Текст книги "Утатыы"

– Тугу баҕарар оҥор, ол гынан баран ааҕаргын эрэ тохтотума, – диэн Горобец кини барыан иннинэ сибигинэйбитэ. – Туох даҕаны буолбутун иһин. Уонна ии таһыгар тахсыма.

Дөрүн-дөрүн кини хараҕын чүмэчи сырдыга түһэр кинигэ сирэйдэриттэн араарара уонна, ол диэки көрбөт буола сатыы-сатыы, элэҥ-сэлэҥ көрүөлээн ылара. Чүмэчи төлөнө илигириирэ. Эркиҥҥэ күлүктэр дьигиҥнииллэрэ. Өлөр уу чуумпу турара.

Эмискэ кини сиэркэпкэ соҕотох эрэ буолбатаҕын сибикилээтэ. Аттыгар ким эрэ баар. Уонна ол ким эрэ кинини көрөр. Кутталыттан талбааран, кини хоруоп диэки хайыста уонна панночка бэйэтин оннугар нус бааччы сытарын чэпчээбиттии көрдө.

«Тохтооботохпуна сатанар, – төбөтүгэр кылам гынна, – ааҕыах тустаахпын».

Хараҕын кинигэҕэ умса туһаайда уонна кутталыттан дөйөн хаалла, тоҕо диэтэххэ, уһук муннукка илэ бааччы туох эрэ хачыгыраата. Кини эмиэ хоруоп диэки хайыста – панночка хамсаабатах. Тыас букатын атын сиргэ хачыгырыыр.

«Тохтуур сатаммат».

Кини, тыынын быспакка, кинигэ тылларын саҥарарын улаатыннардар улаатыннарда. Улахан дорҕооннор кини иһигэр баар кутталы сайҕыахтара диэн эрэнэ санаата. Хас даҕаны сөкүүндэнэн тыас хатыланна. Бу сырыыга чугас. Ким эрэ кини иннигэр турар. Сырдык кирбиитин таһыгар, тута ол кэннигэр.

Виктор сырдыктан чарапчыланан хараҥаны одуулаата. Онно киһи баар эбит. Сэрии таҥастаах эр киһи.

«Козактартан ким эрэ эбит! – дии санаата. – Таҥараҕа махтал, хата, биирдэстэрэ хаалбыт».

Үөрбүтэ бэрдиттэн, кыайан туттуммакка, ии нөҥүө атыллаата, ол гынан баран, хара омоон сонно тута тэйэн биэрдэ.

– Ээй, – диэтэ Виктор. – Эн дуо, Горобец? Миигин кытта олорорго сананныҥ? Манна кэл. Икки буоллахха, оннук айылаах куттала суох.

Иннигэр баар киһи омооно кэннин диэки өссө биир хардыыны оҥордо.

– Ханна бардыҥ? Манна кэл.

Виктор киниэхэ хаамта. Киһи эркиҥҥэ диэри чугуйда уонна лаппычах ыскаамыйаҕа олоро түстэ.

Виктор киниэхэ ыкса кэллэ уонна сирэйин көрө сатаата. Кини төбөтүн умса түһэрэн олордо.

– Горобец, эн дуо?

Киһи бытааннык төбөтүн көтөхпүтүгэр, Виктор кутталыттан кэннинэн чинэрийдэ. Сирэй оннугар хааннаах маасканы көрдө.

– Бар, аах, – кини иннигэр олорооччу киһи бэрт эрэйинэн уостарын хоҥуннаран саҥарда. – Билигин туруоҕа.

Виктор, атаҕа баарын-суоҕун даҕаны билбэккэ, чугуйан барда. Хараҕын кырыытынан хоруоп кураанах эбитин көрдө.

– Ии таһыгар тахсыма, истэҕин дуо? – эркинтэн өлбүт саҥа сыыбырҕаата. – Онтон тахсыма.

Миэл сурааһыҥҥа диэри биир хаамыы хаалла.

– Витька, – кэннигэр оҕо саҥата иһилиннэ. – Витька-акаары. Кэл, биһигинниин оонньуу.

Кини хайыста. Иннигэр уончалаах уолаттар тураллар эбит. Иккиэлэр. Павлик уонна Лёшка.

– Биһиэхэ кэл.

Санаатын тиһэх күүһүнэн, бэйэтин күһэйэн, кини өссө биир хардыыны оҥордо уонна сурааһын нөҥүө атыллаата.

– Эһиги хайыы үйэ суоххут, – диэн сибигинэйдэ. – Эһиги тимирбиккит.

– Онно туга баарый? Кэл – оонньуохпут.

