Текст книги "Утатыы"

– Мин бэлэмнээбитим.

– Бэлэмнээбитиҥ? – кини миигин көрө биэрдэ. – Дьэ, маладьыас эбиккин. Оччотугар түргэнник манна аҕал.

– Мин нэдиэлэ анараатах бэлэмнээбитим. Эн көрдөспүтүҥ курдук. Биһиги кэпсэтиибит кэнниттэн икки күнүнэн харчы барыта баар этэ.

– Баар этэ?

– Баар этэ. Кэппиэйкэтигэр тиийэ.

– Оттон билигин?

– Оттон билигин суох.

Кини ыараханнык өрө тыынна уонна, быһыыта, мүнүүтэ курдук, саҥата суох олордо.

– Икки күнүнэн эн бэйэҥ кэлбэтэҕиҥ дии, – мин, саҥата суох олорумаары, эттим.

– Мин кыһалҕаҕа түбэспитим. Эһигинниин, нууччалары кытта, мэлдьи кыһалҕаҕа түбэһэҕин. Хаһан эмэ эн доҕотторгун өлөрбүттэрэ дуо?

– Суох.

– Буоллаҕа ити дии. Уонна, кыһалҕа диэни эн хантан өйдүөххүнүй?

Кини эмиэ саҥата суох олоро түстэ.

– Быһата, маннык гыныахха. Мин сарсын эйиэхэ баччаҕа кэлиэҕим, эн онно харчыны бэлэмниигин. Мин билигин харчыга олус ыктаран сылдьабын.

– Сарсыҥҥа диэри кыаныам суоҕа.

– Ол бэйэҥ кыһалҕаҥ. Кыаныаҥ суоҕа даҕаны, эйигин ытан кэбиһиэҕим.

– Ол хайдах «ытан кэбиһиэҕим» диэн?

– Оннук, суп-судургутук. Төбөҕө ытыаҕым, оччоҕо эн өлүөҕүҥ. Букатын. Эн суох буолуоҕуҥ.

– Тохтоо-тохтоо! Мин эйигин күүтэ сатыыр кэммэр эн бэйэҥ кэлбэтэҕиҥ дии.

– Эппитим дии, мин иллэҥим суох этэ диэн.

– Мин кыаныам суоҕа дии…

– Оттон эн кыанар курдук кыһан. Ол эн бэйэҥ тускар. Миэхэ эн тыыннааҕыҥ дуу, өлбүтүҥ дуу туох даҕаны суолтата суох, оттон эйиэхэ ол олус суолталаах. Эн харчы аҕалбатаххына, миэхэ туох даҕаны уларыйбат. Мин син биир харчым суох. Оттон эйиэхэ олус элбэх уларыйыаҕа. Онон, эн бэйэм туспар үлэлиибин, кыһаллабын дии саныаххын сөп. Мин онно ончу даҕаны сыһыана суох курдукпун. Көннөрү тоҕооһуута оннук. Эйигин утары туох даҕаны санаам суох. Көннөрү, эн биһикки иккиэн кыһалҕалаахпыт, оннук буолан хаалбыт, уонна, эн кыһалҕаҥ – мин. Өйдүүгүн дуо?

– Хокуоска курдук эбит, – испиттэн ыган таһаардым.

– Ээ, тоҕо итинник үөхсэҕин? – кини бэстилиэтин укта олорон эттэ. – Дьиэҕэр бар уонна бэйэҥ дьоҥҥор төлөпүөннээ. Сөптөөх харчыны аҕаллыннар. Ол гынан баран, Николай Семёновичка адьас төлөпүөннээмэ. Мин киниттэн куотуоҕум, оттон эн ол кэнниттэн олох олоруоҥ суоҕа. Сөп дуо?

Кини санныбыттан таптайда.

– Бэрт киһигин. Барыта сатаныаҕа. Чэ, дьиэҕэр ыксаа.

Кини миигин массыынаттан түҥнэри анньан кэриэтэ таһаарда.

– Ол хаачыгыҥ морбойон хааллын! – туох буолбутун кэпсээбиппэр Ленка хаһыытаата. – Оччо элбэх харчыны киниэхэ биэрэр диэн! Морбойон хааллын!

– Онно мин туох буруйдаахпыный? – диэтим. – Тоҕо миэхэ хаһыытыыгыный?

– Дуо? Оччоҕо кимҥэ хаһыытыыбыный? Хаачыгыҥ хайа сах бардаҕа дии.

– Кини сарсын эмиэ кэлэр. Барытын бэйэҥ биэриэххин син. Уонна, туохха өрөһөлөнөн турдуҥ? Харчы биһиэнэ буолбатах дии. Кимҥэ даҕаны биэрэрбит син биир буолбатах дуо?

Ити тыллары истэн баран, кини, хайдах эрэ, эмискэ баҕайы уоскуйан хаалла. Мин ардыгар кинини төрүт өйдөөбөппүн. Эмиэ да иирбиттии кыйыттар, эмиэ да тааҥкалыы холкутуйар. Арай кинилиин харчы туһунан кэпсэтэр сатамматын өйдүүбүн. Төһө даҕаны харчы туһунан. Оннук кэпсэтииттэн баҕас кини, быктарыаҥ эрэ кэрэх, умайан кутааламмытынан барар.

– Көр-көр! – кини сөбүлээн көрөр «Суоллааҕы патруль» диэн биэриитин холбоон баран хаһыытаата. – Көрө оҕус. Эйиэхэ кэлэ сылдьыбыт хаачык дии.

Тэлэбиисэр экранын көрө олорон, сарсыардааҥҥы кавказ омук «ыалдьытым» эппит тоҕооһуулара олус дьиктитик салаллан хаалалларын туһунан санаатым. Букатын быыһа-арда суох бүтэйэ лүҥкүрбүт быһыы-майгы адьас атыннык эргийэн хаалыаҕын сөп.

– Ити кини дии? – Ленка үөрүүтүн кистээбэккэ ыйытта. – Кини? Чопчу кини дии?

– Оннук, кини, – аҕыйах чаас анараатах бэйэтин туһунан миэхэ «кыһалҕаҥ буолабын» диэбит киһи кубарыйа өлбүт сирэйин одуулуу-одуулуу эттим.

