Текст книги "Утатыы"

Эн эрэннэрбитиҥ

Вагон дьигик гынна, көлүөһэлэрэ кыычырҕаатылар, Витька, эрэл санаалаах, хараҕын арыйда. Поезд ыараханнык хоҥунна, ол гынан баран, икки-үс сөкүүндэнэн ынчыктаата уонна эмиэ иһийдэ.

– Туох буолла? – сибиниэс курдук ыарахан төбөтүн Витька санныттан араара, таай Егор эргичиҥнээтэ. – Кэллибит дуу?

– Сүүрбэ төгүл, – Витька сыыбырҕаан сибигинэйдэ. – Икки чаас устата сыһыы ортотугар турабыт. Уонна хокуоска даҕаны көстүбэт.

– Оттон чаас төһө буолла?

– Бүтүн биир көтөх… Мин хантан билиэмий? Хочуол эйиэхэ баар.

– Туох?

Витька көһүйэн хаалбыт саннын имэриннэ.

– Чаһы… дьоппуон баара. Өйдөммөт дуо?

Таай Егор сыҥааҕырдаата уонна сутуругунан хараҕын суураланна.

– Дьэ, Витька, эҥин-эҥин тылланаҥҥын!

– Эн ити… – Витька барбах мырдьайан ылла уонна өр утуйбакка ап-аһыы буолбут силин быһа ыйыһынна. – Ыл, салгыы утуй. Бырдырҕаама.

– Мин төрүт да бырдырҕаабаппын. Ийэбэр «киһилии кэпсэтэр буолуом» диэн мин эрэннэрбитим дуо? – таай Егор утуйарыгар арбайбыт төбөтүн булкуйда. – Мин буолбатах. Эрэннэрбит буоллуҥ даҕаны, хаттаан, киһилии саҥарарга үөрэн. Ону баара, биир кэм – хочуол да хочуол. Ол чаһы хочуол үһү дуо?

– Баҕайылар, эһиги дьону утутаҕыт дуо? – түннүк анныгар утары олорор дьахтар тииһин быыһынан сыыгынаата. – Тылыгыраа да тылыгыраа буолаллар!

Витька кинини, онтон дьахтарга өйөммүт куйа эр киһини көрдө. Онтон – ол киһичээскэ өйөнө иҥнэллэн утуйа сытар эмээхсини: аппыт айаҕын, кини сэбиэскэй мотуруостар Севастополь куорат көмүскэлин туппуттарынааҕар кытаанахтык хаба туппут хара күлүйүөҥкэ суумкатын.

Кытарбыт харахтаах Витька итини барытын, итиэннэ хайаларын эрэ дьахтар сирэйин туһунан үөһэттэн намылыйбыт ыарахан илиитин одуулаата уонна аргыый эттэ:

– Дьэ, кэрэхсиэҕи, эн манна ханна баар дьону көрөрүҥ эбитэ буолла?

– А-а, эн… сыптарааскы! Кини өссө киэбирээри гынар дии!

– Аргыый-аргыый, – таай Егор эттэ. – Бүттэ-бүттэ, балтыһах. Хайыы үйэ утуйдубут. Үөхсүмэ.

Уонна Витька көһүйбүт санныгар төбөтүн ыһыктан кэбистэ.

– Көр да маны, балтыһаҕын булбут дии… – дьахтар, таай Егор кыра оҕо курдук нус бааччы сирэйин сытыытык сыр гыннара көрөөт, бурдьугунаан ылла.

Витька, таай Егорга кини лэҥкэйбит төбөтүттэн санна улаханнык көһүйбүтүн этиэҕин санаата эрээри, кыайан эппэккэ хаалла. Биирдэрэ, быстыбыт түүлүн салҕаан, хайыы үйэ минньигэстик сыҥыргыы сытар. Биитэр кубулунар дуу.

Витька өрө тыынна, хаппыт уоһун салбанна, түннүк нөҥүө хараҥаны одууласта уонна дьиэтигэр аҕакка Георгий эппитин санаан барда.

Аҕакка Георгий этэринэн, кини, Витька, олоҕор туох даҕаны мээнэҕэ буолбатах. Быһата, таай Егор олоҕор эмиэ буолуо. Ити ЗИЛ аккумуляторын курдук ыбыс-ыарахан төбөтүн кытта бииргэ. Онтугар, ол төбөтүгэр, кубулҕат түүллэрдээх – ити кырыктаах дьахтарыыскаттан саһар курдук.

Ити дьахтар олоҕор, бука, эмиэ туох да мээнэҕэ буолбатаҕа буолуо. Киниэхэ сыбаммыт куйа киһичээскэ эмиэ. Ити курдук салгыы бара турар – вагон устатын тухары. Тамбурга диэри. Ойоҕос сирдэргэ эмиэ. Аппаспыттарга-аллайбыттарга, имиллибит-хомуллубут сирэйдээхтэргэ. Хата, поезд турара үчүгэй – ким даҕаны түннүккэ төбөтүнэн сааллыбат.

Ол эбэтэр, бу, талбыт курдук, бары мээнэтэ суох олохтор, үөһээ да, аллараа да ороннорго, плацкарт вагоҥҥа тобус-толору симиллэн, бүтэй хараҥа түүн ханнык эрэ хара, ким даҕаны билбэт сыһыытыгар харан хаалбыттар. Уонна бу мээнэтэ суохтарынан уонна бары бииргэ түмсүбүттэринэн кинилэр бэйэ-бэйэлэрин дьоллуохтаахтара дьэбис-дьэҥкэ эбит. «Сырдыгы кутуохха, сырдыгынан сыдьаайыахха», – диэх этэ аҕакка Георгий.

Ол эрэн, онтулара хайдах эрэ сатаммат.

Аҕакка Георгийы итэҕэйэр буоллахха, бу маах курдук элбэх мээнэтэ суох дьонтон сырдык, вагонтан тахсан, мартен оһохтон курдук, сыһыыны бүтүннүү сардырҕаччы кутуохтаах этэ. Ол гынан баран, сырдык, сардырҕаччы куппакка, барбах тыккырыыр эрэ. Ол тыккыырга Витька хараҥаттан дьүһүнэ-бодото аанньа көстүбэт бөлкөй талаҕы уонна кирдээх шпалалары эрэ арааран көрөр.