Кинилэр турар оннуларыттан сулбу ыстанан хараҥаҕа сүүрэн киирдилэр. Виктор кинилэр хайдах сүүрэкэлииллэрин уонна күлэллэрин иһиттэ.

– Витька – акаары.

Кини хараҕын эмиэ кинигэтигэр хатаата уонна, адьас хаһыытаан кэриэтэ, ааҕан саҕалаата. Биир түгэн ааһаатын, сиэркэпкэ уу чуумпу буолан хаалла. Кини тыын ылла уонна аны хайа даҕаны диэки көрбөппүн диэн быһаарынна. Туох даҕаны буолбутун иһин.

Аныгыскы түгэҥҥэ кини кинигэҕэ суруллубуту адьас атыннык ааҕан саҥара турарын куттана-дьулайа өйдөөтө.

– Дьэ, ити эн хайдах ааҕаҕыный? – ким эрэ хаҥас өттүгэр саҥарда.

Виктор, төбөтүн эргитэн, сэргэстэһэ, Горобец турарын көрдө.

– Мин эйиэхэ эппитим дии – тылыттан тылын үкчү аах диэн, оттон эн бары буукубалары түҥ-таҥ туруоран кэбистиҥ. Кинигэни аҕал эрэ.

Виктор кинигэни ылан, улгумнук Горобецка уунна.

– Чугас кэл. Туохха миэхэ итинтэн, ыраахтан, ууна сатыыгын?

Виктор хараҕын умса түһэрдэ уонна Горобец саппыкытын тумса били сурааһыҥҥа анньыллан турарын көрдө.

– Чэ, аҕал. Туох буоллуҥ?

Виктор тохтуу биэрдэ, онтон кинигэни төттөрү уурда.

– Манна өлүөҕүҥ! – Горобец сиэркэби доргутан хаһыытаата уонна хараҥаҕа сүтэн хаалла.

Ити кэннэ Виктор умса туппут төбөтүн кинигэ сирэйиттэн төрүт көтөхпөтө. Тула дьон хаамсарын, билэр уонна билбэт куолаһынан ыҥыралларын, бэйэлэрин диэки көрдөрө сатаан ааттаһалларын, ытыылларын-суланалларын иһиттэр даҕаны, хараҕын кинигэттэн төрүт араарбата. Уонна хаһыытаан ааҕара улааттар улаатан истэ, сарсыарданан букатын кыыкынаан барыар диэри.

Саһарҕа кыыһыа чаас аҥаарын иннинэ барыта чуумпуран хаалла. Виктор сибигинэйэн барда. Күөмэйэ кыһыйар, ол эрэн, кини тохтуоҕун куттанар, ол иһин сөтөллөн хахсайдар даҕаны, ааҕарын отой тохтоппот.

Чуумпу оннук сүүрбэ мүнүүтэ турбутун кэннэ Виктор барыта ааста дии санаан, түгэҥҥэ тохтоон ылла уонна хараҕын көтөхтө. Киниттэн миэтэрэ аҥаара тэйиччи, сурааһын ыксатыгар панночка хамсаабакка турар. Тонолуппакка, кини сирэйин одуулуур.

– Аны икки түүн, Хома, – диэн кини сибигинэйдэ. – Икки түүн.

Ити кэмҥэ бөтүүк хахаарда. Панночка Викторга сөмүйэтин чочоҥнотон суоһурҕанна уонна хоруобугар төнүннэ.

* * *

– Ол Ковтун эбит, – диэтэ Горобец, остуолтан туран иһэн. – Эһиги манна туохха симиллэн олордугут? Тугу даҕаны гынаргыт суох дуо?

– Алыс дьикти дии, – Викторы истээри хаатаҕа симиллибит козактартан биирдэстэрэ унаарытта.

– Баран харабыллары көр, – диэн Горобец кинини дьаһайда. – Ахтыы киэһэтин оҥордохторо үһү. Чэ, бары туруҥ уонна дьиэни босхолооҥ.

Козактар, сэптэрин-сэбиргэллэрин кылырҕата, хаататтан тахсан барбыттарыгар, Горобец Викторга хайыста.

– Эйиэхэ Ковтун кэлэ сылдьыбыт. Ол – чопчу. Арай кини эйигин тоҕо тыыппатаҕа өйдөммөт. Быһыыта, панночка киниэхэ эйигин тыытыма диэн дьаһайбыт. Эн панночкаҕа бэйэтигэр наадаҕын эбит.

– Үтүө тылыҥ иһин махтал, – Виктор нэһиилэ саҥарда.

– Баҕардар, эн панночканы хайдах эмэ кыйахаабытыҥ буолаарай?

– Билбэппин. Дьиҥэ баара, мин тугу даҕаны билбэппин.