– Таҥараҕа махтал! – Ленка саҥа аллайда. – Таҥараҕа махтал! Хайдах курдук ньиччи бэрдэрбитин көр. Утары балаһаҕа тахсыбыта буолуо, баҕайы. Ибис-итирик буолуохтаах.

– Кини олус үчүгэй ханньаактаах этэ.

– Ону эн хантан билэҕин?

– Бииргэ испиппит.

– Дуо? – кини чочумча миигин одуулаата. – Чэ, сөп, киниэхэ хокуоска буоллун. Оттон массыынатын, чахчы, аһыйа санаатым. Хайдах курдук кумаламмытын көр.

«Николай Семёнович», быһыыта, ити киэһэ эмиэ тэлэбиисэри көрбүт этэ. Икки күн ааһа даҕаны илигинэ биһиэхэ Алёшка ыалдьыттыы кэллэ.

– Дьэ, кыһалҕа кыһайбат буоллаҕа ити дии, – кини аан модьоҕотуттан үөрэ-көтө эттэ. – Оттон эн санаарҕаан ахан биэрбитиҥ. Эппитим дии – барыта орун-оннугар буолуоҕа диэн.

– Оннук, барыта орун-оннугар, – диэн хоруйдаатым. – Билигин барыта үчүгэй.

– Холкутук Эмиэрикэҕэр хомунуоххун сөп.

– Чэйдиигин дуо? – эмискэ ойоҕостон Ленка кыбылынна.

Мин кини дьэллэмэ, эйэҕэһэ киирбитин дьиктиргии санаатым. Үгэс курдук, кини ыалдьыттары соччо-бачча маанылааччыта суох. Таах даҕаны кини хаачыктар бааһаллара тохтообутуттан үөрүөн сөп буоллаҕа дии.

– Биллэн турар, – Алёшка мичээрдээтэ. – Барыанньаҕыт баар дуо?

Биһиги куукунаҕа, ону-маны кэпсэтэн, оскуолатааҕы, онтон устудьуоннаабыт кэмнэрбит буолар-буолбат түбэлтэлэрин ахтыһан, иккис чаас курдук олордубут. Алёшка күлэн-үөрэн дьикти, кыыһын туһунан кэпсиир. Көрсүбэтэх сэттэ сылбыт тухары кини төрүт даҕаны уларыйбатах диэххэ син. Арай сирэйэ арыый атын буолбут. Кини дөрүн-дөрүн, оскуолатааҕы үгэһинэн, туохха эмэ хоруйдуон иннинэ кэтэҕин кэннигэр быраҕан хантайдаҕына, мин урукку истиҥ доҕорбун илэ бааччы көрөр курдук буолабын, сүрэхпэр урукку умнуллубут иэйиим уһуктар. Кырдьыга, биһиги ардыбыт аппыта миэхэ олус ыарахан этэ. Ол ким эрэ буруйунан буолуохтааҕа. Сэттэ сыллааҕыта ол «мин буруйбунан буоллун» диэн быһаарыммытым.

– Билигин бэйэҕэр хаартыска баар дуо? – Ленка киниттэн ыйытта.

– Баар буолбакка, – кини сиэбиттэн портмонетын хостоото. – Бу биһиги даачаҕа. Оттон бу Дашка биир ыйын туолбутугар.

– Олус үчүгэйкээн дии, – Ленка ымманыйда.

– Оттон бу кинилэри төрүүр дьиэттэн таһаарарбар.

– Оттон бу кимий? – Ленка хаартысканы болҕомтолоохтук көрө-көрө ыйытта.

– Билбэтим. Көннөрү сиэстэрэ дии.

– Дуо? Хайдах эрэ дьикти баҕайы.

– Үчүгэй сиэстэрэ. Мин онно кинилэргэ биир дьааһык сампааны соһон аҕалбытым.

– Оттон бу кимий?

– Ээ, мин төрүт билэттээбэппин, – кини күллэ. – Ханнык эрэ дьон. Онно элбэх киһи баара.

– Дьикти баҕайы дьон. Хайдах эрэ, санаабар, бу киһини бэркэ билэр курдукпун.

– Эн кинини хантан билиэххиний? – мин киниэхэ эттим. – Көннөрү түбэһиэх дьон дии.

– Дьэ билбэтим, – кини хоруйдаата. – Хайдах эрэ, санаабар, бу киһини билэр курдукпун. Миэхэ оннук буолуон сөп дуо? Эбэтэр миэхэ оннук буолуон сөбө да көҥүллэммэт дуу?

– Ээ, түксүлээҥ, – Алёшка эмиэ күллэ. – Оттон манна биһиги бастакы тииспит тахсыбыт.

– Уой, кырдьык даҕаны-ы, – Ленка эттэ. – Көр, олус күлүүлээх.

Биһиги ити курдук олоро түстүбүт, онтон Алёшка хаартыскаларын портмонетыгар угунна.

– Чэ. Сөп. Эһиэхэ олорор олус үчүгэй, ол эрэн бардахпына сатанар. Дьон күүтэр. Мин эһиэхэ мантан ыла үгүстүк сылдьар буолуоҕум. Сөп?

Кини мин диэки көрдө уонна мичээрдээтэ.

Мин, хайдах эрэ кыбыста санаан, көнтөрүктүк туттан, кинини буолбакка, Ленканы одуулаатым.

– Булгуччу кэлээр, – диэн Ленкаҕа туһаайан эттим. – Биһиги мэлдьи үөрэ-көтө көрсүөхпүт.

– Онно дьиэҕэр баар буолуоҥ дуу?

– Баар буолуоҕум.

– Чопчу?

– Эрэбил буоллаҕа.

Ити кэннэ, кыбыстыбыппын аһарынан, кэмниэ кэнэҕэс кини сирэйин таба көрдүм.

– Булгуччу баар буолуоҕум. Иллэҥсийдиҥ даҕаны таарыйар буолаар.

Алёшка:

– Таарыйыаҕым, – диэтэ. – Уонна өссө маннык баар… Миигин эһиэхэ уларсык бэриллибит биир малы ылаар диэн көрдөспүттэрэ.

– Сөп-сөп, сип-билигин, – мин түргэнник эттим уонна атын хоско бардым.

Ленка куукунаҕа хаалла.