«Дьэ-э… – дии санаата кини, ол бөлкөйү көрө-көрө. – Маннык олороҕун-олороҕун… итиэннэ харан хаалаҕын».

Ону ааһан, аҕакка Георгийы итэҕэйдэххэ, Витька олоҕун тухары адьас даҕаны мээнэ уорбат эбит, оттон судьуйа киниэхэ болдьоҕу эмиэ мээнэҕэ уоптарбатах, уонна, «кырачааска»[2]2
  «Кырачаас» – сокуоннай саастарын туола илик буруйу оҥорбуттар холуонньалара.


[Закрыть], харабыл ыттар, мээнэҕэ эрэ буолбакка, бэрт дириҥ суолталаахтык кини хаҥас атаҕын быһа көмүллүү сыспыттар. Уонна ийэкээнэ олоҕун тухары мээнэ эстэ-быста эрэйдэммэтэх.

Онтон кэлэн, бу түөрт уон үс сааһыгар мээнэҕэ өлбөтөх.

Витька оҕолуу сыҥырҕаан ылла уонна хараҕын ытыһынан хаххалыы тутта. Бу утуйа сытар вагоҥҥа, дьиҥэр, ким даҕаны кинини көрбөтө, ол эрэн, киниэхэ ытыыр диэн син биир олус сааттааҕа, дьаабыта.

Быһыыта, уйаргыырга үөрэнэ илик. Антах, «кырачааска» харах уутун баһыы иһин атыны эмиэ үчүгэй соҕустук тобус-толору баһан ылыахха сөбө.

* * *

– Эн, баҕайы, ханна күрдьэн бардыҥ? – вокзалтан тахсыыга таай Егор киниэхэ хаһыытаата. – Туохха арҕаһыҥ түүтүн арбатаҕын? Онно бар! Бары ханна баралларын диэки!

Ол эрэн, Витька өһөстүк дьон сүүрүгүн туора хааман истэ – чымадааннартан, хоруопкалартан, эҥин сыттартан, дьахталлар сымнаҕас түөстэриттэн, таһаҕасчыттар тэлиэскэлэриттэн уонна таас курдук кытаанах, түргэн, киҥнээх эр дьонтон сымсатык халбарыйан биэрэ.

– Астынныҥ дуо? – диэтэ таай Егор, халҕаһаттан орҕостон тахсан баран, кэтэ сылдьар бэйэтин имиллибит, тимир суол үлэһиттэригэр аналлаах сонун көннөрүнэ туран. – Көр, бу формабын тырыта-хайыта тарда сыстылар дии!

– Онтуҥ кимҥэ-туохха туһалаах үһү! – Витька сапсыйан кэбистэ. – Эн биэнсийэҕэ тахсыбытыҥ бүтүн сыл буолла дии. Дьиҥэ даҕаны, эн мантыгын туохха иилиммиккиний? Куоракка кими эмэ соһутаары гыммытыҥ дуо?

– Дьэ, эн тылыбыраан эр! Бастаан, маннык курдугу кэтэр кыахтан, оччоҕо өйдүөҕүҥ.

– Махтал, ол эрэн, суох ини. Мин онто да… хайдах эмэ… Итинник куурката да суох этэҥҥэ сылдьар инибин.

– Акаарыгын буоллаҕа… Эн ити кэриэтэ эт, туохха манна анньан кэллиҥ? Эн манна, хрен баара, туоххун сүтэрбиккиний?

Адьас сарсыарданан, вагоҥҥа үөл-дьүөл буолбутугар, аҕакка Георгий өйдөбүлүнэн дьоллоох, ол эрэн, онтуларын таайбат дьон хамсаан, сөтөллөн-хахсайан уонна ынчыктаһан барбыттара, көһүйбүт атахтарын уунаҥалата сатаабыттара. Ол түгэҥҥэ Витька дэриэбинэҕэ «аны төттөрү эргиллибэппин» дии санаабыта. Куорат диэн куорат, мэлдьи тугу эмэ уоруохха сөп – Валькаҕа сурук суруйуохпун баҕарбытым, – диэтэ Витька, почта дьиэтин хатыылаах аанын сөбүлээбэтэхтии сабыччы көрө-көрө.

– Ол туохха тэһи астаран суруйа сатаатыҥ? – таай Егор ымах гынна. – Лев Толстойгун дуо? Сарсын төннүөхпүт дии – барытын бэйэҥ кэпсиэҥ буоллаҕа. Хайыы үйэ аҕынныҥ дуо?

– Ээ, сынньан! – Витька оргуйан турда. – Туохха ырдьаҥныыгыный? Аҕынныҥ—ахтыбатыҥ… Онно эн тугуҥ кыттыгаһай? Мин, көннөрү, барыта өйдөбүл быһыытынан буолуоҕун баҕарбытым… Дьон сиэринэн…

Ол эрэн, таай Егор эмиэ өрө көтө түстэ.

– Эн туохха миэхэ бырдыргыыгын? Отой бырдырҕаама! Мин эйиэхэ хаайыылаах ыччаппын дуо? Миэхэ мээнэ бырдыргыырыҥ курдук?! Мин эйиэхэ хаан уруу таайыҥ буолабын эбээт! Уонна, истиэххин баҕардаххына, эн ийэкээҥҥэр өлүөн иннинэ ити тыллары хаһан даҕаны саҥарыам суоҕа диэн эрэннэрбитиҥ!

– Ол айылаах мин тугу саҥардым? – Витька уолуһуйда.

– «Өйдөбүл быһыытынан»! «Өйдөбүл быһыытынан» – эн ситинник диэтиҥ! Оттон ситинтиҥ, истиэҥ иһин, дьиҥнээх хаайыылаахтар тыллара!

Витька хас даҕаны сөкүүндэ таай Егор сирэйин өмүттүбүттүү одуулаата, онтон күлэн саһыгыраата.

– Дьэ, таай Егор, эн этэрдии эттиҥ дии…

– Тугуй? – биирдэрэ Витьканы дьиксиммиттии, туох эрэ угаайыны күүтэрдии көрдө. – Тугуй, дьэ?

– Ээ, мээнэ… туох да буолбатах… – Витька, син биир саһыгырыы-сыһыгырыы, хоруйдаата.