Горобец төһө эрэ кэм кини хоҥкуйбут төбөтүн саҥата суох көрдө, онтон үөһэ тыынна уонна толкуйдаабыттыы эттэ:

– Оттон эн бүтүннүү кыырыктыйан хаалбыккын. Дьэ, сүрдээх дии, баттаҕыҥ туру-туртаҕар.

* * *

Бу сырыыга Ковтун тута кэриэтэ тиийэн кэллэ. Козактар ааны хатааттарын кытта, Виктор сиэркэпкэ соҕотох буолбатаҕын таайда. Уһук муннукка хачыгыраата, онтон бытаан хаамыы иһилиннэ. Онуоха Виктор, кинини адьас тирээн туран көрөллөрүн сэрэйэн, тыынын хаайан ылла. Төбөтүн көтөхпөккө ааҕан барда. Онуоха ааҕар тыллара кини уоһуттан хоҥнон тахсан тулалыыр чуумпуга уосталлар.

– Сип-сибилигин, – диэтэ Ковтун.

Сонно тута аныгыс түгэҥҥэ Виктор эмискэ сиэркэби толорбут чаҕылхай сырдыктан хараҕын быһа симириктээтэ. Сүүһүнэн чүмэчилэр, күлүм гына умайаат, бары уһук муннуктары сырдаттылар. Хоруоп хаппаҕа, туох эрэ өр кэм устатыгар хаатыйаламмыт дьулаан күүс тахсан охсубутугар дылы, таһырҕаабытынан-лаһырҕаабытынан өрө көтөн тахсан туора түстэ.

Виктор өссө ордук умса түстэ уонна хайыы үйэ суолтатын өйдөөбөт буолбут тылларын титирии саҥара турда. Сиэркэп иһин долгун саба оҕуста. Салгын хайдах эрэ дьигиҥнээн, куугунаан ылла уонна хойдон барда. Эркинтэн сыбахтар-ибэхтэр, сиэркэп киэргэллэрэ-тойдоро саккыраатылар. Ити барыта, Виктор диэки көтөн, кинини толон курдук табыгырыта саайталаата. Ол үрдүнэн кини, төбөтүн илиитинэн саптан баран, биир кэм ааҕа турда.

Панночка сытар хоруоба оннуттан бытааннык өрө көтөҕүллэн таҕыста уонна налыыннык эргийэ көтөн үөһэ таҕыстар тахсан барда. Биир сөкүүндэнэн хараҥаҕа киирэн ханна эрэ куупал анныгар сүтэн хаалла.

Эмискэ дөйүтэр тыас иһилиннэ уонна бары ааннар, күүстээх дэлби тэбииттэн курдук, бары киэр эһиллэн хааллылар. Түннүктэн киһи хараҕа саатар күндээркэй уота кутулунна. Сөкүүндэ буолаат, сиэркэпкэ киэҥ, уһун хопооҕо сөрөммүт дьүһүннэр-бодолор халыйан киирдилэр. Кинилэр сирэйдэрэ, кимнэрэ-туохтара көстүбэт, ыарахан үлдьүкү бэргэһэлэрэ саба түһэ сылдьар.

Виктор, саҥата быһытталана-титирэстии, салгыы ааҕа турда.

Кэмниэ кэнэҕэс хопоолоох дьүһүннэр-бодолор тохтоотулар, хантан эрэ намыын ырыа иһиллэргэ дылы гынна. Ырыа алыс кэрэтэ бэрдиттэн Виктор тыына хаайтарарга дылы буолла. Кини олоҕун тухары маннык кэрэ дьүрүлү истэ илик эбит. Ырыа күүһүрдэ, онуоха Виктор кинини тулалаабыт дьүһүннэр-бодолор ыллыылларын өйдөөтө. Эмискэ кинилэр эмиэ хамсаан бардылар. Кинилэр, ыллыы-ыллыы, киин аантан тахсыахтаах туохха эрэ аартык оҥорон силэлиннилэр.

Тэлэллибит аан диэки кистээн көрөн ылаат, Виктор «бу кырыыстаах сиэркэптэн ойон тахсан куотуохха сөп этэ» дии санаата, ол эрэн, ити санаатын тута киэр илгэн салгыы ааҕан барда. Ити дьаабы хопоолор туох дьулааны кистээн күлүгүлдьүһэ сылдьалларын билбэтин өйдөөтө.

Ити кэмҥэ ыллааччылар куоластара муҥутуур күүһүгэр киирдэ, онуоха кини тыынара даҕаны ыараата. Өйдөммөт сөҕүү-махтайыы таммахтара кини хараҕыттан ыгыллан тахсан хам тууйдулар, бэл, кини ааҕара хаста даҕаны ытыыр саҥаҕа төлө бара сыста.