Дьыбаан кэтэҕин тиэрэ быраҕан, иһин көрдүм. Харчылаах сыттык хаата суох. Бастаан, хайдах эрэ көрдүм дии санаатым – харчы суоҕа оннук соһуччу. Быһата, сарсыарда дьиэҕиттэн тахсыбытыҥ уун-утары турар, уон сыл тухары көрөн ахан биэрбит дьыссаатыҥ суох буолан хаалбытын курдук быһыы-майгы. Толкуйуҥ, баҕар, битиҥ, «түөрт муннук хаһаармалыы быһыытынан кыйахаан аҕай биэрбит дьыссаатыҥ манна, уонунан сыл турбут оннугар, баар буолуохтаах» диир, оттон хараҕыҥ өһөстүк ол суоҕун көрөр. Туох даҕаны суох. Кубус-кураанах, бэл, ыттар сүүрэкэлэспэттэр. Ол эбэтэр, баҕар, ыттар бааллара буолуо эрээри, эйиэхэ адьас даҕаны кыһаллыбаттар. Эйигин өрүһүйбүт ыкса доҕоруҥ куукунаҕа олороругар, оттон эн дьыбаан кураанах иһин одуулуургар, онно эн санааҕар харчы баар буолуохтааҕар – барытыгар ол ыттар кытыылара даҕаны кыһыйбат. Баар буолуохтаах, ол эрээри – суох.

Оннук туран, мэйиим эргийдэ. Дьыбаан кураанах күөҥкээрин өссө мүнүүтэ курдук көрдүм, онтон бытааннык тобуктаатым. Дьыбаан анныгар харчы эмиэ суох. Чахчыта, тэскэйбит сыттык хаата онно баппат даҕаны буоллаҕа. Ол да буоллар, дьыбаан анныгар илиибин уган харбыалаан көрдүм. Бэйэм урукку уруучукабын уонна харандаас уһуктууру буллум.

«Ээ, манна сылдьыбыттар эбит дии…» диэн тоҕооһо суох санаа кылам гынан ааста.

Тэлэбиисэр кэннигэр харчы суох. Остуол анныгар эмиэ. Остуора кэннигэр эмиэ. Ыскаап иһигэр эмиэ. Кэннигэр эмиэ. Мин, хотуом үтэн кэлбитин туттуна сатыы-сатыы, хос ортотугар муостаҕа олордум.

– Ээй, эн ханна бүгэн хааллыҥ? – куукунаттан Алёшка саҥата иһилиннэ. – Ааҕа олороҕун дуу? Ааҕа сатаама. Миигин итэҕэйэллэр.

Мин атахпар турдум уонна хоһу эмиэ эргиччи одуулаатым. Хайдах эрэ, букатын атын хос. Тугу даҕаны билбэт курдукпун. Баар мал-сал көрүҥэ, быһыыта уларыйан хаалбыт. Бэйэтин урукку оннугар турар мал-сал диэн суох. Миигин тулалыыр барыта барбах барыгылдьыйа хамныырга уонна мин харахпыттан халты харбата сатыырга дылы… Маныаха диэри бу хос итинник буолбута диэн суоҕа эбээт…

– Билигин тиийиэм, – мин киниэхэ хардардым. – Билигин. Өссө биир мүнүүтэ күүтэ түһүҥ.

Мүнүүтэ иһигэр харчы көстөн кэлбэтэ. Тарбахпынан чэчэгэйбин хам баттаатым уонна куукунаҕа бардым.

– … эһиил Түүркүйэҕэ сынньана барыахпыт, – мин киирэрбэр Алёшка кэпсии олордо. – Онно Анталияҕа ааттаах үчүгэй биэс сулустаах хонуктуур дьиэлэр бааллар…

Онтон миигин көрөн:

– Хайа, бу эн туох буоллуҥ? – диэтэ. – Куһаҕан буоллуҥ дуо?

– Лёша, миэхэ эн харчыҥ суох.

– Ол аата, хайдах суох?.. – кини, ах баран, улаханнык соһуйбуттуу, миигин одуулаата. – Ол харчы кимиэхэ баарый?

– Мин билбэппин. Харчы миэхэ суох.

– Хокуоска курдук буолла-а, – кини унаарыта саҥарда.

– Оннук, – диэтим. – Уонна… эйиэхэ тугу этиэхпин билбэппин.

Биһиги үһүөн ньимийэн хааллыбыт, икки мүнүүтэ тухары куукунаҕа уу чуумпу сатыылаата. Мин, көннөрү, бу барыта хаһан бүтэрин күүттүм. Эбэтэр уһуктарбын.

– Чэ, сөп, – диэтэ кэмниэ кэнэҕэс Алёшка. – Быһата, маннык гыныаҕыҥ… Бэйи, оннук буолбатах… Мин эйиэхэ сарсын кэлиэҕим… Баҕар, эн харчыны ханна эрэ атын сиргэ ууран кэбиспитиҥ буолуо…

Кини Ленка диэки көрдө.

– Миигин көрүмэҥ, – диэн Ленка түргэн-түргэнник саҥарда. – Мин ол харчыны ханна даҕаны хомуйбатаҕым уонна, чахчыта, тугу даҕаны билбэппин. Баҕар, хаачык уорбута буолуо.

– Кини өлбүтэ, – диэтим.

– Буолаары буолан. Бастаан уорбут, онтон өлөн хаалбыт. Үөрүүтүттэн арыгылаабыт уонна утары балаһаҕа сүүрдэн тахсыбыт. Кини хоско киирэ сылдьыбыта дии. Кинини онно соҕотох хааллара сылдьыбытыҥ дуо?

Кини миигин тонолуччу одуулаата.

– Мин… Мин өйдөөбөппүн, – диэтим. – Соҕотох хаалларбатах курдукпун.

– Курдукпун? Эйиэхэ мэлдьи туох барыта «курдук». Чэ, санаа – хаалларбытыҥ дуу, суох дуу?

– Суох курдук.

– Дьэ, ити баар! – ытыһын тэс гыннарда.

– Суох, хаалларбатаҕым.

– Чопчу?

– Оннук курдук.