– Манна эн ат курдук ырдьаҥныыгын, – таай Егор, сонун сиэптэриттэн бөппүрүөскэтин көрдөөн хабытайдана-хабытайдана, бурдьугунаата. – Кинилэр төбөлөрүгэр туох баарый? Уораллар, хрен баара, уонна ырдьаҥныыллар… Эбэтэр хаайыыга олороллор.

Витька ордук күүскэ күллэ.

Кэмниэ кэнэҕэс таай Егор «Беломор» илбирийбит хаатын түөһүн сиэбиттэн булла, токуйбут бөппүрүөскэттэн табах кыырпахтарын үрдэ уонна уматтан бусхатта.

– Хайа, булкуллан бүттүҥ дуо? – кини, дьоһумсуйа туттан, Витькаттан ыйытта. – Туохтан ырдьаҥнаатыҥ?

– Эйигиттэн.

– Паапа римскэйтэн буолбатаҕа биллэр суол… Оттон туохтан?

Витька, күлэн, ойуттаҕас тииһин көрдөрөн оҥоҥноото.

– Оттон эн бэйэҥ, тыл көтө-көтө, «хрен баар», «ёкарнай бабай» диигин, уонна баран, миигин «өйдөбүллэринэн» хомнуугун. Өссө эн «хуюм-буюм» диигин. Уонна «тыр-пыр – восемь дыр».

Витька эмиэ күлэн быычыгыраата.

Оттон таай Егор хонтойдо.

– Онно туох баарый? Дьэ, эмиэ тэҥнээтиҥ дии… «Ёкарнай бабай» диэн, ону баара, «өйдөбүллэринэн» саҥарыы буолбатах. Өйдөөн көр – кимнээх «өйдөбүллэринэн» саҥаралларый… Оттон «ёкарнай бабай» диэн отой атын дьон саҥараллар, – таай Егор, дьоһуннук туттан, сонун нөҥүө иһин имэриннэ. – Өйдүүгүн дуо? Суох дуу?

Оттон Витька хайыы үйэ кинини истибэт.

Вокзал иннинээҕи майдааҥҥа тахсыы ааркатын түгэҕэр чымадаан турар. Улахан омук чымадаана, тирии курунан ыгыта тардыллыбыт. Итинник курдары Витька көрө илик. Арай «кырачааска» замполит портупеятын кура маарынныырга дылы. Ол эрэн, замполикка сатаан чугаһаабаккын буоллаҕа, оттон чымадаан бу турар. Барахсан, адьас төрүү, кини, Витька, бэйэтин киэнин курдук. Бэл, сэмээр ыйылаан ыларга дылы – Витька илиитигэр киириэн соннук күүскэ баҕарар.

Итинник кэтит кур кэннигэр туох эрэ олус ураты кистэммит буолуохтаах. Кыратык хачыгыраан ылар уонна илии имигэр алыс астык. Витька ону олус тыытыан баҕарда. Онно, иһирдьэ, туох баарын. Ону тута таарыйыан баҕарда.

Эмискэ баҕайы күүрбүтэ бэрдиттэн сыҥааҕа букатын ытыстан хаалла, тылын анныгар силэ хойунна. Ап-аһыы, лимон сүмэтин курдук.

Итинник бастакы үрүүмкэ кэнниттэн буолааччы. Аан дойду балхаан долгунун курдук анньан кэлэр уонна онно эн урут сэрэйэн даҕаны билбэт мөлүйүөн сытыҥ-дыргылыҥ, имиҥ-битиҥ уонна дорҕоонноруҥ баар буолан хаалар. Биир улахан омурду оҥоруоҥ уонна ол кэннэ муннугунан салгыны күүскэ сыҥсыйыаҥ эрэ кэрэх.

Эмискэ биир түгэҥҥэ Витька барытын-барытын, вокзалы бүтүннүү билэргэ-ылынарга дылы гынна: таайын «Беломорун» аһыы буруотун, тэлэркэй уолугунан моонньун хаҕыстык хаарыйа биллэр сөрүүнү, күүтүү саалатыгар алта чаас уон биэс мүнүүтэни көрдөрөр дьэбиннирбит чаһыны, поезд күлүгэ көстөр хара чалбаҕы, онон ааһар кыһыл түүппүлэлэри – «тук-тук», буфет түннүгүнэн дыргыйар кофены, эмиэ онтон иһиллэр итирик саҥаны – «аны гыныам суоҕа, аны гыныам суоҕа», эдэр ийэ оҕотун өрө-таҥнары анньар кэлээскэтэ кыычыргыырын, түүннэри утуйбакка дыҥ курдук буолбут төбөтө ыбыс-ыарахан буолбутун, перрон устун ааспыт икки киһини, хайыһан көрбүт биирдэстэрин үөһээ уоһа чэрдээҕин, өрө көтөн тахсыбыт холууптары, чэрдээх киһи ол онтон ымайарын, ол эрэн, сүрүнэ, букатын атыны.

Чопчулаатахха, Витька аны дэриэбэҕэ хайыы үйэ төннүбэтин. Бу сырыыга хаарты түһүүтэ туспа. Адьас атын маас.

– Билэҕин дуо… – кини таай Егорга кэһиэхтээхтик эттэ. – Эн миигин вокзал иннинээҕи скверчээҥҥэ күүт. Мин манна ону-маны оҥоруохтаахпын…

– Көҕүрэттэ бараары дуо?

– А-һа… Тулуйар аат суох буолла… Сипиликээн дьаабыланарым буолуо.

Тоҕо диэтэххэ, чымадаан собус-соҕотох. Быһата, тубус-тулаайах. Син биир билигин Витька курдук. Арай Витькаҕа син таай Егор баар. Ханна эрэ скверчээн ыскаамыйатыгар. Оттон чымадааҥҥа кимэ даҕаны суоҕа чопчу. Вокзал көрүүтэ-истиитэ суох хаалбыт муҥнааҕа барахсан.

Баттаҕын маҥхаппыт акаарылла хотуусканы супту ууруур халлаан күөх сонноох суон киһи ахсааҥҥа киирбэт.

«Ахсааҥҥа киирбээт-киирбэт. Ууруур уонна ууруур. Бүттэҕэ ол. Ким туох соруктааҕынан буоллаҕа! Кимҥэ – акаарыллалар, кимҥэ – чымадаан. Оннук буоллаҕына барыта орун-оннугар тахсар».