Кэмниэ кэнэҕэс киин аан көҥдөйүгэр саҥа дьүһүн-бодо көһүннэ. Кини хопоото суоҕа. Букатын туга даҕаны суоҕа. Сиэркэпкэ сүүнэ улахан акка олорон сыгынньах панночка киирэн иһэрэ.

Кини ата, сиэлин илгистэ, бытааннык сиэркэп модьоҕотун нөҥүө атыллаата уонна ыллыы турааччылар ыккардыларынан аартык устун барда. Ол аартык муостаҕа бадьаарыччы тардыллыбыт, Викторы тулалыыр иигэ кэлэн анньыллара.

Бастаан кини панночка баар буолбутун билбэккэ даҕаны хаалбыта, тоҕо диэтэххэ, дьикти хомуһуннаах ырыаттан төрүөттэнэн хам ылбыт сөҕүүттэн-махтайыыттан долгуйуутун кыатана сатыы турбута.

Кини санаатын кинигэ тылыгар түмэ сатаата даҕаны, эмискэ ол тыллары дьикти бөлөҕү кытта бииргэ ыллаан саҥарарын өйдөөтө. Куттанаат, сонно бөтө бэрдэрдэ уонна хараҕын кинигэ сирэйиттэн араарбытын өйдөөбөккө даҕаны хаалла.

Ити кэннэ хайыы үйэ кинигэҕэ төннөр кыаҕа суох буолбута.

Панночка ата бытаан хаамыынан киниэхэ чугаһаан иһэрэ. Бэйэтэ, атын төбөтүгэр хоҥкуйан, сырдыы-сыдьаайа мичилийэрэ уонна Виктор хараҕын уун-утары көрөрө. Санаатыгар, панночка кини сүрэҕин тобулу көрөргө дылыта.

Ат бадьаархай сурааһын ыксатыгар тохтоото уонна панночка, намылхай бэйэлээхтик талбаара долгулдьуйан, муостаҕа түстэ. Ырыа тохтоон хаалла. Дьүһүннэр-бодолор түгэҥҥэ таалан ыллылар, онтон хас биирдиилэриттэн, панночка атыттан түспүтүн курдук намылхайдык-налыытык, хопоолоро сулбуруйда.

Сиэркэп сыгынньах таман сыдьаайынан сырдаата. Виктор хаһан даҕаны харахтаан көрбөтөх кэрэ кыргыттарын ортолоругар турда.

– Кэл манна, – диэтэ панночка, кини иннигэр баар буолбут чараас тэлгэххэ сытан иһэн. – Түүн кылгас.

Кинини хараҕар уун-утары көрбүтүнэн, бытааннык иһин түгэҕин имэриннэ.

Кинигэтин умнан, кэрэ куо намчы илиитэ туналыйар таһаатын-таманын устун халтырыйарын абылаппыттыы көрөн турда.

– Кыайан хайаабакка хаалыаҥ, – диэн кини имэҥнээхтик сибигинэйдэ.

Виктор хардыылаата. Онтон өссө биирдэ. Салгыы өссө биирдэ. Сурааһын нөҥүө атыллаат, кини, панночканы кытта сэргэстэһэн, тэлгэххэ бытааннык тобуктаабытынан барда.

– Билигин эн миэнэҕин.

Өттүгэстээн сытар кэрэ куо тоҕоноҕор тайанан өндөйдө. Оттон Виктор киниэхэ төҥкөйдөр төҥкөйдө.

Бу кэмҥэ туох эрэ алдьархайдаах күүс кинини харбаан ылан кэннигэр бырахта, мэктиэтигэр, илиитин туура тарда сыста.

– Ковтун! – диэн сонно ойон турбут панночка кыыллыы сарылаата.

Кини уонна Виктор ыккардыларыгар кубулҕат буолбут козак турара. Кини, Виктор илиитин тутан туран, бүтэҥитик ырдьыгыныыра. Ковтун өлөрдүү хам тутуутуттан Викторы төбөтүттэн атаҕар диэри иэдээннээх ыарыы курдары саайда.

Панночка:

– Ковтун! – диэн хос хаһыытаата.

Онтон, кылгастык далайан ылаат, баабыр баппаҕайынан охсорун курдук, кубулҕаты хабарҕатыгар сырбатан, санныттан төбөтүн биирдэ туура биэрдэ.

Төбөтө суох Ковтун хас даҕаны сөкүүндэ панночка иннигэр биэрэҥнээн тура түстэ, онтон, Виктор илиитин хам харбаабытын ыһыгынна даҕаны, тобуктуу түстэ, ол кэннэ умса суулунна. Хабарҕатыттан тыгар хаана тэлгэххэ халыйда.