– Быһата, – диэн Алёшка быһа түстэ. – Мин өссө икки күннээхпин. Мин сарсын кэлиэҕим. Онуоха диэри үчүгэйдик көрдөөҥ. Баҕар, ыскаапка таҥас быыһыгар быраҕан кэбиспиккит буолуо, эбэтэр атын ханна эмэ… Ардыгар оннук буолааччы.

– Биһиги көрдүөхпүт, – Ленка кинини эрэннэрдэ. – Эн долгуйума. Биһиги харчыны булгуччу булуохпут.

Арахсарбытыгар кини мин сирэйбин утары көрбөтөҕө.

Сарсыныгар биһиги тугу даҕаны булбатыбыт. Икки хонугунан даҕаны харчы көстүбэтэ. Алёшка миэхэ күн аайы төлөпүөннүүр, онтон сыыйа-баайа эрийэрэ букатын аҕыйаата.

Алта күн буолан баран, Ленка миэхэ:

– Уонна, долгуйан бүтэбит, – диэтэ.

– Тоҕо? – диэн ыйыттым.

– Оттон кини эйиэхэ аны эрийбэт дии.

– Онно туох баарый?

– Ол аата, кинилэр барытын быһаардахтара дии. Хайдах эрэ бэйэлэрин ыккардыларыгар сүбэлэспиттэрэ буолуо.

– Онно биэс тыһыынча дуоллар баара.

– Мин онно төһө баарын билэбин. Ол кинилэргэ оннук айылаах улахан харчы буолбатах.

– Сүүс баакса иһин өлөрүөхтэрин сөп.

– Барытын уустугурдан иһимэ. Мин эйиэхэ бары аймалҕан хаптайда диибин дии. Оттон Алёшкаҕын кытта эн син биир бодоруспатаҕыҥ өр буолла. Бу ааспыт сылларга киниттэн бэйэҥ саһар этиҥ дии.

Сарсыныгар интернет төлөнөр квитанциятын сүтэрэн кэбистим.

Ленка:

– Халлаан күөҕэ ырбаахыҥ сиэбигэр баара буолуо, кирдээх таҥаска укпутум, – диэтэ.

Почтаҕа хос барыахпын баҕарбакка, кирдээх таҥаһы бүтүннүү суунар хос муостатыгар тоҕу тутан кэбистим.

– Онтон бэйэҥ хомуйуоҕуҥ, – диэтэ Ленка. – Эһиги кэннигититтэн сүүрэн, хомуйан сөп буоллум. Эһиги үскүт, оттон мин соҕотохпун.

Муостаҕа ырбаахыбын, оҕо колготкаларын, наскылары, суорҕан хаатын кытта балыыһа бэчээттээх сыттык хаата сытарын көрө биэрдим.

– Иһинээҕитэ ханна баарый? – төбөбүн көтөҕөн ыйыттым.

– Туохха эмиэ бурҕаллан турдуҥ? – кини түргэн-түргэнник саҥарда. – Эн Алёшкаҥ туох даҕаны буолуо суоҕа.

– Харчы ханнаный?

– Эн бэйэҥ эппитиҥ дии, кини антах, анараа дьоҥҥо хайдах курдук өҥнөөҕүн туһунан…

– Харчы ханнаный?

– Гаражка, туохха сарылыыгын?

– Ханна?

– Бүрүөһүн анныгар дьааһыктарга. Онно эн кугас суумкаҥ баар…

Мин, кинини салгыы истэ сатаабакка, төлөпүөҥҥэ ыстанным.

Төлөпүөнү ылбыттарыгар, хаһыытаабат буола сатаан:

– Алексейы ыҥыраҕыт дуо? – диэн ыйыттым.

– Кини суох.

Хайдах эрэ мунан хаалбыт саҥа иһиллэр этэ, анараа дойдуттан курдук.

– Оттон хаһан баар буолуоҕай?

– Мин билбэппин. Кини хайыы үйэ икки күн устата суох.

Уолуһуйан ах бардым.

Чочумча буолаат, төлөпүөҥҥэ:

– Оттон эн кини ханна баарын билбэккин дуо? – диэн саҥа иһиллиннэ. – Кини көннөрү килиэп ыла тахсыбыта ээ.

– Миигин күүт! – диэн хаһыытаатым. – Билигин эһиэхэ тиийиэм. Мин чугас доҕоробун. Кини мин туспунан кэпсээбитэ буолуо.

Чаас аҥаарынан кини дьиэтин киириитигэр көтөн түстүм. Илиибэр атын дьон харчыта ыга симиллибит суумкабын тута сылдьабын.

Илиибин тырылатарга уунан иһэммин, «оо, Тойон таҥара!» дии санаатым. «Билигин тырылатыам, онуоха ааны Алёшка арыйдын. Тойон таҥара, дьиктини оҥор дуу! Эн амараххын, эн ону сатыаҥ дии!..»

«Ты можешь» кэпсээн

Афанасий Гуринов-Арчылан тылбааһыгар

Атын эбэ

Үлэ диир буоллахха, миэхэ синэ биир. Кэл диэтэхтэринэ – кэлиэҕим. Кыһалҕа буолан этэллэр. Түүн даҕаны, күнүс даҕаны кэлиэхпин сөп. Биһигини оннук ииппиттэрэ. Баартыйа эттэ – хомсомуол толордо. Уонна хайыаҥ баара этэй? Онтон атына буоллар, миигин тэппиттэрэ ырааппыт буолуох этэ.

Дьиҥэ да, кинилэргэ мэлдьи ким эрэ наада. Сороххо үлэтигэр хаһан кэлэрэ суолтата суох. Оттон миэхэ, кырдьыга, син биир буолбатах. Түүҥҥү үлэни ыарырҕатабын.

Көннөрү, итинник буолара ордук.

Солбуһук тойоно ыйытар: «Хайа, Ивановна, хайдаххыный?»

Мин хоруйдуубун: «Барыта үчүгэй, Николай Григорьевич. Үлэҕэ хаһан тахсабын?»

Кини мичээрдиир уонна: «Эн маладьыаскын», – диир.

Бу Николай Григорьевич сүүрбэ икки эрэ саастаах. Институту соторутааҕыта эрэ бүтэрбит.