Витька итинник саныыр.

Аҕакка Георгийы итэҕэйдэххэ, ити сыа хаата бэйэтин бөҕүн кытта мээнэҕэ арахсыа суохтаах диэн толкуй тахсар. Туох эрэ биллибэт суолта син биир баар буолуохтаах. Таҥара оҥорбута, айбыта оннук.

Витька ааркаҕа чугаһаан иһэн санаата.

«Баҕар, кини олоҕо уларыйыаҕа. Баҕар, киниэхэ ис дьиҥ арыллыаҕа… Оннук буоллаҕына олус үчүгэй дии. Эйигиттэн чымадааҥҥын хаамтараллар, ол оннугар – оп-па-наа! – эмискэ эн иннигэр ис дьиҥ арыллар. Онто суох үйэтин тухары бииртэн биир вокзалга хотуускалары убахтыы сылдьыах этэ. Туох даҕаны суолтата суох…»

Ити кэннэ Витька кини уларыйбыт олоҕун оҥорон көрдө.

Сонолбо вокзал кэриискэлэригэр халлаан күөҕэ сонун биэрэр, үлэтин уонна баттахтарын маҥхатыммыт хотуускаларын быраҕар, ол кэннэ аҕакка Георгийга үҥэ-сүктэ тиийэр.

«Махтал, аҕакка Георгий, эн Витькаҕа мин чымадааммын сойботоругар өй укпутуҥ үчүгэй даҕаны. Миэхэ, эмис-томус киһиэхэ, маннык олох уонна туох баар кирдээх харчы туох туһалаахтарый? Эһиэхэ дэриэбинэҕэ тырахтарыыс буолуом уонна ол харчыны сэттэ сүүс сыл үлэлээн хос өлөрүөм буоллаҕа. Сатаатар, ыра түһүөм!»

* * *

– Эн, ёкарнай бабай, миигин туохха-туохха тэбээри гынаҕын?! – таай Егор чымадааны көрөн баран эттэ. – Эн, сыптарыҥса, хантан туора киһи хотуомкатын уордуҥ?

– Айдаарыма, – Витька ыскаамыйаҕа олорон иһэн эттэ. – Уонна олор. Туохха ойон турдуҥ? Туохха дабыдалгын даллаҥнаттыҥ?

– Мин билигин эйиэхэ дабыдалгын көрдөрүөм!

Таай Егор, ойон кэлэн, Витьканы эмискэ кэтэххэ саайда. Оҕо сырыттаҕына курдук.

Витька, оннугу эрэ күүппэтэх буолан, урукку курдук иннин диэки хапсаҕайдык умсан аһарбакка хаалла, инньэ гынан, киэпкэтэ хараҕар саба түстэ.

– Эн бу туох буоллуҥ? – кини, киэпкэтин көннөрө-көннөрө, өһүргэнэн турда.

– Мин билигин эйиэхэ туох буолбуппун биллэриэм! Чымадааны ыл уонна ханна сыппыт сиригэр илдьэн уур!

Витька ыскаамыйа кэтэҕэр тиэрэ түстэ уонна таай Егорга хокуоска көрдөрдө.

– А-һа, сип-сипиликээн буутум быстарынан.

– Суманна сип-сибилигин тарбахтаргын быһыта тардыалыам, – диэтэ таай Егор.

– Чэ, холонон көр.

Витька, хаҥас илиитинэн чымадааны имэрийэ-имэрийэ, кинини холкутук утары көрөн олордо.

– Отой ыттыйбыттар, – таай Егор, ыскаамыйаҕа олорон иһэн, төлү биэрдэ.

Мүнүүтэ аҥаара чуумпуран олордулар.

– Эн ити… – таай Егор намыыннык саҥарда. – Эн ийэҕэр эрэннэрбитиҥ дии…

– Ол тугу киниэхэ эрэннэрбиппиний? – Витька баайсардыы эттэ.

– Уоруом суоҕа диэн.

– Мин киниэхэ хаайыы тылынан саҥарыам суоҕа диэн тылбын биэрбитим.

– Уорбаппын диэн эмиэ.

– Ээ, бара тур! – Витька сапсыйан кэбистэ.

– Бэйэм истибитим… Эмчит бүтэһик төгүлүн сылдьан баран барыытыгар. Ийэҥ эйигин сиэххиттэн тардыбыта, эн орон аттыгар олоппоско олорбутуҥ.

– Онон? – Витька сэрэхэчийдэ.

– Туохха «онон» диигин? Эн барытын бэйэҥ билэҕин. Кини эйиэхэ: «Витя, аны уорума, миэхэ тылгын биэр», – диэн эппитэ. Онуоха эн эрэннэрбитиҥ. Туоҕуй, оннук буолбатах этэ дуо?

– Ону эн хантан билэҕин?

– Аан аттыгар турбутум. Эмчити тиэргэҥҥэ диэри атаарбытым уонна төттөрү кэлбитим. Онно эн, бу диэн эттэххэ, өссө ытаабытыҥ. Төһө даҕаны хаайыыга ытаабаттар диэн эттэргин.

– Бара тур! – Витька, ойон туран, аттынааҕы хатыҥ төрдүн тэбэн кибиргэттэ.

– Мас онно туох сыһыаннааҕый? Тоҕо эн мэлдьи буруйдаахтары көрдүүгүн? Ким даҕаны тылгын субуйбатаҕа. Эн бэйэҥ эрэннэрбитиҥ.

– Чэ, ону мин билэбин! – Витька сарылаата. – Билэбин!

Кини, кырдьык, билэр. Ийэтигэр ытыы туран биэрбит эрэннэриитэ, санаатыгар ыарахан таас буолан, кинини бөлүүн поезка сүгүн утуппатаҕа.

– Өссө кини ытарҕатын уонна биһилэҕин атыылыах буолан эрэннэрбитиҥ.

Таай Егор ис сиэбиттэн халлаан күөҕэ килиэккэ ойуулаах болотуогу хостоон, тоҕо эрэ, Витька иннигэр тэниттэ. Кини ол болотуокка туох баарын төрүкү да билбэтин курдук.