Виктор кутталыттан кэннинэн чинэрийдэ уонна ии кирбиитин ис өттүгэр киирэн хаалла. Панночка, кыыл куоска курдук, киниэхэ хайыһа биэрдэ уонна сып-сытыытык тыбыыра сыыгынаата, онуоха Виктор иэнинэн тымныы хаарыйталыы сүүрдэ.

– Хома, миэхэ кэл! – диэн сыыгынаата. – Манна кэл!

Виктор, бүдүрүйэн ыла, кинигэтигэр ыстанна. Уонна, муҥура биллибэт түүҥҥү далайга тимирэн эрээччи быыһанар төгүрүктэн кытаахтаһарыныы, кинигэтин харбаан ылла.

Ити кэннэ кини сарсыардааҥҥа диэри кинигэтиттэн төрүт арахсыбата.

* * *

Сарсыарда Виктор козактарга туох буолбутун кэпсии сатаабата. Баҕарбата.

– Түүн сиэркэпкэ миигин кытта бэйэҕит барсыаххытын сөп, – диэтэ. – Ким хорсун.

Онтон, тохтуу түһэн баран, эбэн эттэ:

– Хохуоллар.

Күнүс биир чааска кини куоттум диэн түһээтэ. Баҕардар, биир чааска буолбатаҕа буолуо. Баҕардар, иккигэ. Тоҕо диэтэххэ, түһүүр кэмҥэ анараатах төһө буолбутун быһаарар уустук. Онно, утуйбат сирдэригэр. Эн тула аалыҥнаһан тахсар, иһити-хомуоһу таҥкынатар сирдэригэр. Онно, уонна, хортуоска ыраастыыллар. Өссө кими эрэ самыыга лаһырҕаталлар. Оттон ол ким эрэ күлэн саһыгырыыр уонна улаханнык саҥаран этэр: «Оттон мин билигин барыам уонна барытын эрбэр кэпсээн биэриэм ээ». Ол гынан баран, эйигин уһугуннарардыы, оннук айылаах доргуччу буолбатах. Тоҕо диэтэххэ, эн олус сылайбыккын. Олоххор хаһан даҕаны сылайбатаҕыҥ курдук.

Уонна билигин сиртэн атаххын бэрт эрэйинэн хоҥуннаран сүүрэҕин. Атахтарыҥ, атах буолбакка, телеграф баҕаналарын курдуктар. Уонна ол баҕаналары туруорбут ким эрэ сүүс биэс уонча сыллааҕыта өлбүт. Оччотооҕуга телеграф баар буоллаҕына. Бука, суоҕа буолуо ээ.

Ол да буоллар, эн син биир сүүрэҕин. Атахтаргын олбу-солбу ууран. Тоҕо диэтэххэ, ити козактары абааһы харайдын. Кинилэр сиэркэптэрин эмиэ. Сүүс бастайы эмиэ. Кини кыыһын эмиэ.

Көрөҕүн – онно иннигэр хонуу. Эбэтэр, кырдьыга, көрбөккүн, көннөрү билэҕин. Оннооҕор иннигэр даҕаны буолбатах, хайыы үйэ эн анныгар, ону ааһан, ханна эрэ ыккардыгар бааргын. Сүүрбэ хардыы хаалла. Онно – биһиэттэрэ. Хаһыытыыллар – чэй, чэй, өссө кыратык. Далбаатыыллар. Уонна таҥастара дьикти баҕайы. Ол гынан баран, эн кинилэри нууччалар диэн билэҕин. Тоҕо диэтэххэ, саллааттар. Кинилэр бэйэлэрэ БТР-даахтар. Оттон кэннигэр хайыы үйэ миинэлэр көтөн бараллар. Салгыҥҥа чуһуураллар, онтон – бу-ум! Онтон эмиэ. Оттон эн сөҕөҕүн, тоҕо диэтэххэ, хуторга миномёт суох этэ. Ол да буоллар, сүүрэн тиийиэххэр диэри кып-кыра сир хаалар. Ол кэннэ – уу чуумпу.

Уонна хонууну бүтүннүү доргутар сипсийии иһиллэр: «Хома…»

Эн хайыһаҕын уонна кинини көрөҕүн. Ол эрээри, олус бытааннык хайыһаҕын.

Кини: «Барыма», – диэн сибигинэйэр. Кини – ыраах, ол эрэн, эн син биир истэҕин. Уонна көрөҕүн. Тоҕо диэтэххэ, кини ытыыр, оттон эн оннук хомойбут сирэйи олоххор хаһан даҕаны көрө иликкин. Уонна оннук кэрэни.