Оттон мин улаханым хайыы үйэ отуттаах. Бэйэтэ оҕолордоох. Арай, сиэннэри көрөөрү диэн, Москубаҕа барыахха диэтэххэ, туох да харчыта тук буолбат. Хата, кинилэр хаартыскаларын көрөбүн. Өҥнөөх, кырасыабай уонна кэннигэр «Kodak» диэн ыйдаҥарар суруктаах хаартыскалар. Суруктара көҕөрүмтүйэн көстөр, татуировка курдук.

Валерка хаҥас илиитигэр оннук баара. Санныгар эмиэ. Флокка оннук барыларыгар баар диирэ. Дьаакыр уонна ол тулатыгар ханаат. Оттон санныгар дьаакыр буолбатах этэ. Онно «Лена» диэн сурук баара. Кэлин сиэтэ-хайыы сатаабыта эрээри, чэри быыһынан син биир көстөрө.

Флоттан ситэн-тупсан төннүбүтэ уонна тута авиационнай-техническэй үөрэххэ киирбитэ. Кыргыттар Ален Делоҥҥа маарынныыр дииллэрэ. Ону мин: «Ханнааҕы Делон?» – диирим. Валерка – подводник. Уонна лётчик.

Итигэннэ, онно эбии, арыгыһыт.

Буоккачаан атыылаһара, онтон эбии тупсара уонна Карибскай бассейн кризиһин кэпсиирэ. Хайдах подводнай лодкалара уу түгэҕэр сыппытын, онуоха суостаах эмиэрикээннэр хайдах кинилэр үрдүлэринэн устубуттарын. Хамандыырдара ким эрэ чэй ньуоскатын түһэрбитигэр, ыга кыыһыран, түҥнэри ыта сыспытын. Мин ол кэпсээни сүүһүс төгүлүн истэрим уонна саныырым – подводнай лодкаҕа чэй ньуоската туохха туһалааҕый?

Ол эрэн, олус көрдөөх этэ. Дьахталлар киниэхэ олоҕун тухары сыбанан ахан биэрбиттэрэ, ону мин бырастыы гынарым. Таптыырым бэрдэ.

Уонна кини оҥорбут оҕолоро кэрэ бэйэлээх буолаллара.

Онтон эмискэ сүтэн хаалбыта. Биирдэ, поезка олорон, төрөппүттэригэр барбыта. Ол эрээри кинилэргэ тиийбэтэҕэ. Татуировкаларын кытта салгыҥҥа суураллан хаалбыта. Баҕардар, кимҥэ эмэ билигин даҕаны подводнай лодка туһунан кэпсиирэ буолуо.

Оттон мин түүнүн аппараат хоһугар олорон сиэннэрим хаартыскаларын көрөбүн. Олус кэрэлэр. Ол эрэн, Николай Григорьевич миигиттэн мэлдьи аралдьыйыма диэн көрдөһөр. Кини: «Биһиги үрдүкү саламта сибээһин хааччыйабыт, Ивановна, эн ити хаартыскаларгар аралдьыйан тугу оҥорон кэбиһиэххин билэҕин, өйдүүгүн дуо?» – диир.

Мин өйдүүбүн. Ол да иһин ити сибээһи отут икки сыл тухары хааччыйабын. ДОСААФ-пын быраҕыахпыттан.

Кыргыттар этэллэрэ – акаарыгын диэн. Барыларыттан ордук үчүгэйдик ыстанаҕын диэн. Парашют спордугар Сибиир чөмпүйүөнэҕин диэн. Оттон мин хоруйдуурум – ол эһиги парашюккутуттан миэхэ туох туллан кэлэрий диэн. Мин ол «кукурузниктан» ыстаныахпар диэри Валерка бары дьахталларын сүүрбэ төгүл эргийэн кэлэр буоллаҕа.

Билигин мин биэс уон алталаахпын. Дьэ, ити миэхэ адьас өйдөммөт. Хайдах итинник буолан хааларый? Этэҥҥэ олороҕун курдук – барыта үчүгэй, онтон эмискэ биэс уонуҥ буолан хаалар. Онтон букатын даҕаны – биэс уон алтаҥ.

Кырдьыга, киэһэнэн биллэ сылааргыыр буоллум. Ол да буоллар – син биир өйдөөбөппүн. Ама, мин оччо саастаахпын дуо? Мин?

Букатын даҕаны мээнэ-мээнэ дии.

Ийэм оччо сааһа даҕаны суоҕун бэркэ өйдүүбүн ээ. Уоһун кырааскаланара, биһигини бэйэбитин эрэ хааллартаан, маҕаһыыҥҥа үлэлии барара. Биһиги дьиэбитигэр ап-аччык олорорбут. Онно Валька: «Кыргыттар, билиинчик астыыбын дуо? Ким баҕарар? Баҕараҕыт?» – диэн ыйытара. Биһиги, акаарычааннар: «Баҕаран!» – дии түһэрбит. Онуоха кини, остуол аттыгар фанера ыскаамыйаҕа лаҕыйан олорон, утуруктаан бардырҕатара. Оччоҕо Машка ытаан барара: кини биэс эрэ саастааҕа. Оттон мин, кинини аһынан, Валькалыын тунайдаспытынан барарым. Кырдьыга, Машка билиинчик сиэн олус баҕарара.

Онтон бэйэбэр кыргыттар бытырыыстаммыттара. Биир да уол төрөөбөтөҕө. Доҕотторо Валерканы күлүү гыналлара эрээри, кини ону аахайбата. Саннын ыгдах гыннаран кэбиһэ-кэбиһэ күлэн ырбаҥныыра. Баҕардар, ханна эрэ уолаттардааҕа да эбитэ дуу.

Ол да буоллар, кыргыттарын наһаа таптыыра. Бүөбэйдээн букунаһара. Тараһаларын кычыгылатара. Онуоха кинилэр часкыһа күлсэллэрэ.

«Аҕабыт үлэтиттэн хаһан кэлэрий?» – дэһэллэрэ. Миигиттэн эрэ астыммат курдук.

Ордук холуочук кэллэҕинэ сөбүлүүр этилэр. Бэйэтэ даҕаны олус көрүдьүөс буолан хаалара – ол түгэҥҥэ кинини хайдах баҕарар гыныахха сөбө. Дьэ, ону мүччү туппакка туһаналлара. Хатан күлүү-часкыыр дьиэни биир гына ылан кэбиһэрэ. Оттон кини оҕолор анныларыгар сытан биир кэм: «Мин үсүэйдэрим, мин үсүэйдэрим ханналары-ый?» – диэ да диэ буолара.

