы. Гэта быў крыж на пастаменце, упрыгожаным іконай. Над помнікам – мураваная альтанка на чатырох слупах…” І поруч з тэкстам – выразны здымак. Углядаючыся ў выяву помніка, я задумаўся пра велічнасць гісторыі Камянеччыны, пра тое, што з Камянцом, яго ваколіцамі звязаны многія і многія яркія асобы. Быў час, што заставаліся яны, лічы, у цяні.

Калі б мы выправіліся з Камянца ў бок вядомых Каменюкоў, то, пэўна ж, зазірнулі б у Ражкоўку. Некалі гэтае паселішча называлася Ражанка. І належала бацьку пісьменніка Іпація Пацея. Нарадзіўся будучы літаратар у 1541 го дзе. Пасля ранняй смерці бацькі хлопчыка аддалі пад апеку Мікалая Радзівіла Чорнага. Атрымаўшы выдатную адукацыю, Пацей пачаў працаваць сакратаром у свайго апекуна. Перайшоў у кальвінізм. Па тым часе многія магнаты пры трымліваліся пратэстанцкай веры. А ў 1574 годзе Іпацій Пацей пераходзіць у праваслаўе. Знаёмства з тагачаснымі архіўнымі дакументамі сведчыць: наш знакаміты суайчыннік разам з іншымі аўтарытэтнымі асобамі падпісаў Люблінскую унію. Іпацій Пацей – заснавальнік Берасцейскага брацтва. Як таленавіты аратар, ён пакінуў вялікую колькасць казанняў. Аўтар палемічнага твора “Унія”. Шырокі розгалас мела “Гармонія” Іпація Пацея. Памёр наш зямляк у 1613 годзе. Пахаваны ва Уладзіміры-Валынскім.

Вёска Радасць (ранейшая назва Елінскі Бор) на Камянеччыне – радзіма асветніка, публіцыста, пісьменніка Марціна Матушэвіча. Атрымаўшы адукацыю ў навучальных установах езуітаў у Камянцы, Брэсце, Драгічыне, Варшаве, Матушэвіч паспяхова прасоўваўся па службовай лесвіцы. Быў пісарам, займаў пасаду брэсцка-літоўскага падстольніка. Праз некаторы час становіцца стольнікам. А з 1765 года займае пасаду земскага суддзі ў Брэсце. Клопаты яго распасціраліся на далёкія і блізкія ваколіцы. А вёска Расна, якая раней належала Сапегам, стала ўласнасцю Матушэвічаў. Сюды і пераехала сям’я пісьменніка. Асноўную частку літаратурных здабыткаў земскага суддзі складаюць мемуары. 3 імі можна пазнаёміцца і ў перакладзе на беларускую мову – “Дыярыуш майго жыцця” надрукаваны ў часопісе “Спадчына” ўтрох нумарах за 1996 і 1997 гады. Чым цікавыя сёння мемуары, якія ахопліваюць згадкі пра 1714—1764 гады? Марцін Матушэвіч, апісваю чы жыццё і дзейнасць магнатаў Вялікага Княства Літоўскага, дастаткова шчыра і праўдзіва вымалёўвае сваіх персанажаў – Людвіка Пацея, Міхала Чартарыйскага ды іншых.

Знакамітыя гаспадары, высокія дзяржаўныя мужы прадстаюць са старонак “Дыярыуша” скандалістамі, п’яніцамі, авантурыстамі. Гаворыць аўтар, прыкладам, пра прынцыпы, згодна з якім жыве брэсцкі падкаморны Людвік Пацей: “Калі ў мяне кінуць каменем, я яго схаваю, кінуць другім, трэцім – я іх таксама схаваю, але калі прыйдзе час, то, кінуўшы адразу тры камяні, абавязкова пападу ў свайго праціўніка”. Вядомы Марцін Матушэвіч і як перакладчык сатыраў антычнага паэта Гарацыя.

У1744 годзе ў Камянцы нарадзіўся публіцыст і палітычны дзеяч Міхал Карповіч. Погляды нашага суайчынніка вызначаліся па тым часе радыкальным дэмакратызмам. Асветнік адным з першых у Беларусі выступіў з крытыкай сялянскага прыгнёту, прапанаваў адкрыць касы дапамогі сялянам дзе ля развіцця іх гаспадаркі. Як літаратар М. Карповіч вядомы аўтарствам двухтомных “Казанняў” (1776—1778 гг.).

Літаратурна-мастацкая біяграфія Камянеччыны – лёсы яе ўраджэнцаў – пісьменнікаў, паэтаў Плакіда Янкоўскага (нарадзіўся ў 1810 годзе), Эдварда Пузыны (1878 год), Усевалада Ігнатоўскага (1881 год), Уладзіміра Стэльмаха (1910). 3 нашых сучаснікаў – акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі літаратуразнаўца Уладзімір Гніламёдаў, які нарадзіўся ў 1937 годзе ў камянецкай вёсачцы Кругель. У апошнія гады Уладзімір Васільевіч настойліва працуе ў мастацкай прозе. Галоўным клопатам пісьменніка сталася трылогія “Сямейная хроніка ў духу барока”. Першы раман – “Уліс з Прускі”. Другі і трэці – “Усход” і “Вяртанне”. Галоўная сюжэтная лінія – жыццё Лявонція Міхайлавіча Сцепанюка, дзе да пісьменніка. Падзеі ў “Хроніцы” звязаны з вёскай Пруска, яе ваколіцамі, аўтар расказвае пра гады Першай сусветнай вайны, бежанства прускаўцаў на ўсход. Чытаючы раман Уладзіміра Гніламёдава, не толькі адкрываеш Камянеччыну, але і па-новаму ўглядаешся ў Берасцейшчыну, Беларусь увогуле.

Узнаўляючы даўніну па старых паштоўках, я мару пра адзін ілюстрацыйна-дакументальны і разам з тым мастацкі праект. Сабраліся б камянецкія мастакі, ды, углядаючыся ў большасці сваёй страчаныя памяткі матэрыяльнай гісторыі, узнавілі б фарбамі, лініямі даўнія краявіды. Тым болей што і сярод мастакоў ёсць ураджэнцы гэтай старонкі. Вось бы і ўзнавілі яны архітэктурнае ландшафтнае хараство Камянца, Высокага, іншых вялікіх і малых паселішчаў пушчанскай старонкі. Таго краю, які некалі бараніў генерал касінераў і яго ўраджэнец Рамуальд Траўгут (нарадзіўся ў вёсцы Шастакова ў 1826 годзе). Таго краю, пра які паэт Васіль Жуковіч (нарадзіўся на камянецкім хутары Забалацце ў 1939 годзе) напісаў:

Я родам з тых мясцін л ясных,

Дзе і раку завуць Лясною,

Дзе і бярозы і сасны Аблокаў пух над галавою.

Ізноўку прыпамінаю выпадковую сустрэчу з маскоўскім гісторыкам і пісьменнікам Кірылам Сокалам. Мы ў размове з ім згадалі і помнікі, што калісьці стаялі не так ужо і далёка ад Камянца, Камянеччыны: славутага зубра ў гонар палявання Аляксандра II у Белавежскай пушчы ў кастрычніку 1860 года. Быў, дарэчы, і помнік у памяць пра паляўнічую стаў ку польскага караля Аўгуста II. Сляды гэтых манументаў Кірыл Сокал узнаўляе і з дапамогай старых паштовак. Стварае тым самым, як і яго беларускі калега па захапленні філакартыяй Уладзімір Ліхадзедаў, партрэт страчанай мінуўшчыны.