Кини кэннигэр ойуурга туох эрэ хара тахсар. Туман курдук, ол эрэн, ынырык. Олус ынырык. Ол онтон чаккырыы кутуллан кэлэн, кинини бобо харбаан ылар уонна антах илдьэ барар – хараҥаҕа.

«Барыма…»

Уонна эн уһуктан кэлэҕин. Тоҕо диэтэххэ, маны барытын салгыы тулуйар кыаҕыҥ суох.

* * *

– Баҕардар, эйиэхэ аптамаат биэриэххэ? – хаататтан тахсан сиэркэпкэ баран истэхтэринэ, биир козак эттэ. – Антах кинилэри барыларын хаппыыста курдук бытырҕатан кэбис. Миэнэ харар-хайыыр диэни билбэт. Мин эйиэхэ эбии икки маҕаһыыны биэриэҕим.

Горобец киниэхэ:

– Эн акаарыгын, – диэтэ. – Абааһы кыыһын аптааматынан ытан куһуйбуттарын ханна көрбүккүнүй?

Оттон Виктор кинилэри истибэт этэ. Кини хайыы үйэ кими даҕаны истибэтэ.

Барыта тута саҕаламмыта. Сиэркэп муостата түллэх, дьигик гыммыта, таас бүрүөһүнэ хайыта барбыта уонна сир анныттан илиилэр, сарыннар, чөмчөкөлөр тахсыталаан барбыттара. Сөкүүндэ буолаат, кыыллыы улуйуу бүтүннүү ылан кэбиспитэ. Сиэркэп оруттан-сарыттан куп-куугунас, сап-сааҕынас буолбута.

Эркинтэн туох эрэ чиччиктэр саккыраан түстүлэр, синньигэс уһун салбахтара кыймаҥнаһа хатыстылар. Күтүр улахан абааһылар иирбит ытылҕаҥҥа харсан-анньыһан ылаллар уонна бэйэ-бэйэлэрин хол-буут быһыта-тырыта тыытыһаллар. Ол баҕайылар эттэрэ-сииннэрэ сиэркэби биир гына кыырайа-тэлээрэ көтөр, эркиҥҥэ хаан ыһыллан таммалыыр.

Виктор бу ходьоҥ-идьэҥ, ыйылас-уйулас үҥкүү, хас ааспыт мүнүүтэ ахсын ыгыллан, кинини хам ылан иһэрин сэрэйдэ. Ол эрэн, кини кутталы билбэтэ. Кини букатын тугу даҕаны билбэтэ. Кини көннөрү кинигэни ааҕа турда. Саҥаттан саҥа сирэйи арыйар уонна тыллары биир күдьүстүк саҥаран добдугуратар.

Тоҕо диэтэххэ, киниэхэ синэ биир этэ. Кини бу суолтата суоҕун билэрэ. Суолталаах хойут буолуохтааҕа. Хойут. Хомнуо хойут.

Кини хантан ону билэрин өйдөөбөт, ол эрээри, онто кини түүлүн кытта ситимнээҕин сэрэйэр.

Уонна бу сытар панночка хараҕар таммахтар бычалыйан тахсыбыттарын кытта.

Хоруоп сарсыарда буола сыһыар диэри оннуттан хамсаабатаҕа. Онтон түннүк уҥуор үөл-дьүөл буолуута Виктор билигин быһаарыылаах түгэн буолуохтааҕын өйдөөтө.

Панночка хоруоптан ынырыктык кыламмытынан көтөн таҕыста уонна кини төбөтүн үрдүнэн салгыҥҥа холоруктана эргийтэлээтэ. Кини Виктор аттынан сүр түргэнник куһууран ааһар, тугу эрэ төрүт өйдөммөтү баллыгыраан хаһыытыыр, куупал анныгар сүтэн хаалар, онтон таастыы сууллан куугунуур. Сиэркэпкэ баар күтүрдэр, бэйэ-бэйэлэрин хадьырыйса-сиэһэ, бука бары эркиҥҥэ эпсэритэ, илдьиритэ охсулуннулар.

Эмискэ панночка тохтуу биэрдэ, иһийдэ, кирийдэ уонна Викторга көрбөт туп-туртаҕар харахтарын тобулу одуулуурдуу туһаайан турда, онтон иирээки хаһыытын таһааран сарылаата:

– Вийи ыҥыры-ыҥ!..

Баар барыта сөкүүндэҕэ тохтоон ылла, онтон ибигирээтэ, титирэстээтэ уонна ынырыктык куттанан ынчыктаата. Виктор бу күтүрдэртэн барыларыттан куттаныы долгуна тахсан кинини саба охсубутун биллэ. Эмискэ кинилэр кинитээҕэр ордук куттаналларын өйдөөтө.