Аччыгый кыыс кинини бэйэтин итинник ааттаабыта. Танечка. Ол кэмҥэ өссө даҕаны былдьырытык саҥарара. Аҕатын «үчүгэй» диэри «үсүэй» диэбитэ. Ону биирдэрэ иилэ хабан ылбыта.

Ардыгар мин кинилэри, буойталаан, соһон араартыырым. Тоҕо диэтэххэ, кыргыттар кини оннук өр акаарыланнаҕына сүгүн утуйбаттара. Ууларын быыһыгар өрүтэ мөхсөллөрө. Илиилэрин ууналлара, ытаан ньыыгынаһаллара. Оттон мин сарсыарда үлэбэр барыахтаах буоллаҕым. Кини буоллаҕына, түүнүн оҕолорго хаһан даҕаны турбат этэ. Подводнай лодкатын туһунан түүлүн көрөрө. Эбэтэр санныгар суруллубут Ленатын туһунан.

Онтон кинилэр улааппыттара, кэлин Танечка миэхэ биирдэ бэйэтин санаатын аһаҕастык эппитэ: «Оҕо сааспытыгар эн биһигини кытта хаһан даҕаны оонньооботоҕуҥ. Биһигинниин аҕабыт эрэ оонньоһооччу», – диэн.

Мин толкуйдаан баран эппитим: «Оннук буолбакка, уонна кимҥит оонньоһуоҕай?»

Ол да буоллар, кэлин син биир ытамньыйан ылбытым.

Оттон кини барбытыгар, букатын даҕаны онолуйбатаҕым. «Дьахтар сыарҕаттан түстэҕинэ – биэҕэ чэпчэки» дии санаабытым. Дьиҥэр, ол кини дьахтар үһү дуо?

Ол эрэн, сотору биир оннугар икки эр киһи баар буолбуттара.

Бастакыны Маринка аҕалбыта. Чопчулаатахха, кини бэйэтэ кэлбитэ. Ааммын арыйбыппар кини: «Үтүө күнүнэн! Мин эһиэхэ кэргэн кэпсэтэ кэллим», – диир. Бэйэтэ быыкаайык, өссө курсаан синиэллээх уонна миигин одуулуур. Мин: «Айыымтаҥарам, ол кими?» – диэн ыйытабын. Кини: «Маринаны», – диэн хоруйдуур. Мин: «Эн, сэрэйдэххэ, авиационнайтан сылдьаҕын дуу?» – диибин. Кини: «Ол эрээри», – диир. Мин: «Туохха эмиэ «ол эрээрилээн» бардыҥ?» – диибин. Уонна испэр «Марина, акаарыгын даҕаны, ити летуннар төбө ыарыытын эрэ үксэтэллэр» дии саныыбын.

Ол эрээри кинилэр эр-ойох буолбуттара. Сиэннэри төрөппүттэрэ уонна бэйэлэрин кытта Москубаҕа илдьэ баран хаалбыттара. Мин куобахчааннарбын.

Ол кэмҥэ мин курсааны өйөөн-убаан аһата түспүтүм этэ. Бэл, балачча улааппыкка дылы буолбута. Ол да буоллар, син биир көрүҥэ суох. Быыкаан.

Оттон Мишка-эһэчээн айаҕар ону-маны симтэрин сөбүлүүрэ. Биирдэ кириэһилэҕэ олорунна, сыыгыныыр, тугу эрэ ыстаан ыллаҥнатар. Мин: «Айаххар туох баарый?» – диибин. Кини дьабадьытыттан хараҥа от күөҕэ өҥнөөх сыраан сүүрэр. Мин эмиэ: «Туох баарый?» – диибин. Оттон кини бэрт ньуолбардык көрөн симириҥниир уонна: «Оҕолорго көҥүллэммэт», – диир.

Харандаас эбит. Кырпа буолуор диэри ыстаабыт. Уонна ырбайан дьикти.

Онтон иккис көтөн кэлбитэ. Кинилэри ким эрэ мүөт сыбаан угуйарыгар дылы. Ити Мариналаах Анатолий сиэннэри Москубаҕа илдьэ барбыттарын кэнниттэн этэ.

Мин Татьянабыттан лаппа аҕа. Кыыһым ол кэмҥэ институкка экзаменнарын саҥа туттарбыта. Оттон кини бэлиэр сүүрбэ аҕыс саастааҕа.

Бэйэтин бэйэтэ дьаһанар. Туох эрэ массыыналарын сүүрдэн аҕалара. Өрөмүөннүүрэ. Ханна эрэ суолга бандьыыттарга даҕаны түбэспэт буоллаҕа… Айыым-таҥарам, баалаама дуу миигин. Ити кини мин Татьянабар хараҕын хатыар диэри диэн этэбин.

Онтон кыыһым кутуругар туох эрэ сөрөммүтүн курдук сүгүннээбэт буолла: «Ийээ, мин киниэхэ кэргэн тахсыахпын баҕарабын», – диир.

Ону мин: «Киниттэн бензин сыта тунуйар», – диибин. Кини: «Аҕабыт туһунан эн мэлдьи эмиэ итинник диэччигин», – диэн хоруйдуур.

Оннук, кинилэргэ барыта ураты буолуохтаах. Ийэлэриттэн атыннык. Тоҕо диэтэххэ, ийэлэригэр барыта сатамматаҕа, оттон кинилэр киэннэрэ барыта атын буолуохтаах. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр хайдах буолуохтааҕын бэркэ билэллэр. Кинилэр барыны барытын билэллэр. Кофта туһунан, муода туһунан, эр дьон туһунан. Оттон ийэлэрэ – акаары дьахтар. Тоҕо диэтэххэ, Валерий Ободзинскай пластинкаларын истэрин сөбүлүүр.

«Эти глаза напротив».

Аан бастаан истэрбэр адьас уҥа сыспытым. Түүн устата үҥкүүлээбиппит. Онно флотскайдартан ордук ким даҕаны үҥкүүлээбэтин өйдөөбүтүм. Уонна уураспаттарын эмиэ.

Кыыспын көрбүтүм уонна: «Онно мин тугум дьыалатай, баҕардар, паапа римскэйгэ даҕаны таҕыс», – диибин.