Витька, ийэтин симэҕин көрөн, кини оронун кэтэҕэр ыйанан турбут иһит сотору санаата. Тоҕо диэтэххэ, онно ыйанан турара олус дьикти этэ. Киһи өлөн эрэр, оттон аттыгар куукуна сотторо ыйанан турар. Эбиитин бүтүннүү сыа-арыы иҥпит.

Баҕар, онно ийэтин сирэйин утары көрүөҕүн толлубута буолуо.

Онно ийэтэ киниэхэ эппитэ: «Мин ытарҕабын атыылаа. Уонна рубиннаах биһилэхпин эмиэ. Ол эһиэхэ сыбаайбаҕытыгар тиийиэҕэ. Билигин баар харчы бүтүннүү көмүүгэ-харайыыга барыаҕа. Куоракка бара сылдьыаҥ дуо? Атыылыаҥ дуо?»

Онно Витька: «Атыылыаҕым», – диэбитэ.

«Уонна аны уорума».

«Аны оннук быһыыланыам суоҕа».

– Күндү доҕоттор, эһиги миигин баалыы санаамаҥ дуу, – Витька көхсүгэр ким эрэ саҥата иһилиннэ. – Ол гынан баран, эһиэхэ туһуламмыт биир кыра ыйытыы баар.

Таай Егор, Витька төбөтүн үрдүнэн көрөн баран, кини ийэтин симэҕэ сууламмыт болотуогун сиэбигэр хомунна. Витька, баҕарбатар да, хайыһан көрдө.

Ыскаамыйа кэннигэр били халлаан күөх сонноох сонолбо турар эбит.

Витька «ити аата, таҥараҕа үҥэ барбатах» дии санаата.

Сыл анараа өттүгэр, Витька уон аҕыс сааһын туолбутугар, кинини «кырачаастан» улахан дьон хаайыытыгар көһөрбүттэрэ. Онно кини ордук чиҥ ирдэбил баарын дьиктиргээбитэ. «Кырачааска», бас баттах дьаабыланан, туох эрэ быыкаа туһуттан түһэриэхтэрин сөп эбит буоллаҕына, улахаттарга барыта атына. Быһата, онно барыта сөптөөх этэ.

Витькаҕа биир улахан өҥнөөх эппитэ: «Өйдөбүл диэн уустук устуука. Ол эрэн, ону өйдөөтөххүнэ – эн олоҕуҥ сакалаат буола түһэр. Бастакыта, эн тугу өйдүөх тустааҕыҥ – эн куттанары билиэ суохтааххын. Бэйэҥ өлүүгүн таптаа – оччоҕо эйигин олох таптыаҕа. Эн өлүүгэ киэр хайыһыма эрэ».

Бу кэрэ, ол эрэн, ситэ өйдөммөт формула Витьканы үйэ саас абылаабыта, ол иһин билигин, күөх сонноох сонолбону саннын нөҥүө көрө туран, кини бу түгэҥҥэ олохтон дуу, өлүүттэн дуу куттамматын туһунан саныы охсон ылла.

– Эн тугу баҕараҕыный? – Витька биир тэҥник саҥаран ыйытта.

– Бу чымадаан туһунан билиэхпин баҕарыах этим…

– Чуолаан, тугу?

– Бу… Бу алҕаска эһиэнэ буолбатах дуо?

Таай Егор бэйэтин «Беломорун» ороон, кыйыттыбытын-долгуйбутун кыаммакка, бөппүрүөскэтин ыскаамыйа аттыгар саккыратта.

– Дьэ, ёкарнай бабай, – кини, саккыраабыт баайын көрө-көрө, ыгылыйбыттыы саҥарда. – Бүтэһик хаа. Манна куоракка бу табахпын, дьэ, хантан булан атыылаһабын?

– Эн биһигини көр, – диэтэ Витька. – Бастаан биһигини олус үчүгэйдик көр. Онтон бу чымадааны. Ама, бу биһиэнэ буолуоҕун сөп дуо?

Сонолбо таай Егор тужуркатын, киирсэ саппыкытын көрдө, онтон хараҕын Витька элэйбит киэпкэтигэр хатаата, ол кэннэ бүтэр уһугар – кини «Тайга» диэн суруктаах кууркатыгар.

– Хайа? – Витька эттэ. – Тугу быһаардыҥ?

Сонолбо саараабыттыы тэпсэҥнээтэ.

– Дьэ, баҕар… мин оччоҕуна маны… ылабын?

– Дьэ дуу, биллэн турар, ыл. Манна ити бөх кимҥэ баҕалаах үһүнүй!

Витька симириччи көрдө уонна, күүскэ сыып гына сыпсырынаат, тииһин быыһынан үс миэтэрэ холобурдаахха силлээн чыырк гыннарда. Оҕо сылдьан, кини тэлэбиисэринэн ханна эрэ Африкаҕа сүлүһүнэн силлиир моҕойу көрбүтэ. Ол моҕой, адьас тубус-туруору кэриэтэ хоройоот, букатын бэстилиэтинэн ытар курдук, бэйэтин өстөөҕүн хараҕар сүлүһүнүн тыктарара. Витька оннук ньыманы олус сөбүлээбитэ, ол иһин сыл аҥаара ыраах силлииргэ эрчиллибитэ. Ол гынан, оннооҕор хамсыыр ону-маны кытта табар буолбута. Хаайыыга дьону кытта аһылык өлүүтүгэр мөккүһэрэ – сүүрэкэлии сылдьар кырыысаны табабын диэн. Уонна табар этэ. Онно били куттаммат буоларга үөрэппит өҥнөөх кинини таба көрбүтэ.

– Ити гынан, эн ылаҕын дуу, суох дуу? – Витька тоҕо эрэ саараҥныыр сонолботтон ыйытта. – Ыл, кэлин кураанаҕы кууһуоҥ.

– Мин ылабын, ылабын, – сонолбо сарахачыйа түстэ уонна ыскаамыйаны тумна барда.

Таай Егор аттынан ааһан иһэн, эмискэ бүдүрүйдэ уонна, атаҕар уйуттан хаалаары, кини сонуттан икки илиитинэн тутуста.

– Бырастыы, – сонолбо ботугураата.

Таай Егор, төттөрүтүн, бэйэтэ бырастыы гыннаттарыах эбит даҕаны, Витька:

– Эн, хата, бөппүрүөскэлэргин хомуй, – диэн кинини туһата суох дьаабыланыыттан, түһүүттэн өрүһүйээри эттэ.