Түннүктэринэн, аан аннынааҕы хайаҕаһынан хара туман тыккырыы кутулунна. Хас биир дьөлөҕөстөн-хайаҕастан сиэркэпкэ хараҥа өтөн киирдэ. Хап-хара, киһи адьас тугу даҕаны бүдүүлээбэт харата.

Бастаан, кыракый холорук буолан, муостаҕа бургучуйа эргийдэ, онтон үөһэ таҕыстар таҕыста. Сиэркэби толорбут чиччиктэр, ол онтон быыһана сатаан, чөмөхтөһө-чохчолоһо симистилэр, эркиҥҥэ ыга анньылла сыһыннылар эрээри, Виктор турар иитин эрэ хаалларан, ол туох эрэ амырыын кутталлаах баҕайы, баары барытын хоп-хойуу харанан саба кутан, биир-биир ыйыстан кэбистэ. Оттон панночка ханна эрэ үөһэ курбачыйар-тулахачыйар. Виктор кини ыһыытыгар-хаһыытыгар эмиэ чуо бааччы биллэр кутталы иһиттэ. Сиэркэпкэ дьулаан, амырыын куттал киирбитин сэрэйдэ.

Эмискэ панночка аллара сурулаата уонна хап-хара балымах хараҥаҕа сэҥийэтигэр диэри тимирдэ. Кини, сирэйин бу халыҥныы халыйар хараҥа үрдүгэр тута сатаан, туох баар күүһүнэн чырбачыйа чиккэҥнээтэ. Хара былтаҕар тыллар кини иэдэһин таарыйдылар, онтон чэчэгэйин сабыта салаан бардылар. Панночка дьигик гынна, Викторга титирии хайыста уонна хаһыытаата.

Кини, хаһыытыттан Виктор сүрэҕэ ньим барда. Инчэҕэй эттээх киһи саҥатыгар итиччэлээх ыарыы иҥэн-батан иһиллиэҕин кини сатаан санаабат даҕаны этэ.

Виктор төбөтүн көтөхтө. Панночка кинини уун-утары көрдө. Кини хараҕар ынырык муҥ-таҥ сурулла сылдьара.

Кини, сөкүүндэҕэ бытааран ылаат, иннин диэки биир хардыыны оҥордо уонна панночканы күүскэ бэйэтигэр тарта. Аныгыс түгэҥҥэ кинилэр иккиэн сырдыы сыдьаайар ии иһигэр турар буолан хааллылар.

Панночка, киниэхэ саба сыстан, ыбылы кууста уонна тыҥыраҕынан көхсүгэр дьөлү хатанна. Соһуччу ыарыыттан Виктор ынчыктаан ылла.

Кини Викторы тимир кытаҕастыы ыбылы тутта. Сап-салыбырас, ип-илибирэс, хоп-ходьоҥнос үлүгэр. Виктор кыл мүччү сууллубакка хаалла. Мэйиитэ эргийдэ.

Кинилэр панночка имиллэ-түүрэллэ ходьоҥнууруттан сылтаан дьигиҥнии-титирии турар сырдыктара, баҕана курдук кутуллан, куупалга тиийэн анньыллар. Атыны барытын им-балай ыйыстыбыт.

Хараҥа сиэркэп үрүтүн таарыйаатын, панночка устурууна курдук тыҥыы чиккэйдэ, Викторга өссө күүскэ сыһынна уонна үс тылы ыган таһаарда:

– Ол диэки көрүмэ.

Кини хараҕын быһа симтэ, сити кэмҥэ хуторга ыраах бөтүүк хахаарда.

Чыпчылыйыах түгэнигэр им-балай уостан хаалла. Сиэркэпкэ уу чуумпу сабардаата.

Тыынын ыла сатыы туран, Виктор панночка ынырык ыбылы кууһуута мөлтөөн барбытын биллэ. Кини Виктор санныгар төбөтүн сыһыарда. Виктор сүрэҕэ куолакал курдук лүҥкүнүү тэптэ.

Панночка иһиллэр-иһиллибэттик:

– Махтал, – диэн сибигинэйдэ.

Виктор кинини муостаҕа түһэриэн санаата, ол эрэн, панночка эмиэ дьигиҥнээн кэллэ, онуоха кини сырдык тыккырыырын илэ бааччы көрдө. Сардаҥа панночка төбөтүгэр тыгара.

– Быраһаай, Хома, – панночка сибигинэйдэ. – Эйигин босхолуубун.

Панночка кута көппүт бодото Виктор илиитигэр ыйанна, онуоха кини байааттаҥнаан-тэмтэриҥнээн ылла, уонна кинилэр иккиэн муоста алдьаммыт таас бүрүөһүнүгэр сууллан түстүлэр.