Ол гынан, сыбаайбаларыгар лоп курдук балтараа киһи баара. Бэл, ыалбыт дьахтар аккаастаммыта.

«Бырастыы гын, Ивановна. Мин билигин сыбаайбаларга сылдьыбаппын. Эн эдэрдэргэр тугу даҕаны бэлэхтиирим суох. Барытын бэлэхтээн кэбиспитим», – диэбитэ кини.

Уонна кэлбэтэҕэ. Мин кэлин киниэхэ торт оҕотун киллэрэн биэрбитим.

Оннук «Горько!» диэн хаһыытаспакка олорбуппут. Күтүөт олохтоох буолбатах, кэлии. Онон билбэт дьонун ыҥырыан баҕарбатаҕа.

«Ийэбит, эн билэҕин, биһиги бу дьыалаҕа кыратык кэмчилиэхпит, онтон мин кэлин саҥа массыына атыылаһыаҕым. Мин эдэркээн кэргэммин дэриэбинэҕэ төрөппүттэрбэр илдьэн көрдөрүөхтээхпин», – диэн быһаарбыта.

«Мин туохха орооһуохпунуй? Эһиги сыбаайбаҕыт – барыта бэйэҕит көрүүгүтүнэн, хайдах көрүлүүргүтүн бэйэҕит билэҕит», – диэтэҕим дии.

Ол да буоллар, Татьянам соҥуоран олорбута. Фата курдат көрөн. Тугу даҕаны амсайбат. Оттон мин бүтүн оруотаҕа анаан астаабытым.

Тоҕо диэтэххэ, Маринка сыбаайбатыгар училище аҥаара көрүлээбитэ. Хас муннук аайы курсаан төкүнүйэ сытара. Ыт оҕолорун курдук мээнэ чалыптаабыттара. Летуннар буоллаҕа – кинилэртэн тугу булан ылыаҥый? Ол кэннэ кинилэр уонча күн квартираларыгар онтон-мантан кынаттаах тимэхтэри хомуйбуттара. Ким эрэ оннооҕор бачыыҥкатын умнубут этэ. Аа-дьуо «Военторг» арыйыахха сөп курдуга. Ол оннугар көрдөөх-нардаах буолбута. Мин үйэ аҥаардаах үҥкүүбүн үҥкүүлээбитим, үйэ аҥаарыгар үҥкүүлүөхтээх үҥкүүбүн, дьэ, онно үҥкүүлээн турабын. Күлүү-салыы бөҕөтө. Сарсыарданан киһилии саҥарааччы даҕаны ордубатаҕа – ким күлэр, ким кэлэҕэйдиир, ким ыҥыранар.

Татьяна, биллэн турар, ону барытын өйдүүр буоллаҕа. Баара эрэ, үс сыл аастаҕа дии.

Оттон Валерка биһикки сыбаайбабытыгар букатын даҕаны сүүсчэ киһи баара. Бука, сүүрбэччэ биэдэрэ быраага иһилиннэҕэ буолуо. Летуннар Забайкальеттан барытыттан көтөн кэлбиттэрэ. Бу уһуннара, көнөлөрө, дьыпсаҕайдара бөҕө. Кырасыабай бэйэлээх фуражкалаахтар. Сиэхтэригэр кынаттаахтар. Ийэм, дэлэҕэ: «Уой, кыргыттар, эмиэ кимҥэ эмэ эргэ барарым буолуо, бөртөлүөччүктэр бааллар дуо?» – диэ дуо.

Онно миэхэ аан бастаан куорат ательетыгар былаачыйа тикпиттэрэ. Дьиҥнээх шифон. Мап-маҥан. Түннүк нөҥүө тунаарар туман курдук.

Онтон, Татьяна күтүөтү кытта дэриэбинэҕэ барбыттарыгар, биһиэхэ ардаан барбыта. Сарсыардатын хойуу туман түһэрэ. Мин уһуктан туманы көрөрүм, түннүк аттыгар тураммын ытыы түһэрим уонна үлэбэр барарым.

Николай Григорьевич мин хаартыскалары хомуйбуппуттан улаханнык астыммыта.

«Дьэ, Ивановна, аппараат хоһугар билигин хайдах курдук бэрт буолла. Ким даҕаны эн кырачааннаргар аралдьыйбат», – диэбитэ.

Киниэхэ: «Оннук-оннук, биллэн турар, Николай Григорьевич», – диибин.

Онуоха: «Бэйэҥ билэҕин – биһиэхэ итинник көҥүллэммэт», – диэн быһаарар.

«Мин хайыы үйэ хомуйбутум», – диэн хоруйдуубун.

Онтон биир киэһэ, үлэбиттэн кэлэн, көрбүтүм – дьиэбит тас киирэр ааныгар күтүөт массыыната турар. Тута түргэн-түргэнник хаамтым. Киириигэ охто сыстым. Кирилиэспит үктэлэ дьаабы. Квартирам аанын күлүүһүнэн арыйан киирдим уонна: «Төлөпүөннээн сэрэтиэххэ даҕаны баар этэ», – диибин. Арай Таня утуйар хоһуттан кыра кыыс тахсан кэллэ. Көрүдүөр ортотугар тохтоон, миигин одуулуур. Ып-ырыган, дьардьама курдук. Улахан хара харахтаах.

Мин: «Эн кимҥиний?» – диэн ыйыттым.

Кини миэхэ Таня урукку куукулатын уунар. «Атаҕа туллан хаалбыт», – диир.

Ити кэмҥэ куукунаттан Татьянам таҕыста.

«Уой да, ийээ, хайдах киирбиккин истибэккэ хааллым дии. Бүгүн эн үлэлииргин билбэтэхпит. Мин тоҕо эрэ өрөбүлүҥ дии санаабытым».

«Николай Григорьевич көрдөспүтэ, Степанцову солбуй диэн. Кини уолун аармыйаҕа ылаллар».

Кыыһым: «Ээ, сөп-сөп, аас-аас. Тоҕо даҕаны ааҥҥа тураҕын, Дима билигин кэлиэҕэ, маҕаһыыҥҥа сүүрбүтэ», – диир.