Хаайыыга ол өҥнөөх этэрэ: «Олоххо уонна хаартыга сүүйтэрдиҥ – төлөө. Төлүүрүҥ суох буоллаҕына – өлөр. Ол эрэн, хаһан даҕаны ордук хос абыгынайыма, сүпсүгүрүмэ. Хайа даҕаны түбэлтэтигэр».

Витька, таай Егор бэйэтин сытыйбыт «беломордарын» сиртэн хомуйарын көрө-көрө, сиилээбиттии күлэ олордо.

«Билиин, ханнык эрэ сыа хаатын иннигэр түөрт атах буолан сыылла сылдьаары бу таҥкынаабыт тимир суолугар үйэ тухары туохха ишактыахха баар этэй?..»

– Чэ, барыта бүттэ, – кэмниэ кэнэҕэс кини эттэ. – Тур. Ситэ хомуйбатаҕа буолан кубулунан, албытыйан бүт. Кини хайыы үйэ барда. Ким да суох.

Ол эрэн, таай Егор си-дьүгээр тохтообото.

– Оол онно, ыскаамыйа анныгар, быһыыта, биир төкүнүйбүт.

– Түксү диибин мин! Бу эн ханна симилинниҥ?

Хайыы үйэ ыскаамыйа анныттан таай Егор атахтара эрэ адаарыһан көстөллөр.

– Тугуй, балар миэхэ чэбис-чэпчэкитик тиксэллэр дии санаабытыҥ дуо? – аллараттан саҥарда. – Мин балары уоран ылбатым буолуо дии.

– Тугуй, миэхэ сыырка көрдөрөөрү гынаҕын дуо?

Витька ыскаамыйаҕа төҥкөйдө уонна бэрт чэпчэкитик, бөтөс оҕону курдук, таай Егору ороон таһаарда.

– Илиигин хомуй! – биирдэрэ, туруору тутуллаат, киэмсийэ туруоруста.

– Туох ааттаах дьүдьэйдиҥ? – Витька ыйытта. – Алыс чэпчэкигин. Адьас аһаабаккын дуу?

– А-һаа, эһигини кытта уойуохха сөп…

Витька сааһырбыт таайын иинэҕэс, хатыҥыр бодотун уонна ыскаамыйа анныгар симиллииттэн арбайбыт күрэҥ баттаҕын көрдө. Тыал кини баттаҕын өрүкүтэн олус күлүүлээх оҥорор, ордук күүскэ арбатар.

– Туохха быһа мыҥаатыҥ? – таай Егор, сонун тэбэнэ-тэбэнэ, эттэ.

– Оттон эн мин ийэбиттэн… хас сылынан аҕаҕыный?.. – Витька харан ылла. – Ээ, хас сылынан аҕа этигиний?..

Таай Егор сэрэхэчийдэ, сыыһын-буорун тэбэнэрин тохтотто.

– Ту-оҕуй, билигин арыта уларыйан хаалыа дии саныыгын дуо?

– Ээ, суох, мин ол туһунан буолбатах…

– Оччоҕо туох туһунаный?

Витька сөкүүндэ курдук тохтоон ылла.

– Кини төрөөбүтүгэр эн хас саастаах этигиний?

– Уон аҕыс. Ол кэмҥэ мин аармыйаҕа бастакы сылбын сулууспалыырым. Онно тугуй?

– Ээ, мээнэ… Көннөрү, эһиги арыккыт алыс улахан.

– Биһиги аҕабыт элбэх оҕолоох этэ буоллаҕа. Мин бастакыбын, оттон эн ийэҥ – кэнники. Арыт таҕыстаҕа ол.

– Сөбө-ө… – диэтэ Витька. – Ол эрэн, уон аҕыс сыл диэн…

– Улахан эбит – уон аҕыс диэн. Эһэҥ соҕотох хаалан баран, хос ойохтонорго санаммыта. Дьиэҕэ-уокка дьахтар илиитэ ирдэнэр этэ буоллаҕа. Эһиилигэр эн ийэҥ төрөөбүтэ. Таптал, ёкарнай бабай! Ол онтон оҕолор үөскүүллэр, төрүүллэр. Туох өйдөммөтүй?

Витька өрө тыынна:

– Оттон өйдөнөрүн өйдөнөр… Арай билигин кэлэн өлөн хаалла.

Таай Егор ах барда уонна ыскаамыйаҕа олордо. Витька киниэхэ сэргэстэстэ.

– Оттон хайдах гыныаххыный? – чуумпуран олоруу кэнниттэн таай Егор саҥарда. – Тугу даҕаны оҥорор кыах суох.

– Билэбин, – диэтэ Витька.

Кинилэр өссө мүнүүтэ курдук саҥата суох олордулар. Баҕар, икки даҕаны буолуоҕа.

– Өссө биһиги тиэргэммит олус үчүгэй күрүөлээх этэ, – таай Егор кэмниэ кэнэҕэс тилиннэ. – Штакетник күрүө. Киэһэтин ыччаттар үҥкүүгэ мэлдьи аттыбытынан кэлэн ааһаллара. Онтон эн ийэҥ улааппыта, ыччаттар күрүө таһыгар тохтоон ылар буолбуттара. Оннук тураллар, тураллар – онтон охсуһан тунайдаһаллар. Кытаанахтык охсуһаллара. Мин аҕабын кытта наар штакетник абырахтаан тахсарбыт. Маһа табыгастааҕа бэрт. Туура тарт да – баска саайаҕын.

Кинилэр өссө мүнүүтэ чуумпуран турдулар. Баҕар, икки мүнүүтэ.

Таай Егор табахтаата, ырбайда. Витька кинини болҕомтолоохтук истэр, ол эрэн, умса түһэн, сири көрөн олордо.

– Оттон аҕабыт ону сөбүлээбэт этэ, – таай Егор салҕаата. – Күүскэ үөхсэрэ. Быһата, ол күрүөбүтүн сүүрбэччэ төгүл абырахтаатахпыт буолуоҕа. Онтон бэс хаптаһынынан сабыта саайарга санаммыта. Ону баара, ол хаптаһыны даҕаны көтүрү тардыбыттара. Өйдүүгүн? Бэйэ-бэйэлэрин хаптаһынынан саллырҕатыһаллара. Таптал, ёкарнай бабай…

Таай Егор мүчүк гынна, төбөтүн быһа илгиһиннэ уонна босхо илиитинэн хараҕын уутун сотунна.