* * *

Викторга өйө-төйө сыыйа төнүннэ. Аан бастаан кини аттыгар ыллаабыттарыттан өйдөнөн кэлбитэ. Хараҕын арыйбыта, итиэннэ биэрэҥниир-эйэҥниир уонна төттөрү устар халлааны көрбүтэ. Барбах эрэ иһиллэрдик ыллыыллара.

Виктор төбөтүн барбах эргиттэ уонна мастар чыпчаалларын көрдө. Олор эмиэ ханна эрэ ойоҕоско халыйа иэҕэҥнэһэллэр. Төбөтүгэр биир тэҥник тоҥсуйан чыбыйар. Онтон ким эрэ: «Тыр-р-р!» – диир саҥата иһилиннэ уонна мастар хамсыыллара тохтоон хаалла. Төбөтүгэр тоҥсуур эмиэ тохтоото. Хагдаҥ от сыта дыргыйда. Виктор хараҕын симтэ уонна эмиэ өйүкү-төйүкү барда.

Аныгыс сырыыга ханнык эрэ улахан сундуукка сытан өйдөнөн кэллэ. Хоско дьон хаамсара. Ким эрэ күлэрэ. Сэргэ түөрт-хас саастаах уол турара. Кини уп-улахан дьаабылыканы кэбийэр уонна Викторы көрөр. Алыс итии этэ. Виктор кини үрдүгэр сытар хайаларын эрэ тулуубун тарыйаары хамсаата уонна эмиэ өйүн сүтэрдэ.

Онтон дьигиҥнии-биэрэҥнии айанныыр вагон баара. Ким эрэ Виктор төбөтүн өндөтөрө уонна аһыы-кураххай чэйи иһэрдэрэ. Купеҕа ханнык эрэ дьон киирэрэ-тахсара. Виктор кинилэри билбэтэ.

* * *

– Гражданин! – ким эрэ кинини санныттан тардыалаан илигирэттэ. – Гражданин, манна сытар сатаммат.

Виктор төбөтүн көтөхтө, атаҕын ыскаамыйаттан түһэрдэ уонна тулатын одуулаата. Кини вокзал иннинээҕи майдааҥҥа олороро. Утары милииссийэ турара.

– Докумуоннаргын, баһаалыста.

Виктор үөрүйэҕинэн пааспарын хостоото.

– Биһиги ханна баарбытый?

Милииссийэ кинини мүчүйэ көрдө:

– Биһиги Киевкэ баарбыт. Оттон эн ханна бааргын мин билбэппин.

Кини Виктор пааспарын арыйталаан көрдө, онтон төттөрү уунна.

– Эһиэхэ, быһыыта, найгы түүн ааспыт.

– Туох?

Виктор кинини өйдөөбөттүү көрөн тонолутта.

– Түүн диибин. Эһиэхэ ыарахан түүн ааспыт.

– Оннук, – диэтэ Виктор. – Уонна биир эрэ буолбатах.

Кини утары турар афиша туумбатыгар улахан былакаат сыһыарыллыбыт этэ.

 
Андрiй Шевченко
Динамо (Кiев) – Милан (Италия)
Балаҕан ыйын 15 күнэ
 

Виктор хараҕын бытааннык афишаттан милииссийэҕэ туһаайда.

– Футбол дуо?

– Оннук, – милииссийэ үөрэ күллэ. – Кыл мүччү билиэт буллум. Сарсын өрөспүүбүлүкэ стадионугар.

– Оттон сэрии буола турар дии. Кинилэр хаһан кэлэллэрий?

– Ханнык сэрии? – милииссийэ кинини соһуйа одуулаата.

Виктор тулатын көрүннэ. Ыскаамыйаларга чаҕылхай футболкалаах дьон олорор. Чугас чэчик атыыланар. Оҕолор сүүрсэллэр.

– Бүппүтэ дуо?

– Туох бүппүтэ?

– Сэрии.

Милииссийэ хараҕа уларыйда.

– Баҕардар, эйиэхэ «Суһалы» ыҥырар сөп буолаарай? Туругуҥ хайдаҕый?

Виктор өрө тыынна, баһын быһа булкуйда.

– Суох, барыта үчүгэй. Бырастыы гын, мин алҕас саҥаран кэбистим. Эт дуу, Москубаҕа чугастааҕы поезд хаһан барарый?

– Ону ыспыраапка сулууспатыттан сурас. Милииссийэ ыспыраапка биэрбэт.

– Сөп-сөп. Бырастыы гын.

Кини ыскаамыйаттан турда уонна, байааттаҥнаан ылаат, вокзалга барда. Атаҕын анныттан тыастаахтык үөр холууп тарыбынаан таҕыста.

«Хома» кэпсээн

Афанасий Гуринов-Арчылан тылбааһыгар