«Бэйи, тохтоо, – диибин мин, – ити ким кыыһай? Ыалларбыт хааллардылар дуо? Ол гынан баран, маннык кыыс кимнээххэ эмэ баарын өйдөөбөппүн».

Татьяна: «Эн таҥаскын уһул-уһул, мин хортуоска буһардым, билигин аһыахпыт», – диир.

Мин: «Бэйи, тохтуу түс, ким кыыһай? – диибин. – Мин эйигиттэн нуучча тылынан ыйыта сатыыбын ээ».

Татьяна мин диэки көрөр уонна этэр: «Ити – Дима кыыһа. Бастакы кэргэниттэн. Ол дьахтар кини аармыйаҕа барбытыгар күүскэ иһэн барбыт. Киниэхэ букатын даҕаны суруйбат эбит. Онтон бу кыыс төрөөбүт. Кинини Оля диэн ааттаабыт. Бэл, оҕону ким диэн ааттыыр туһунан Диманы кытта сүбэлэһэ даҕаны сатаабатах. Дима ийэтэ биһигиттэн кыыһы бэйэҕитигэр ылыҥ диэн көрдөстө, астарыгар-таҥастарыгар тиийиммэттэр эбит. Антах, кинилэргэ дэриэбинэҕэ, букатын туох даҕаны суох. Сопхуостара эстибит. Бэйэлэрин оҕуруоттарынан-хаһаайыстыбаларынан эрэ олороллор».

Мин этэбин: «Тохтоо эрэ, тохтоо. Мин эйигин букатын өйдөөмөөрү гынным. Димаҥ – кини эрдэ кэргэннэнэ сылдьыбыт дуо? Ойохтоох эбит дуо, ол эн Димаҥ?»

Быһата, мин Татьянам уон тоҕус сааһыгар сүтүөр ийэ буолбута. Дьэ, оннук. Ону туох диэҥий?

Ити курдук, биһиги төрдүө буолан олорор буолбуппут.

Күтүөт массыыналарын аҕала өр буола баран хаалара, онон биһиги олохпутугар туох даҕаны уларыйбатаҕын курдуга. Биллэн турар, кыысчааны аахсыбатахха. Уонна ким баар буолуоҕай? Тоҕо диэтэххэ,тус бэйэбэр кыра кыргыттар суох буолбуттара ыраатта. Оттон Маринкалааах Анатолийга бөтөстөр эрэ төрүүллэрэ. Олорго холоотоххо, кыыс оҕо диэн букатын атын кэпсээн буоллаҕа.

Кини букатын саҥарбат этэ, ханна эмэ муннукка чуумпутук олороро уонна Танька урукку оонньуурдарыттан, тоҕо эрэ, били бастакы күн булбут куукулатын талбыт этэ. Биһиэхэ икки плюш эһэчээн уонна биир кытай Барбита хаалбыт этилэр эрээри, олору букатын даҕаны аахайбата. Мэлдьи биир атахтаах Мальвинатын соскойдуура.

Миэхэ куукунаҕа кэлэр уонна билиитэни ыраастыырбын көрөр.

«Хайа, дьикти дуо?» – диэн ыйытабын.

Кэҕис гынар уонна куукулатын ыга кууһар.

«Кинини таптыыгын дуо?» – диибин.

Эмиэ кэҕис гынар.

«Тоҕо?» – токкоолоһобун.

Саҥарбат, куукулатын толбоннурар халлаан күөҕэ баттаҕын имэрийэр уонна кэмниэ кэнэҕэс: «Кини үчүгэй», – диир.

«Биллэн турар, оннук», – мин сөбүлэһэбин.

Онуоха кини ыйытар: «Кини хантан кэлбитэй?»

«Хантан?» – мин бэйэбиттэн ыйыттабын. Онтон толкуйдуу түһэн бараммын этэбин: «Кинини Валерка атыыласпыта».

«Ол кимий?» – диэн ыйытар.

Мин: «Манна биир киһи баара, эн кинини билбэккин», – диибин.

Кини чопчулаһар: «Куукула атыылаһар этэ дуо?»

«Ону-маны элбэҕи атыылаһара. Ардыгар куукулалары эмиэ».

«Кинини эмиэ атыыласпыта дуо?» – салгыы ыйытар.

«Оннук. Эйиэхэ хайыы үйэ эппитим дии», – диибин.

Кини чочумча саҥата суох тура түспүтэ, онтон эппитэ: «Кини – үчүгэй».

Мин билиитэбин даҕаны кыһыйарбын тохтоппутум: «Ол ону эн хантан билэҕиний?»

Кини хатылаан этэр: «Кини – үчүгэй».

Онтон, эргиллэн, куукунаттан баран хаалбыта.

Ол эрэн, кини ордук мин иистэнэрбин сөбүлүүрэ. Мин, чахчыта, эмиэ. Иистэнэр массыынаҕа букунайарбын сөбүлүүбүн. Ыалларым сороҕор тугу эмэ тырылаттараллар. Онно харчы ылбаппын. Син биир хайалара даҕаны харчыта суох. Көннөрү аахсабыт – ким тугу биэрэринэн.

Биирдэ мин аттыбар өөр туран баран эттэ: «Миэхэ өрбөхтө биэриий».

«Мэ. Ол манан тугу гынаҕыный?» – диибин.

«Куукулаҕа. Кини былаачыйаланыан баҕарар. Киниэхэ тымныы ээ», – диир.

Мальвинатын көрөбүн – туллубут атаҕын оннугар халлаан күөх харандаас чоройор.

«Бэйэҥ толкуйдаатыҥ дуо?» – туоһулаһабын.

Кини эмиэ кэҕис гынар.

Мин: «Маладьыас, ол гынан баран, эн наһаа улахан өрбөҕү ыллыҥ, мантыҥ, былаачыйа буолбакка, туох эрэ парашют буолуо дии», – диибин.

Кини: «Парашют диэн тугуй?» – диэн ыйытар.

«Эн ол туох буоларын билбэккин дуо?» – бэйэтиттэн ыйытабын.

«Суох», – диир.

Уонна күлэр. Киниэхэ мин соһуйарым күлүүлээх.

Онуоха мин этэбин: «Оччотугар, хата, эн куукулаҕар парашют оҥоруохха. Билигин кини икки атахтаах, онон ыстанарга көҥүл биэриэхтэрэ».