– Эн көр эрэ, бу буруота хайдах эрэ хабархай баҕайы… Мохуорка булкуйбуттар дуу, хайдах дуу?

Витька эрбэҕинэн хаҥас илиитигэр баар моҕой татуировканы улаханнык кыһаллан-мүһэллэн аала олордо.

– Дьэ диэ… – таай Егор салгыы кэпсээтэ. – Онтон аҕаҥ тиийэн кэлбитэ. Кини күрүө таһыгар охсуспатаҕа. Тута бу биһилэхтээх ытарҕаны бэлэхтээбитэ…

Таай Егор, илиитин сиэбигэр уктан иһэн, сыҥсыйан ылла. Онтон оннук-маннык хастан-хаппайданан көрдө, чуумпурда уонна, хайдах эрэ, кумуйан хаалла.

– Иһит эрэ, Витька… Бу ту-оҕуй? – кини аргыый эттэ.

– Ту-оҕуй? – Витька, дьэ, төбөтүн көтөхтө уонна кылабачыйбыт хараҕынан көрдө.

– Хайдах «ту-оҕуй» диэн? Симэхтэр ханна эрэ сүтэн хаалбыттар… Суохтар, Витька, ёкарнай бабай! Сыйгаардыбыттар!

Ити кэнниттэн биэс мүнүүтэ устатыгар Витька туох баар перроннарынан уонна оннооҕор вокзал тулатынан хас да төгүл эргийэ сүүрэкэлээтэ эрээри, халлаан күөҕэ өҥнөөх сонолбону булбата. Бииртэн биир киосканы өҥөҥнөөтө, рельсэҕэ ыстанан түһэ сылдьыталаата, вагон анныгар умсан ылаттаата, дьону сиэхтэриттэн тардыалаата. Ити кэм тухары, бэрт дьикти баҕайытык, бэйэтин таһыттан көрөргө дылы гынна. Киинэҕэ курдук.

Бу кини бүдүрүйэр уонна адьас охто сыһар. Бу сүүрэн иһэр. Бу чаһы анныгар турар уонна тула көрөн лэкээриҥниир. Бу сымыһаҕын быһыта ыстаан барда. Бу милииссийэни көрдө уонна тута төттөрү хайыста. Бу түннүгүнэн көрдө. Оттон бу хос сүүрэн эрэр.

Ол гынан, ыараханнык тыынан аҕылыы-аҕылыы, ыскаамыйаҕа сэргэстэһэ олорбутугар, таай Егор кинини хомолтолоохтук хомуруйда:

– Дьэ диэ, эн хайдах бэйэлээтэр бэйэҥ эрдьигэҥҥин таайбатаҕыҥ буолла?

– Мин, тугуй, эйиэхэ мент үһүбүн дуо? – Витька төбөтүн хоҥкутан умса түһэрдэ, өрө тыынна.

– Ээй! – таай Егор сэниэтэ суохтук далбаатаата. – Билигин, дьэ, тугу гынабытый? Сыбаайбаны хайдах тэрийэбитий?

– Хайдах даҕаны буолбатах, – Витька эттэ уонна хойуу сынньылхай силин атаҕын анныгар силлээтэ.

– Туох диэтиҥ? – таай Егор бэл ыскаамыйатыттан өндөйөн ылла. – Ол хайдах сыбаайбаны тэрийбэппит диэн. Оттон ким ийэтигэр Вальканы кэргэн ылабын диэн эрэннэрбитэй? Кини эйигин үс сыл тухары хаайыыттан тахсаргын, хрен баара, күүппүтэ!

– Ол аата, сөбө суоҕу күүттэҕэ… – Витька ыгдах гынна. – Дэриэбинэҕэ мин төттөрү барбаппын. Өссө почта таһыгар эйиэхэ ону этээри гыммытым, ону эн миигин быһа түспүтүҥ… Оттон билигин, онто да суох, сыбаайба харчыта мэлийдэҕэ. Тугу даҕаны атыылыыр эмиэ суох.

– Ол эрэн, эн ийэҕэр тылгын биэрбитиҥ дии! Кини тиһэх биир сылын Валька эрэ баар буолан олорбута. Валька кини оннугар дьиэни-уоту бүтүннүү көрбүтэ-истибитэ!

– Оо, бу барахсаны! – Витька эттэ. – Анараа дойдуга барыта ахсааҥҥа туруоҕа.

– А-а, эн!.. – таай Егор абаккарбыта бэрдиттэн тыына боптордо уонна тастыҥ быраатын адьас ис сүрэҕиттэн таһааран ааттыырыгар сөптөөх тылы булбата. – Ол эрэн, эн эрэннэрбитиҥ дии!

Витька ыскаамыйаттан турда.

– Мин ону-маны эрэннэрбитим элбэх, таай Егор… Хата, каассаҕа билиэт ыла барыахха, оннук гымматаххына, сибилигин баран хаалыам. Оччоҕо эйигин ким даҕаны атаарыа суоҕа.

Витьканы хаайыыга туохтан даҕаны куттаммат буоларга үөрэппит өҥнөөх киниэхэ эрэннэрии туһунан эмиэ эппитэ. Кини «ким мөлтөх – ол эрэннэрэр» диэбитэ. Оттон ким күүстээх тута биэрэн, оҥорон кэбиһэр. Эбэтэр туура тутан ылар. Ити – быһыы-майгы хайдаҕыттан.

Витька, биллэн турар, бэйэтин күүстээхтэргэ киллэрэрэ, онон, мөлтөөн биэрэн эрэннэртээн баран, толоруоҕун баҕарбат этэ. Санаатыгар, онтуларын толорботоҕуна, ийэтин аттыгар мүнүүтэҕэ мөлтөөн ылбыта сотуллан хаалыахтааҕа, оччоҕо эмиэ күүһүрэ түһүөхтээҕэ. Буолаары буолан, өҥнөөхтөр өйдөбүллэринэн, ийэ диэн ытык-мааны киһи, онон итинник мөлтөөн ылыы иһин хаайыы эрэттэриттэн ким даҕаны хомнуо суоҕа.

Оттон Витька дьиҥнээх хаайыы эрэтэ, өҥнөөх, буолар баҕалаах.

Онон, эрэннэрии туһунан ыллахха, киниэхэ ол түктэритин оҥорор дөбөҥ буолуох этэ. Ол эбэтэр, кимҥэ даҕаны эрэннэрбэккэ, ыллыҥ даҕаны оҥорон кэбиһии. Ол эрэн, Витька, төһө даҕаны кыһалыннар, оннукка маарынныыр тугу даҕаны тобула илик.

Кини өҥнөөхтөр-хаайыылаахтар уонна көннөрү дьон толкуйдарын ииччэҕэр-бааччаҕар бутуллубутун уонна ити икки эйгэ кинини, икки бөтөс, бэлисипиэт тэстибит көлүөһэтин абырахтаары, эрэһиинэ лоскуйун тардалларын курдук, икки аҥыы ыыра тардалларын бүдүмүктүк таайара. Витька олбус-солбус бэйэтин хаайыылаах эрэт курдук, тулаайах курдук, эбэтэр ол абырах лоскуй курдук сананара, уонна ити ытылҕан, аймалҕан, булкуур кинини күүскэ хам баттыыра.

Кини «кырачааска» итинник турукка киирэ сылдьыбыта. Онно, алҕаска, кинини өлөрүөхтээхтэрин туһунан билбитэ, инньэ гынан иннигэр икки эрэ быһаарыы баара: бастакыта – урутаан бэйэтэ өлөрүөхтээх; эбэтэр – утуйуу кэнниттэн оронугар уһуктааҕынан чып гыннаран өлөрөллөрүгэр бас бэринэн сөбүлэһии. Ол гынан баран, кини үһүс быһаарыыны булбута. Уруучука кураанах үөһүн силинэн уонна тииһин сааҕынан толорбута, онно испириис иннэтин сыбаан-ибээн баран, ол дьаабыны бэйэтин атаҕар ыган киллэрбитэ. Инньэ гынан, бэрт сатабыллаахтык «ысталыктаан», сонно сытыйан барбыт атахтаах, балыыһаҕа киирбитэ. Онно улахан хаайыылаахтар бааллара, Витька, эрдэттэн толкуйдаабытын курдук, кинилэртэн кыралар бас баттах барыыларыттан көмүскэли булбута. Өҥнөөхтөр Витька түбэлтэтин өйдөбүл быһыытынан дьүүллээбиттэрэ уонна мээнэ барбыттары түргэнник оннуларын булларбыттара.

Бу сырыыга хайа даҕаны «ысталык» Витькаҕа көмөлөһөр кыаҕа суоҕа. Ийэҕэ бэриллибит эрэннэрииттэн үөскээбит кыһалҕаны быһаарар балыыһа аан дойдуга суох буоллаҕа.

– Оччоҕо ту-оҕуй, баҕар, икки билиэт? – таай Егор, каасса түннүгэр диэри аҕыйах киһи хаалбытыгар, эрэнэ санаан ыйытта. – Чэ, ол ытарҕалар хрени кытта бардахтара дии. Потапихаттан самогон ылыахпыт уонна сыбаайбаны хайдах эмэ ньиргитиэхпит… Сөп дуу, Витька?

– Тугуй, эн нуучча тылын билбэккин дуо? – Витька симириччи көрдө уонна, кыыһырбыттыы, төбөтүн быһа илгиһиннэ.

Кини таай Егор улаханнык саҥарарын отой сөбүлээбэтэ. Иннилэригэр өҥнөөх хаһыаты тутан турар киһичээс кулгааҕын чөрөппүтэ чуо көстөр.

Быһата, уочаракка турар алыс чуҥкуга. Витька таай Егору атаара хаалбытыттан хаста даҕаны кэмсиннэ. Онтон атын билигин халлааҥҥа дайа сылдьар көтөр курдук көҥүл буолуох этэ.

– Онно туох баарый? – таай Егор өһөстүк салгыы саҥарда. – Оттон төнүннэххинэ даҕаны туох баарый? Үлэҕэ киириэҥ. Киһи курдук олорон барыаҕыҥ…

– Киһи курдук?

Витька, дьиҥэр, таайа үтэн-анньан көрөрүгэр хоруйдуон отой баҕарбатаҕа, тоҕо диэтэххэ, ол хайа диэки иэҕиллэрин кини дьэҥкэтик өйдөөбүтэ, ол да буоллар, бу сырыыга туттуммата.

– Оттон оннук, – таай Егор барбах өмүттэн ылла. – Уонна ким курдук?

– Дьэ, чуо оннук! – Витька сэтэриирдии ырдьах гынан ылла. – Ким курдук? Эн ардыгар төбөҕүн үлэлэтэн ылаҕын дуу, суох дуу?

Хаһыаттаах киһичээс сэҥээрэн эргиллэ биэрдэ.

Витька киниэхэ:

– Оттон эн бэйэҥ порнухаҕын салгыы аах, – диэн баран, толоостук санныттан тутан төттөрү хайыһыннарда.

– Виктор… – таай Егор кинини тохтотон көрдө эрээри, Витьканы хайыы үйэ тохтотор кыах суоҕа.

– Сүүрбэ сыл тухары Викторбын. Эн бэйэҥ олоххун, чахчы, киһилии дии саныыгын дуо? Үйэ аҥаара тимир суолга бөкчөҥнөөтүҥ-ньахчаҥнаатыҥ, дьэ, уонна баран, көннөрү вагоҥҥа симиллэн айанныыгын! Олорон эрэ утуйаҕын, билиин! Эн бэйэҥ өйдүүгүн дуо, ханна ыҥыраргын?

– Оттон ол… – таай Егор көмүскэнэ сатаата. – Дойдуга ыарахан кэм буоллаҕа, хрен баара… Онно мин туохпунуй? Барыларыгар куһаҕан.

– Дьэ чуо оннук, барыларыгар! Эһиги бары симиллэн-чохчолоһон бараҥҥыт, барааннар курдук ньимийэн сылдьаҕыт! Эһигини албыннаабыттар, туора бырахпыттар, эһиги ону ыйыстан кэбиспиккит… Эттим дии мин эйиэхэ – таҥнары хайыс диэн! – Витька хаһыаттаах киһичээс хараҕын кырыытынан көрүөлээн барбытыгар быһа баргыйда.